temat: dlaczego o lesie w lesie

DLACZEGO O LESIE W LESIE?
EWA FRĄCKOWIAK, ANDRZEJ M. JAGODZIŃSKI
1. Rola i znaczenie zajęć terenowych w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych
W nowoczesnym nauczaniu przedmiotów przyrodniczych dąży się do integracji
międzyprzedmiotowej, która umożliwia całościowe poznanie świata oraz procesów zachodzących
w środowisku naturalnym i kulturowym. Najlepszą okazją do realizacji takich założeń są zajęcia
w terenie, gdzie treści z zakresu wielu przedmiotów uzupełniają się. Poprzez prace terenowe
uczniowie mają możliwość zdobycia nie tylko nowych wiadomości i umiejętności, ale także
doskonalenia i rozwijania nabytych wcześniej. Poprzez prace terenowe kształcimy zmysł
obserwacji i wyobraźnię przestrzenną, uczeń zdobywa praktyczne umiejętności (np. orientację w
terenie, dokonywanie pomiarów, rozróżnianie i oznaczanie organizmów), uczy się patrzeć na
środowisko oraz kulturalnie zachowywać wobec otaczającej przyrody. Zajęcia terenowe ułatwiają
kształtowanie pożądanych postaw uczniów wobec środowiska oraz ułatwiają powiązanie wiedzy
szkolnej z życiem. Dzieci i młodzież mogą dojść do przekonania, że zdobywana w szkole wiedza,
często trochę sztucznie poszufladkowana, stanowi spójną całość. Tematyka zajęć terenowych
może być różna i może obejmować różne przedmioty.
Zajęcia w terenie powinny być podstawowym sposobem pracy z uczniami na lekcjach
nauk przyrodniczych, gdyż przedmiotów tych nie można nauczać wyłącznie w klasie szkolnej czy
w pracowni. Zasadniczą część wiedzy i umiejętności uczniowie powinni zdobywać w terenie,
gdzie poznanie otaczającej rzeczywistości jest pełniejsze aniżeli w przypadku wykorzystania
innych metod nauczania realizowanych wyłącznie w klasie szkolnej.
W literaturze metodycznej najczęściej wyróżnia się trzy rodzaje form pracy ucznia w
terenie: lekcje w terenie, zajęcia terenowe oraz wycieczki.
Lekcje w terenie to zajęcia poza budynkiem szkolnym, ale w najbliższym otoczeniu
szkoły, które odbywają się na jednej lub dwóch lekcjach i ściśle wiążą się z bieżąco
realizowanym programem, z realizacją materiału nauczania jednego przedmiotu a nawet
wybranego tematu. Poprzez bezpośredni kontakt ze środowiskiem przyrodniczym stwarzają
1
okazję do egzemplifikacji procesów i praw, z którymi uczniowie spotykają się na danym
poziomie kształcenia. Na lekcji w terenie uczeń uczy się patrzeć i dostrzegać, mierzyć i obliczać,
porównywać i sprawdzać, porządkować i systematyzować wyniki. Niezwykle ważną cechą takich
zajęć jest stworzenie sytuacji sprzyjającej samodzielności uczniów w praktycznym działaniu.
Dzięki lekcjom w terenie uczniowie mają możliwość konfrontowania wyników swoich
obserwacji z materiałami zawartymi w podręczniku, innych źródłach wiedzy oraz z wiedzą
przekazywaną przez nauczyciela.
Zajęcia terenowe to zajęcia trwające dłuższy czas, najczęściej całodniowe, pozwalające
dotrzeć do dalszego terenu. Podczas nich uczniowie zdobywają wiele informacji, przeprowadzają
liczne obserwacje o charakterze kompleksowym. Głównym celem zajęć terenowych jest
kształcenie lub doskonalenie umiejętności oraz dochodzenie do uogólnionej wiedzy. Zajęcia
terenowe powinno się realizować na wszystkich poziomach nauczania, stosując zasadę
stopniowania trudności. Proces poznania powinien być oparty na bezpośredniej obserwacji i na
pomiarach powiązanych z czynnościami myślowymi uczniów, takimi jak analiza, synteza,
wnioskowanie, wyjaśnianie oraz uogólnianie dokonanych spostrzeżeń. Osiągnięcie zamierzonych
rezultatów takich zajęć możliwe jest pod warunkiem wykonania starannie zaplanowanych
czynności.
Wycieczka szkolna – podstawowym celem wycieczek szkolnych jest poznawanie
środowiska w ujęciu krajoznawczym (E. Świtalski), a więc powinny mieć charakter
wieloprzedmiotowy. W trakcie prowadzenia wycieczki nie można pomijać bez odpowiedniej
informacji obiektów stanowiących przedmiot zainteresowania różnych przedmiotów szkolnych.
Nie powinno się organizować wycieczek „specjalistycznych”, tzn. historycznych, biologicznych
czy geograficznych. W programie wycieczki należy więc uwzględnić potrzeby i wymagania
wszystkich przedmiotów. Wycieczki winny być organizowane zgodnie z zasadą od tego, co
bliższe, do tego, co dalsze i od tego, co znane, do tego, co nieznane. Planowanie wycieczki
odbywa się dużo wcześniej i jest to kompleksowe, wszechstronne wykorzystanie terenu, które
pozytywnie wpływa na zintegrowanie wiedzy ze wszystkich przedmiotów.
2. Etapy planowania zajęć terenowych
Prawidłowo przeprowadzone zajęcia terenowe to takie, do których nauczyciele i
uczniowie przystępują świadomie. Zajęcia obejmują zagadnienia dydaktyczno – wychowawcze i
2
organizacyjne oraz składają się z kilku etapów. W pracach tych bierze udział zarówno nauczyciel
jak i uczniowie, często do pomocy włączeni są inni nauczyciele oraz rodzice.
Planowanie zajęć terenowych obejmuje następujące etapy:

