Normalizacja i certyfikacja systemów zarządzania Standardization

Normalizacja i certyfikacja systemów zarządzania Standardization

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH
Nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2012
dr in . Henryk Wyr!bek
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny
w Siedlcach
Normalizacja i certyfikacja systemów zarz"dzania
Standardization and certification
of management systems
Streszczenie: Zagadnienia zwi zane z normalizacj oraz certyfikacj systemów zarz dzania
s ze sob !ci!le powi zane. Normy stanowi" mog zarówno u#atwienie, jak i przeszkod$
w dzia#alno!ci organizacji. Sam fakt ujednolicenia wymaga% w skali mi$dzynarodowej jest niezb$dnym warunkiem funkcjonowania organizacji. W artykule przedstawiono uwarunkowania
normalizacji i certyfikacji systemów zarz dzania w organizacji.
S#owa kluczowe: zasady normalizacji, algorytm procesu certyfikacji systemu zarz dzania
Abstract: Issues related to standardization and certification of management systems are
closely related. Standards can both facilitate and hinder the activities of the organization. This
very fact harmonizes the requirements on an international scale and is essential for the
functioning of the organization. This article presents considerations for standardization and
certification of management systems in the organization.
Keywords: the principle of normalization, the algorithm process management system
certification
Wst!p
We wspó!czesnej gospodarce mo"na zauwa"y# nieustannie trwaj ce
przemiany. Du"a konkurencja mi$dzy organizacjami wymaga poszukiwania
oraz zdobywania nowych i skutecznych sposobów uzyskiwania przewagi rynkowej. Z punktu widzenie konkurencyjno%ci sformalizowane systemy zarz dzania odgrywaj bardzo wa"n rol$ w procesie funkcjonowania organizacji.
Posiadanie systemów zarz dzania polepsza konkurencyjno%# wyrobów oraz umo"liwia szybkie dostosowywanie si$ do stale zmieniaj cych si$
wymaga& konsumentów. Klient i jego oczekiwania s najwa"niejsz przes!ank do podj$cia prac nad certyfikacj systemu zarz dzania w organizacji.
Pozosta!e powody to1:
- wzrost si!y negocjacyjnej;
- sprostanie konkurencji w sektorze, podniesienie presti"u;
1
K. Lisiecka, System jako!ci jako efekt synergiczny uwarunkowali zewn$trznych i wewn$trznych firmy, „Problemy Jako%ci”, nr 5/1997, s. 15-16.
182
H. Wyr!bek
- wyrobienie zaufania u klienta;
- redukcja reklamacji;
- wzrost precyzji wykonania;
- zmniejszenie braków;
- wej%cie na nowe rynki.
Proces certyfikacji opiera si$ na wykazaniu przez jednostk$ certyfikuj c , "e funkcjonuj cy w organizacji system jest zgodny z okre%lon norm .
Na potwierdzenie tego faktu organizacja otrzymuje dokument zwany certyfikatem2. Natomiast formalne uznanie kompetencji danej organizacji do przeprowadzenia oceny zgodno%ci oraz wydania certyfikatów nazywane jest
akredytacj .
Certyfikat systemu zarz dzania przyznawany jest przez odpowiednie
jednostki certyfikuj ce zgodnie z okre%lonymi procedurami. Jednostka certyfikuj ca musi odznacza# si$ bezstronno%ci . Ponadto jednostka powinna zatrudnia# sta!y, kompetentny personel oraz powinna posiada# system jako%ci,
procedury dzia!ania oraz system dokumentowanie swojej dzia!alno%ci. Dodatkowo jednostka certyfikuj ca powinna posiada# procedur$ odwo!awcza
od swoich decyzji, jak równie" procedury post$powania w przypadku stwierdzenia nadu"ycia wydanych certyfikatów.
Natomiast normalizacja to proces ograniczania ró"norodno%ci dzia!alno%#, która ma wp!yw na wiele obszarów, m.in. funkcjonowanie jednolitego
rynku, konkurencyjno%#, %rodowisko.
Normalizacja systemów zarz"dzania
Mo"na wyró"ni# siedem zasad normalizacji ustalonych przez Mi$dzynarodow Komisj$ Normalizacyjn ISO:
- Normalizacja to g!ównie sztuka ograniczania ró"norodno%ci, b$d ca rezultatem %wiadomych dzia!a& spo!ecze&stwa. Wzywa do
zmniejszania ilo%ci rozwi za&. D "y tak"e do zapobiegania nadmiernej ró"norodno%ci w przysz!o%ci.