Pierwszy etap – przygotowanie do pracy w terenie:
a) zapoznanie się z przepisami prawnymi dotyczącymi organizacji zajęć terenowych;
b) wyznaczenie celu zajęć!!!
c) dobór i opracowanie trasy;
d) wskazanie środków dydaktycznych;
e) wskazanie czynności uczniów i opracowanie zadań;
f)
zaplanowanie i zamówienie usług turystycznych;
g) preliminarz wydatków.

Drugi etap – realizacja w terenie:
a) wykonanie wskazanych lub wspólnie zaprojektowanych działań;
b) udokumentowanie przebiegu i wyników obserwacji – szkice, rysunki, wywiady,
notatki, pomiary itp.

Trzeci etap – podsumowanie:
a) omówienie wyników obserwacji – wymiana spostrzeżeń;
b) weryfikacja rozwiązań.

Czwarty etap – wykorzystanie zebranych materiałów (okazy naturalne, wyniki pomiarów) w
dalszej pracy dydaktycznej w szkole.
3. Obawy nauczycieli związane z zajęciami terenowymi
Opracowanie i przeprowadzenie zajęć w terenie jest często kłopotliwe i czasochłonne dla
nauczyciela. Są to główne przyczyny braku zajęć terenowych w procesie dydaktycznym
realizowanym na różnych poziomach nauczania. Innymi przyczynami braku zajęć w terenie są:

brak przygotowania metodycznego nauczycieli zdobytego na studiach;

brak praktycznych umiejętności nauczycieli dotyczących organizacji i prowadzenia takich
zajęć, niektórzy nauczyciele są jeszcze przyzwyczajeni do przekazywania wiedzy a nie do
kierowania pracą ucznia;
3

brak lub niewielki dostęp do przyrządów i środków koniecznych do prowadzenia ćwiczeń i
prac w terenie;

przeszkody organizacyjne – często plan zajęć szkolnych uniemożliwia wyjście w teren;

niekiedy przyczyną rezygnacji z wyjścia w teren z uczniami jest źle pojęta troska nauczycieli
o wyniki nauczania. Zajęcia terenowe zajmują bowiem więcej czasu, uczniowie mogą mieć
kłopoty z dyscypliną, część uczniów może być zdekoncentrowana, bardziej zainteresowana
tym, co się dzieje dookoła niż proponowaną tematyką zajęć. Nie należy wyolbrzymiać tych
trudności, bowiem zdecydowana większość uczniów będzie mogła znacznie bardziej
rozwinąć swoje zainteresowania, wiedzę i umiejętności niż na najlepszej lekcji w sali
lekcyjnej. Tematy, które na lekcji w sali szkolnej wydawać się mogą niesłychanie trudne i
abstrakcyjne, na lekcji w terenie mogą okazać się bardzo przystępne i interesujące.
4. Przegląd i analiza wybranych metod nauczania możliwych do wykorzystania podczas
zajęć terenowych
Celem zajęć terenowych może utrwalenie i pogłębienie już znanego materiału,
sprawdzenie i ocena wiadomości i umiejętności, jak i zapoznanie uczniów z nową tematyką, ze
zjawiskami, z którymi uczeń dotychczas się nie spotkał. Podczas zajęć terenowych uczniowie
mogą pracować zbiorowo, grupowo lub indywidualnie. Należy dążyć do stosowania różnych
form i metod pracy w terenie, gdyż żadnej metody - nawet najlepszej, nie należy traktować jako
jedynej. Uczeń musi być aktywny podczas zajęć i doskonalić się w procesie samokształcenia.

metoda obserwacji
Na zajęciach w terenie dominuje metoda poglądowości, oparta na bezpośredniej
obserwacji obiektów i zjawisk przyrodniczych oraz ich analizie. Przez obserwacje rozumie się
planowe, ukierunkowane przez nauczyciela, aktywne i systematyczne spostrzeganie przedmiotów
i zjawisk w celu znalezienia odpowiedzi na postawione pytania lub problemy. Obserwacje
przeprowadza się regularnie lub dorywczo. Regularne mogą trwać cały rok lub przez ustalony
okres, ale zawsze dokonuje się ich w określonych, zaplanowanych z góry terminach (np.
obserwacje flory danego obszaru, obserwacje fenologiczne, obserwacje meteorologiczne).
4
Dorywcze, częściej stosowane, przeprowadza się jednorazowo podczas zajęć w terenie lub na
wycieczkach.
Zajęcia w terenie stwarzają dogodne warunki dla uczniów do przechodzenia od myślenia
konkretnego do abstrakcyjnego oraz stosowania teoretycznych wiadomości w praktyce. Uczeń
jest zdolny w wyniku swoich obserwacji i spostrzeżeń wyobrazić sobie coś, czego w danej chwili
nie widzi. Im więcej wyobrażeń zdobędzie uczeń w oparciu o obserwacje w terenie, tym łatwiej
mu na ich podstawie kształtować wyobrażenia i pojęcia dotyczące takich obiektów i zjawisk, z
którymi nie będzie mógł bezpośrednio się zetknąć. Aby ukierunkować obserwacje, podaje się
uczniom przed wyjściem w teren temat lub szczegółowy zestaw zagadnień. Często temat zajęć
formułuje się w postaci problemu, którego rozwiązanie wymaga wykonania określonych zadań i
pomiarów, np. zaobserwowania wpływu nasłonecznienia na rośliny, zbadania na przykładzie
obserwowanej rzeki, jak praca wód bieżących wpływa na ukształtowanie powierzchni, zbadania
wpływu zagęszczenia drzewostanu na różnorodność roślin runa leśnego. Prace, które uczniowie
wykonują podczas zajęć polegają na zwięzłym opisie zjawiska w dość dowolny sposób,
względnie według wcześniej podanej instrukcji przez nauczyciela. Czasami wymaga się
udokumentowania przebiegu i wyników obserwacji szkicami, rysunkami, informacjami
zdobytymi drogą wywiadu. Przeprowadzone zajęcia terenowe powinny nawiązywać do
umiejętności objętych Podstawą Programową i być zaplanowane w planie edukacyjnym
nauczyciela. Powinny uczyć nie tylko danej metody pracy, ale także doprowadzić do wniosków
szczegółowych i ogólnych.
Przy przygotowywaniu ucznia do prac w terenie udział nauczyciela jest niezbędny, musi
on nieustannie czuwać nad bezpieczeństwem, kierować obserwacją i tokiem myślenia uczniów,
nauczyć ich terminologii, precyzyjnego i ostrożnego formułowania wniosków, zwracania uwagi
na zjawiska pozornie mało ważne, a mające często duży wpływ na procesy przebiegające w
środowisku. Po każdym etapie obserwacji pod kierunkiem nauczyciela uczniowie zbierają i
podsumowują spostrzeżenia oraz sugerują, co należy zanotować. W klasach niższych nauczyciel
kieruje zapisem, natomiast w grupach starszych uczniowie powinni posiadać umiejętność
notowania, a więc zostawia się im więcej swobody. Końcowym etapem prac powinna być
wymiana spostrzeżeń, szczegółowe omówienie wyników obserwacji oraz ustalenie wniosków
ogólnych. Często podsumowanie obserwacji wyłania nowe problemy i powstają plany kolejnych
5
ćwiczeń w terenie. Należy pamiętać o tym, że w każdej klasie i na każdym etapie nauczania
znajdują się tematy, które umożliwiają uczniom dokonanie samodzielnych obserwacji.