- Normalizacja to dzia!alno%# ekonomiczna i spo!eczna, powinna
wi$c by# promowana przez wszystkie zainteresowane strony.
Ustanawianie norm powinno si$ opiera# na ogólnym porozumieniu.
Nie znaczy to jednak, "e ma by# ono jednomy%lne, ale np. to, "e
odrzucono wszystkie zastrze"enia.
- Samo opublikowanie normy ma niewielkie znaczenie, je%li norma
nie zostanie zakupiona i wprowadzona. Wdro"enie normy wymaga
po%wi$cenia nielicznych dla ogólnej korzy%ci wi$kszo%ci.
- Ustanowienie normy jest w istocie selekcj , po której nast$puje
ostateczny wybór.
- W regularnych odst$pach czasu trzeba dokonywa# przegl du
norm i razie konieczno%ci dokonywa# ich nowelizacji. Odst$p czasu pomi$dzy kolejnymi wersjami b$dzie zale"ny od okoliczno%ci.
2
A. Srzednicki, W. Soko!owicz, ISO - system zapewnienia jako!ci, Wyd. C.H. BECK, Warszawa, 2000, s. 68.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Normalizacja i certyfikacja systemów zarz dzania
183
- W przypadku, gdy ustanawia si$ wymagania dotycz ce charakterystyk wyrobu lub us!ugi, trzeba do! czy# opis prób i metod, jakie
nale"y stosowa# w celu sprawdzenia, czy dany wyrób lub us!uga
spe!nia wymogi. Je"eli ma by# wprowadzona kontrola statystyczna, trzeba poda# metod$, a je%li to niezb$dne, ilo%# próbek i cz$sto%# pobierania.
- Trzeba bardzo dog!$bnie rozwa"y# konieczno%# wzmocnienia
norm krajowych, uwzgl$dniaj c charakter normy, stopie& uprzemys!owienia i zasady prawa oraz warunki panuj ce w spo!ecze&stwie,
dla którego norm$ opracowano3.
Normy o zasi$gu ogólno%wiatowym tworz dwie najwa"niejsze organizacje: IEC (International Electrotechnical Commision) oraz ISO (International Standard Organization) maj ce siedzib$ w Genewie.
IEC powsta!a w 1906 roku. Od tego momentu opracowa!a zbiór podstawowych norm w zakresie terminologii, jednostek podstawowych, metod
bada& technicznych.
ISO za!o"ono natomiast w 1947 roku jako organizacj$ pozarz dow .
Respektowanie norm ISO w zwi zku z tym jest dobrowolne. W sk!ad ISO
mog wchodzi# tylko krajowe organy normalizacji, po jednym z danego kraju. ISO obejmuje swoim zasi$giem prawie wszystkie dziedziny oprócz zarezerwowanych dla IEC elektrotechniki oraz elektromechaniki. Poza opracowywaniem norm, ISO wydaje przewodniki, poradniki wspomagaj ce
dzia!alno%# innych jednostek. Obecnie cz!onkami ISO s organizacje reprezentuj ce 160 pa&stw4.
W po!owie ubieg!ego wieku powsta!y dwie europejskie organizacje
normalizacyjne. By!y to: Europejska Komisja Normalizacyjna CEN oraz Europejska Komisja Normalizacyjna Elektryki CENELEC. Statuty federacji wzorowane by!y na statucie ISO.
Celem dzia!alno%ci CEN jest pomoc gospodarce europejskiej poprzez
likwidacj$ barier celnych w handlu. CEN zajmuje si$ tak"e ochron zdrowia
i %rodowiska. CENELEC natomiast przygotowuje standardy elektrotechniczne, które maj na celu pomoc w rozwini$ciu jednolitego rynku europejskiego
na potrzeby elektronicznych i elektrycznych dóbr i us!ug5.
Polski Komitet Normalizacyjny powsta! w 1924 roku. Pierwsz norm$
opracowa! i wyda! rok pó'niej. Pocz tkowo dzia!a! przy Ministerstwie Przemys!u i Handlu. Od 1945 roku sta! si$ organem administracji centralnej, a jego normy by!y obowi zuj ce. Ustawa z 1961 roku zmieni!a nazw$ organizacji na Polski Komitet Miar i Jako%ci oraz wprowadzi!a podzia! norm na ZN
(Normy Zak!adowe), BN (Normy Bran"owe) oraz PN (Polskie Normy). W takiej postaci komitet funkcjonowa! do 1993 roku.