metoda projektu
Projekt jest metodą nauczania polegającą na realizacji przez uczniów cyklu
zaplanowanych, powiązanych ze sobą działań, podejmowanych dla osiągnięcia wyznaczonego
celu. Metodę tę najlepiej przedstawia schemat pięcioramiennej gwiazdy. Odpowiadając na
krótkie podstawowe pytania, określamy zarysy i kształt zajęć terenowych.
Po co?
Co?
Gdzie?
Kiedy?
Kto?
Jak?
Po co?
- nawiązanie więzi z przyrodą,
- integrowanie wiedzy z różnych przedmiotów,
- kompleksowe poznanie otaczającego świata,
- integracja zespołu uczniowskiego,
Co?
- rozpoznawanie i oznaczanie organizmów,
- wyznaczanie kierunków w terenie,
- rozpoznawanie form terenu,
- badanie wpływu człowieka na środowisko,
6
Kto?
- uczniowie,
- nauczyciele,
Jak?
- obserwacja bezpośrednia,
- gry dydaktyczne,
- szkice,
- ćwiczenia,
- praca w grupach,
Kiedy?
- jesienią i wiosną,
- w różnych porach roku,
Gdzie?
- w lesie,
- na boisku szkolnym,
- nad rzeką.
Nauczyciel przystępując do opracowania zestawu ćwiczeń powinien:
-
znać zakres wiadomości i umiejętności, jaki powinni opanować uczniowie,
-
wiedzieć, jakie wiadomości i umiejętności uczeń powinien posiadać przed przystąpieniem do
ćwiczeń terenowych,
-
wybrać odpowiedni teren do zajęć terenowych,
-
opracować dokładną instrukcję dla uczniów,
-
ustalić sposób prezentacji i weryfikacji wyników.
Podczas realizacji projektu kształtuje się szereg ważnych umiejętności: współpracy w
grupie, skutecznej komunikacji, planowania własnych działań i podejmowania decyzji
grupowych,
rozwiązywania
konfliktów,
dyskutowania,
poszukiwania
kompromisów,
przewidywania i rozwiązywania trudności, publicznego występowania i prezentowania wyników
własnej pracy oraz dobrej organizacji czasu pracy. Projekt powinien mieć charakter
interdyscyplinarny oraz pozwalać na rozwinięcie wyobraźni, uczyć samodzielności w
zdobywaniu wiedzy, umiejętności w operowaniu informacjami oraz pomagać w rozwijaniu
7
indywidualnych predyspozycji uczniów (talenty). Najogólniejszy podział projektów obejmuje
dwie grupy – projekt badawczy oraz projekt działania lokalnego.
Przykład zajęć realizowanych z wykorzystaniem metody projektu:
Temat projektu: LAS W CZTERECH PORACH ROKU.
I. Charakter zajęć:
Zajęcia warsztatowe, prowadzone głównie metodami aktywizującymi ucznia.
Duża rola i nacisk położony na zajęcia terenowe, doświadczenia i eksperymenty oraz gry
dydaktyczne.
II. Czas trwania:
Początek projektu – II połowa września 2002
Zakończenie projektu – II połowa maja 2003
Zajęcia odbywać się będą raz w tygodniu po 2 godz., z możliwością łączenia godzin na
realizację zajęć terenowych.
III. Miejsce realizacji:

Zespół Szkół z Oddz. Integracyjnymi nr 1 w Poznaniu

Wielkopolski Park Narodowy

Arboretum Kórnickie

Nadleśnictwa należące do Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu

Ogród Botaniczny

Ogród Zoologiczny

Palmiarnia
IV. Cele zajęć:

ukazanie lasu jako całości, jako ekosystemu funkcjonującego w różnych warunkach
klimatycznych (porach roku);

uzmysłowienie roli lasów w przyrodzie;

poznanie wybranych mechanizmów rządzących przyrodą;

uwrażliwienie uczniów na piękno przyrody;
8

integracja wiedzy i kształcenie umiejętności z zakresu nauk przyrodniczych;

rozwijanie umiejętności ponadprzedmiotowych: twórcze rozwiązywanie problemów,
korzystanie z różnych źródeł wiedzy, efektywna współpraca w grupie badawczej;

kształtowanie postawy dbania i odpowiedzialności za stan przyrody.
V. Adresaci:
Uczniowie gimnazjum klas 1 – 3, zainteresowani naukami przyrodniczymi.
VI. Przebieg:
Termin zajęć:
wrzesień
Nazwa modułu:
Lato w lesie
Proponowane do realizacji zagadnienia:
- rozpoznawanie gat. roślin i zwierząt
październik -
Pierwsze oznaki jesieni -
listopad
grudzień - luty
badanie wody
obserwowanie zmian zachodzących w
przyrodzie
Przyroda zimą
-
badanie gleby
-
obserwacje ptaków
-
wykazanie zależności pokarmowych
-
funkcjonujących w przyrodzie
poznanie różnorodności przystosowań
organizmów do przetrwania zimy
marzec - maj
Wiosna –„początek
-
rozpoznawanie śladów zwierząt na śniegu
-
wykazanie różnorodności pokarmowych
-
zwierząt
zaobserwowanie przyrodniczych
życia”
zwiastunów wiosny
-
rozpoznawanie gatunków roślin i zwierząt
-
znaczenie fotosyntezy dla życia na Ziemi
-
ukazanie roli lasów w przyrodzie
Liczba godzin przeznaczonych na realizację całego projektu – 60.
9

metoda układanki czyli grup eksperckich
Celem tej metody jest dochodzenie do rozwiązania problemu (zadania) przy
uwzględnieniu różnych, określonych w zadaniu i możliwych do wykorzystania, sposobów.
Uczniowie rozpoczynają pracę w tzw. zespołach bazowych, analizują zadanie lub
postawiony problem. Następnie dzielą się na tzw. zespoły ekspertów. Każdy zespół
ekspertów próbuje znaleźć rozwiązanie zadania wykorzystując jeden z możliwych,
określonych w zadaniu, sposobów. Uczniowie – „eksperci” negocjują wspólne stanowisko
dotyczące danego problemu, a później prezentują je kolegom ze swojego zespołu
bazowego. W zespole bazowym spotykają się różni „eksperci”, prezentują swoje pomysły
na rozwiązanie problemu, wypracowują wspólne stanowisko lub drogi dochodzenia do
rozwiązania zadania. Zaletami tej metody jest przede wszystkim doskonalenie
umiejętności
komunikowania
się,
współpracy
w
zespole,
wszechstronnego
wykorzystywania wiedzy i umiejętności (mogą się tu pojawić elementy twórczego
rozwiązywania problemów).
Przykłady zagadnień możliwych do przeprowadzenia z wykorzystaniem metody układanki czyli
grup eksperckich:

oznaczanie gatunków roślin:
-
I grupa ekspertów rozpoznaje gatunki na zasadzie odwzorowania cech roślin,
-
II grupa ekspertów rozpoznaje gatunki z wykorzystaniem klucza dwudzielnego,
-
III grupa ekspertów rozpoznaje gatunki z wykorzystaniem klucza numerycznego.
W zespole bazowym uczniowie weryfikują rezultaty swojej pracy, uściślają, poprawiają
błędy, przedstawiają sposób rozwiązania zadania realizowany w swojej grupie „ekspertów”,
wybierają (ich zdaniem najlepszy) sposób dochodzenia do rozwiązania zadania.