3
L. Wasilewski, Podstawy zarz dzania jako!ci , Wydawnictwo Wy"szej Szko!y Przedsi$biorczo%ci i Zarz dzania im. L. Ko'mi&skiego, Warszawa 1998, s. 66-67.
4
www.pl.wikipedia.org/wiki/Mi$dzynarodowa_Organizacja_Normalizacyjna, 23.05.2012.
5
W. (ado&ski, K. Szo!tysek (red.), Zarz dzanie jako!ci . Systemy jako!ci w organizacji,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc!awiu, Wroc!aw 2005, s. 73.
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
184
H. Wyr!bek
Pó'niejsza ustawa przywróci!a poprzedni nazw$, znios!a podzia!
norm, zostawiaj c tylko PN oraz wprowadzi!a zasad$ dobrowolno%ci i powszechnego dost$pu do norm. Ustawa z dnia 12 wrze%nia 2002 roku o normalizacji (Dz.U. z 2002 r. nr 169, poz. 1386 ze zm.) wprowadzi!a ca!o%ciow
dobrowolno%# stosowania norm.
Zgodnie z art. 3 wymienionej wy"ej ustawy normalizacja krajowa jest
prowadzona w celu:
- racjonalizacji produkcji i us!ug poprzez stosowanie uznanych regu!
technicznych lub rozwi za& organizacyjnych,
- usuwania barier technicznych w handlu i zapobiegania ich powstawaniu,
- zapewnienia ochrony "ycia, zdrowia, %rodowiska i interesu konsumentów oraz bezpiecze&stwa pracy,
- poprawy funkcjonalno%ci, kompatybilno%ci i zamienno%ci wyrobów,
procesów i us!ug oraz regulowania ich ró"norodno%ci,
- zapewnienia jako%ci i niezawodno%ci wyrobów, procesów i us!ug,
- dzia!ania na rzecz uwzgl$dnienia interesów krajowych w normalizacji europejskiej i mi$dzynarodowej
- u!atwiania porozumiewania si$ przez okre%lanie terminów, definicji,
oznacze& i symboli do powszechnego stosowania.
Art. 4 ustawy o normalizacji wymienia natomiast zasady normalizacji
krajowej. Wed!ug niego zaliczamy do nich:
- jawno%ci i powszechnej dost$pno%ci,
- uwzgl$dniania interesu publicznego,
- dobrowolno%ci uczestnictwa w procesie opracowywania i stosowania norm,
- zapewnienia mo"liwo%ci uczestnictwa wszystkich zainteresowanych w procesie opracowywania norm,
- konsensu jako podstawy procesu uzgadniania tre%ci norm,
- niezale"no%ci od administracji publicznej oraz jakiejkolwiek grupy
interesów,
- jednolito%ci i spójno%ci postanowie& norm,
- wykorzystywania sprawdzonych osi gni$# nauki i techniki,
- zgodno%ci z zasadami normalizacji europejskiej i mi$dzynarodowej.
Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) jest pa&stwow jednostk organizacyjn i pa&stwow jednostk bud"etow . Tylko ta organizacja ma prawo u"ywa# skrótu PKN. Wszystkie normy wydawane s w postaci broszur
w ok!adkach. S chronione prawami autorskimi. Informacja o ich ustanowieniu pojawia si$ w czasopi%mie „Normalizacja”. PKN wspó!pracuje z ró"nymi
krajowymi organizacjami normalizacyjnymi innych pa&stw, np. BSI (Wielka
Brytania), NNI (Holandia), DIN (Niemcy), UNI (W!ochy), ANFOR (Francja)6.
6
Ibidem, s. 79.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Normalizacja i certyfikacja systemów zarz dzania
185
Certyfikacja systemów zarz"dzania organizacjami
W Polsce aktem prawnym reguluj cym podstawowe zasady certyfikacji oraz akredytacji jest ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 roku o badaniach
i certyfikacji (Dz.U. Nr 55, poz. 250). Okre%la ona funkcjonowanie krajowego
systemu bada& i certyfikacji, uprawnienia krajowego systemu bada& i certyfikacji, uprawnienia krajowej organizacji bada& i certyfikacji, jak równie" jednostek dokonuj cych bada& i certyfikacji.