tematy związane z działaniami na rzecz ochrony środowiska, np. „Czy na terenie naszej
gminy można utworzyć park krajobrazowy?”:
-
I zespół ekspertów - władze gminy,
-
II zespół ekspertów – ekolodzy,
-
III zespół ekspertów- przedsiębiorcy,
-
IV zespół ekspertów – mieszkańcy,
-
V zespół ekspertów – właściciele samochodów.
10
Uczniowie dyskutują w zespołach eksperckich, przygotowują odpowiedź za lub przeciw,
przygotowują listę argumentów uzasadniających ich decyzję. W zespołach bazowych uczniowie
prezentują pogląd swojej grupy ekspertów, analizują argumenty innych grup ekspertów,
wypracowują wspólne stanowisko w tej sprawie i prezentują je na forum całej klasy.

gry dydaktyczne
Gry i zabawy odznaczają się wieloma walorami dydaktycznymi - służą lepszemu
zapamiętaniu i opanowaniu opracowanego materiału, zmuszają do koncentracji uwagi na
wykonywanych zadaniach, są także zachętą do dokładniejszego i pełniejszego opanowania
realizowanych treści nauczania. Powinny być wcześniej starannie przygotowane przez
nauczyciela i służyć przede wszystkim rozwojowi spostrzegawczości, uwagi, pamięci, myślenia,
wzbogacaniu wiedzy i kształtowaniu mowy.
Grę dydaktyczną należy rozumieć jako odmianę zabawy, polegającą na respektowaniu
ściśle ustalonych reguł. Ma to być działanie wykonywane dla przyjemności, stąd duża
skuteczność gry w procesie kształcenia. Metoda ta uczy samodzielnego rozwiązywania przez
uczniów problemów. Wśród gier dydaktycznych wyróżnia się m.in.:
a) metodę gier symulacyjnych, polegającą na odtworzeniu przez uczących się dość złożonych
symulacji problemowych. W symulacji nie ma zwycięzców i pokonanych, ponieważ celem
symulacji jest wzmocnienie u uczących się umiejętności współdziałania, negocjowania i
osiągnięcia kompromisu.
b) metodę gier sytuacyjnych, polegającą na wyrabianiu u uczniów umiejętności dokonywania
wszechstronnej analizy problemów, a także podejmowania na tej podstawie odpowiednich
decyzji oraz wskazania przewidywanych następstw poczynań zgodnych z tymi decyzjami.
Gry dydaktyczne należą do aktywnych metod nauczania i jako takie:

wzbudzają u uczniów bardzo silną motywację do działania,

kształtują szereg umiejętności społecznych i poznawczych (m.in. techniki współpracy i
rywalizacji, prowadzenie negocjacji i dyskusji),