Ustawa o badaniach i certyfikacji wyznacza uprawnienia oraz funkcjonowanie krajowego sytemu bada& i certyfikacji, jak równie" uprawnienia jednostek dokonuj cych badania oraz certyfikacje wyrobów i us!ug. Celem powy"szej ustawy jest likwidacja barier technicznych, jakie maj miejsce
w handlu, wzrost konkurencyjno%ci wyrobów i us!ug oraz u!atwienie krajowego oraz mi$dzynarodowego obrotu towarowego.
Z dniem 1 stycznia 1994 roku Polskie Centrum Bada& i Certyfikacji
sta!o si$ pa&stwow jednostk , której zadaniem jest organizowanie i nadzorowanie krajowego sytemu bada& oraz certyfikacji. Obecnie Polskie Centrum
Bada& i Certyfikacji nie posiada jednoznacznej trójpoziomowej struktury
kompetencji. Do g!ównych zada& Polskiego Centrum Bada& i Certyfikacji
nale" akredytacja, certyfikacja oraz badania, natomiast w krajach Unii Europejskiej do zada& jednostki autoryzowanej nale"y jedynie problematyka
zwi zana z akredytacj .
Jednostki certyfikuj ce nie s organizacyjnie powi zane z notyfikowan jednostk akredytuj c .
Do zada& Polskiego Centrum Bada& i Certyfikacji nale"y:
organizacja oraz nadzór systemu bada& i certyfikacji,
akredytowanie laboratoriów badawczych,
akredytowanie jednostek certyfikuj cych,
certyfikowanie systemów jako%ci u dostawców,
certyfikowanie audytorów,
kontrolowanie akredytowanych laboratoriów badawczych i jednostek certyfikuj cych oraz certyfikowanych systemów jako%ci,
organizowanie szkole& oraz doskonalenia kadr na potrzeby bada&
i certyfikacji.
Nale"y pami$ta#, i" krajowy system bada& i certyfikacji powinien podlega# systematycznym oraz programowym zmianom, które pozwol na dostosowywanie go do rozwi za& Unii Europejskiej.
Certyfikacja systemów zarz dzania organizacjami jest dobrowolna.
W interesie organizacji jednak"e le"y poddanie si$ procedurze certyfikacyjnej. Uzyskanie certyfikatu jest dowodem dba!o%ci o jako%# wyrobów i us!ug,
co skutkuje u!atwieniem wspó!pracy gospodarczej zarówno z jednostkami
rodzimymi, jak i zagranicznymi, a ponadto wychodzi naprzeciw sta!emu
wzrostowi wymaga& jako%ciowych klientów7. Uzyskanie certyfikatu daje
7
A.S. Gajewski, Wst$p do zarz dzania jako!ci , Wydawnictwo Ma!opolskiej Wy"szej Szko!y
Ekonomicznej, Tarnów 2007, s. 128.
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
186
H. Wyr!bek
przedsi$biorstwom szans$ prezentacji swoich mo"liwo%ci oraz przynosi wiele korzy%ci.
Zdaniem Feigenbauma przedsi$biorstwa mog wyst pi# w pi$ciu sferach dzia!ania, dotycz cych:8
- decyzji o uczynieniu jako%ci podstawowym celem strategicznym;
- prze!o"enia nacisku w strategii jako%ciowej firmy na %cis!e wymagania techniczne wyrobu zmierzaj ce do zaspokojenia potrzeb
klienta;
- wdro"enia niezb$dnych dzia!a& z dziedziny jako%ci w ca!ym przedsi$biorstwie;
- dzia!a& kierowniczych z zakresu spraw organizacyjno-technicznych;
- motywacji w ca!ej firmie oraz jej uruchomienia i mierzenia.
Formalne rozpocz$cie procesu wdro"eniowego powinno by# poprzedzone
wydaniem zarz dzenia przez naczelne kierownictwo przedsi$biorstwa9.
Wszystkie jednostki certyfikacyjne maj podobn procedur$ certyfikowania systemów zarz dzania, a je%li wyst$puj ró"nice to s one ma!o
istotne. Schemat procedury certyfikacyjnej przedstawiono na rysunku 1.
Za najwa"niejsze etapy procedury certyfikacji uwa"a si$:
1. Zainteresowana organizacja zasi$ga informacji w jednostce certyfikacyjnej. Honorowane s dowolne kontakty: osobista wizyta, telefon, fax,
e-mail.
2. Organizacja wype!nia i dostarcza jednostce certyfikacyjnej formularz wed!ug ustalonego wzoru.
3. Podpisanie umowy o certyfikacj$.
4. Spotkanie organizacyjno-przygotowawcze.
5. Dostarczenie dokumentacji systemu.
6. Ocena dokumentacji.
7. Uzgodnienie zespo!u audytorów i daty audytu.
8. Audyt certyfikacyjny (niekiedy bywa poprzedzony audytem).
9. Rekomendacja certyfikacji.
10. Decyzja o wydaniu certyfikatu10.
Certyfikowany system zarz dzania jest nadzorowany przez jednostk$
certyfikacyjn , która wyda!a certyfikat. Celem nadzoru jest sprawdzenie, czy
podmiot ubiegaj cy si$ o wydanie certyfikatu spe!nia w dalszym ci gu stosowne wymagania i przestrzegane s umowy. W przypadku niespe!niania
warunków certyfikacji mo"e nast pi# czasowe ograniczenie, zawieszenie,
a nawet cofni$cie.
Na podstawie do%wiadcze& przedsi$biorstw, które posiadaj wdro"one i i certyfikowane systemy zarz dzania, mo"na stwierdzi#, "e przynosz
8
E. Skrzypek, Jako!" w przedsi$biorstwie, UMCS, Lublin 1993, s. 12.
A. Wysoki&ska-Senkus, System Zarz dzania Jako!ci wg norm ISO serii 9000, (w:) J. Toru&ski (red.), Zarz dzanie jako!ci w przedsi$biorstwie. Wybrane problemy, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009, s. 51.
10
A. S. Gajewski, Wst$p do zarz dzania …, op. cit., s. 129.
9
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Normalizacja i certyfikacja systemów zarz dzania
187
one efekty w nast$puj cych sferach: ekonomicznej, organizacyjnej, technologicznej, %wiadomo%ci ludzkiej.
Rys. 1. Algorytm procesu certyfikacji systemu zarz dzania w organizacji
Fig. 1. Algorithm for the management of the certification process in the organization
)ród!o: A.S. Gajewski, Wst$p do zarz dzania jako!ci , Wydawnictwo Ma!opolskiej Wy"szej
Szko!y Ekonomicznej, Tarnów 2007, s. 128.
Source: A.S., Gajewski, Wst$p do zarz dzania jako!ci , Wydawnictwo Ma!opolskiej Wy"szej
Szko!y Ekonomicznej, Tarnów 2007, p. 128.
Przedsi$biorstwo, które ma certyfikacj$ na swoje wyroby, wymaga
wdro"enia odpowiedniego systemu u swoich poddostawców. Pozwala to
wyeliminowa# wydatki ponoszone na kontrol$ dostarczanych elementów
oraz zaoszcz$dzi# czas. W warunkach ostrej konkurencji jako%# wyrobów
jest istotnym elementem kszta!towania poziomu cen, od którego zale" mo"liwo%ci negocjacyjne przedsi$biorstwa. Przedmiotem negocjacji jest efek-
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
188
H. Wyr!bek
tywno%# produktu w eksploatacji oraz jego atrakcyjno%# dla nabywcy. Wdro"enie odpowiedniego systemu zarz dzania powoduje obni"enie ogólnych
kosztów wytwarzania, a zatem wzrost ró"nicy mi$dzy cen a nak!adem produkcyjnym, czyli wzrost zysku przedsi$biorstwa.
Certyfikacja istniej cych sformalizowanych systemów zarz dzania
zwi$ksza wiarygodno%# rynkow , a tym samym powoduje wzrost zaufania
klienta. Wdro"one i certyfikowane systemy zarz dzania przynosz korzy%ci
organizacji zarówno w aspekcie wewn$trznym, jak i percepcji firmy w otoczeniu.