pomagają nowej wiedzy na trwałe zapisać się w pamięci.
Przykładem gry dydaktycznej wykorzystanej do podsumowania zajęć w lesie może być konkurs o
formule zbliżonej do programu „Jeden z Dziesięciu” – przed wyjściem w teren dokonuje się
losowego wyboru sekretarzy (np. pięcioro uczniów), których zadaniem jest skrupulatne
11
notowanie przebiegu zajęć i nowo poznanych treści. Na zakończenie zajęć w lesie uczniowiesekretarze zadają pytania pozostałym uczniom (pracującym w grupach lub indywidualnie),
których celem jest zgromadzenie jak największej ilości punktów za poprawne odpowiedzi. Innym
przykładem gry dydaktycznej, wykorzystanej na zakończenie zajęć z rozpoznawania roślin
leśnych, może być gra „Portret mojej rośliny” – nauczyciel przydziela każdemu uczniowi (lub
pracującym w parach) jeden gatunek rośliny, a zadaniem ucznia jest wykonanie jak
najdokładniejszego opisu morfologicznego. Pozostali uczniowie mają za zadanie podać nazwę
opisanego gatunku.
4. Zalety zajęć terenowych
Słowa Maxwella w pełni oddają istotę i jednocześnie cały szereg zalet wynikających z
realizacji zajęć w terenie:
„Nauka objawia się nam od całkiem innej strony, kiedy stwierdzimy, że zjawiska fizyczne
możemy obserwować nie tylko w salach wykładowych za pomocą światła rzucanego na
ekran, lecz że możemy znaleźć ilustracje najogólniejszych teorii nauk w grach sportowych
i w gimnastyce, w podróży lądem i wodą, w zawierusze i burzy na morzu i w ogóle
wszędzie tam, gdzie materia jest w ruchu”.
W kontekście edukacji leśnej z pewnością można stwierdzić, że las jest niezastąpionym
„środkiem dydaktycznym” i fantastycznym narzędziem w ręku nauczyciela ponieważ:

jest ogólnie dostępny dla każdego ucznia i nauczyciela;

stwarza możliwości nie tylko zdobycia wiadomości, ale także nabycia umiejętności
wspólnych dla nauk przyrodniczych;

stanowi bardzo atrakcyjne zaplecze przy realizacji zajęć;

jest możliwy do wykorzystania o każdej porze roku;

nie stwarza większych problemów związanych z finansowaniem zajęć.
Warto pamiętać również o tym, że lekcji w terenie nie należy traktować jako spełnienia
programowego obowiązku, lecz jako najlepszy sposób nauczania – uczenia się!!!
5. Literatura:
12
Berne I. 1977. Zajęcia w terenie – poradnik dla nauczycieli geografii. WSiP. Warszawa.
Czaińska Z., Wojtkowicz Z. 1999. Aktywne metody w edukacji geograficznej. Propozycje
metodyczne do pracy z uczniem w gimnazjum. Cz. I. Wyd. SOP. Toruń.
Frąckowiak E. 2000. Możliwości wykorzystania bazy edukacyjnej Lasów Państwowych dla
realizacji edukacji przyrodniczej dzieci. W: Możliwości edukacji ekologicznej w
jednostkach Lasów Państwowych w świetle dokonującej się reformy oświatowej.
Seminarium dla nauczycieli i leśników. CILP. Gołuchów. Ss. 12-20.
Grodzińska-Jurczak M., Jamka R. 2000. Edukacja ekologiczna. Zbiór materiałów dla nauczycieli
i studentów. Studio Wydawnicze Opal PG. Kraków.
Grzywacz A. 2000. Edukacja leśna społeczeństwa. Wydawnictwo Świat. Warszawa.
Jagodziński A.M., Jakubowska M. 2002. Edukacja ekologiczna dla dialogu z przyrodą w Małych
Łunawach. Nauczanie Przedmiotów Przyrodniczych 4(1):31-35.
Jagodziński A.M., Wrońska-Pilarek D. 2003. Użytki ekologiczne w edukacji przyrodniczej
mieszkańców miasta. Nauczanie Przedmiotów Przyrodniczych 8(2):6-11.
Materiały Programów Oświatowych „Kreator”, „Nowa szkoła”.
Nowacki T. 1994. Aktywizujące metody w kształceniu. Wyd. CODN. Warszawa.
Okraszewski K., Rakowiecka B., Szmidt K.J. 1997. Porządek i przygoda – lekcje twórczości. Cz.
II. Podręcznik eksperymentalny. Wyd. WSiP. Warszawa.
Palińska M. (red.) 2001. Jak realizować międzyprzedmiotową ścieżkę ekologiczną w szkole
podstawowej i gimnazjum. Włocławskie Centrum Edukacji Ekologicznej. Włocławek.
Taraszkiewicz M. 1996. Jak uczyć? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu. Wyd. CODN.
Warszawa.
Zawadzka D. 2002. Edukacja leśna w praktyce. CILP. Warszawa.
13