Efekty w sferze organizacji i technologii wdro"enia certyfikowanego
systemu to dostarczanie na rynek produktów o w!a%ciwym dla poszczególnych grup odbiorców poziomie jako%ci, to jeden z podstawowych celów dzia!alno%ci przedsi$biorstwa. Na proces kszta!towania odpowiedniej jako%ci wyrobów sk!adaj si$ dzia!ania11:
- o charakterze technicznym, które obejmuj takie aspekty jako%ci,
jak: ustalanie wymaga&, planowanie procesów technologicznych,
oprzyrz dowanie, proces wytwarzania;
- o charakterze organizacyjnym i zarz dzaj cym, obejmuj ce: ustalanie ogólnej polityki, formu!owanie systemów informatycznych,
technik regulacji i kontroli, ustalanie systemów bod'ców i zestawu
wska'ników do analizy i oceny wyników.
Podsumowanie
Obecnie stosowane w Polsce normy tworzone s zgodnie z okre%lonymi zasadami: jawno%ci i powszechnej dost$pno%ci, uwzgl$dniania interesu
publicznego, dobrowolno%ci uczestnictwa w procesie opracowywania i stosowania norm, zapewnienia mo"liwo%ci uczestnictwa wszystkich zainteresowanych w procesie opracowywania norm, konsensu jako podstawy procesu uzgadniania tre%ci norm, niezale"no%ci od administracji publicznej oraz
jakiejkolwiek grupy interesów, jednolito%ci i spójno%ci postanowie& norm,
wykorzystywania sprawdzonych osi gni$# nauki i techniki, zgodno%ci z zasadami normalizacji europejskiej i mi$dzynarodowej.
Wdro"enie i certyfikacja sformalizowanych systemów zarz dzania
w organizacjach przynosi wiele korzy%ci, w tym m.in.12:
- wprowadzenie usprawnie& obiegu informacji b$d cych baz do
podejmowania decyzji w przedsi$biorstwie;
- uporz dkowanie podzia!u kompetencji mi$dzy komórkami organizacyjnymi;
- poprawa organizacji pracy oraz widoczne s zmiany w post$powaniu kadry kierowniczej, dozoru technicznego i bezpo%rednich wykonawców wyrobów;
11
K. Lisiecka, Proces kszta#towania jako!ci produktów przedmiotem zarz dzania, "Problemy
Jako%ci", nr 5/1995, s. 18.
E. Skrzypek, Wdra"anie systemów zapewnienia jako%ci - do%wiadczenia przedsi$biorstw,
„Problemy Jako%ci”, nr 5/1993, s. 9-11.
12
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Normalizacja i certyfikacja systemów zarz dzania
189
- uzyskanie certyfikatu wp!ywa na image firmy, jest to dobra wizytówka, co umo"liwia zaj$cie korzystnej pozycji w negocjacjach;
- obserwuje si$ wzrost aktywno%ci poszczególnych pracowników.
Bibliografia
Gajewski Andrzej S., Wst$p do zarz dzania jako!ci , Wydawnictwo Ma!opolskiej Wy"szej Szko!y Ekonomicznej, Tarnów 2007.
Lisiecka K., System jako!ci jako efekt synergiczny uwarunkowali zewn$trznych i wewn$trznych firmy, „Problemy Jako%ci”, nr 5/1997.
Lisiecka K., Proces kszta#towania jako!ci produktów przedmiotem zarz dzania, „Problemy Jako%ci”, nr 5/1995.
(ado&ski W., Szo!tysek K. (red.), Zarz dzanie jako!ci . Systemy jako!ci
w organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc!awiu,
Wroc!aw 2005.
Skrzypek E., Jako!" w przedsi$biorstwie, UMCS, Lublin 1993.
Skrzypek E., Wdra&anie systemów zapewnienia jako!ci - do!wiadczenia
przedsi$biorstw, „Problemy Jako%ci”, nr 5/1993.
Ustawa o badaniach i certyfikacji z 3 kwietnia 1993 roku (Dz.U. nr 55, poz.
250 wraz z pó'n. zm.).
Wasilewski L., Podstawy zarz dzania jako!ci , Wydawnictwo Wy"szej Szko!y Przedsi$biorczo%ci i Zarz dzania im. L. Ko'mi&skiego, Warszawa
1998.
www.pl.wikipedia.org/wiki/Mi$dzynarodowa_Organizacja_Normalizacyjna,
23.05.2012.
Wysoki&ska-Senkus A., System Zarz dzania Jako!ci wg norm ISO serii
9000, (w:) J. Toru&ski (red.), Zarz dzanie jako!ci w przedsi$biorstwie. Wybrane problemy, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce
2009.
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012