Artur Skorek Żydowskie ugrupowania religijne w Państwie Izrael

Artur Skorek Żydowskie ugrupowania religijne w Państwie Izrael

Żydowskie ugrupowania religijne
w Państwie Izrael
Artur Skorek
Żydowskie ugrupowania religijne
w Państwie Izrael
Polityczna rola ortodoksyjnego judaizmu
NOMOS
© 2015 Copyright by Artur Skorek & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana
w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: dr hab. Jan Doktór
prof. dr hab. Edward Haliżak
Publikacja dofinansowana ze środków Stowarzyszenia Żydowskiego Instytutu
Historycznego w Polsce
Redakcja wydawnicza: Roman Małecki
Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
Projekt okładki: Justyna Zamulińska
ISBN 978-83-7688-202-4
KRAKÓW 2015
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Rozdział I
Miejsce judaizmu ortodoksyjnego we współczesnym Izraelu . . . . . . . . . . . . . . .
1. Religijno-polityczny charakter wspólnoty żydowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Świadomość historyczna Izraelczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Nowoczesność i przemiany tożsamości żydowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Religijno-polityczna specyfika izraelskiego systemu politycznego . . . . . . . . . .
2.1. Konsocjonalny system polityczny w Izraelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Polityczno-religijne instytucje w Izraelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Elementy religijne w izraelskim systemie prawnym . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
12
12
16
35
38
46
58
Rozdział II
Żydowskie ugrupowania religijne po powstaniu Państwa Izrael . . . . . . . . . . . . 69
1. Geneza i kształt izraelskiego systemu partyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
1.1. Powstanie i rola partii politycznych w Izraelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1.2. Główne rodziny partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2. Podziały społeczno-religijne w Izraelu i charakter żydowskich partii
religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2.1. Partie religijnego syjonizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
2.2. Partie charedim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
3. Żydowskie partie religijne w systemie politycznym Izraela . . . . . . . . . . . . . . . . 107
3.1. Status quo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
3.2. Powstanie Zjednoczonego Frontu Religijnego i polityczne formy zaangażowania partii charedim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
3.3. Koalicje partii religijnego syjonizmu i lewicy – podstawy, kształt, spory . 118
Rozdział III
Zmiany społeczno-polityczne w Izraelu a wzrost aktywności żydowskich
ugrupowań religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
1. Przemiany społeczno-polityczne w Izraelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
1.1. „Rewolucja” polityczna – koniec dominacji partii lewicowych . . . . . . . . . 126
1.2. Przemiany kulturowo-społeczne w Izraelu i narodziny „drugiej republiki” . . 128
6
Spis treści
2. Emancypacja społeczności religijnych syjonistów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
2.1. Religijny, polityczny i społeczny wymiar emancypacji . . . . . . . . . . . . . . . . 133
2.2. Ugrupowanie Gusz Emunim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
2.3. Radykalizacja partii religijnosyjonistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
3. Zmiany wewnątrz partii charedim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3.1. Podziały polityczne wewnątrz Agudat Israel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3.2. Koniec izolacji politycznej ugrupowań charedim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Rozdział IV
Ideowo-programowa ewolucja żydowskich ugrupowań religijnych . . . . . . . . . . 181
1. Liberalizacja społeczeństwa izraelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
2. Od mamlachtijut do nacjonalistycznego radykalizmu – kryzys polityczny
ugrupowań religijnego syjonizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
2.1. Radykalna ideologia nacjonalistyczna i podziały wewnątrz środowisk
religijnosyjonistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
2.2. Ograniczenie wpływów partii religijnosyjonistycznych . . . . . . . . . . . . . . . 194
3. W stronę syjonizmu – ewolucja partii charedim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
3.1. Przemiany społeczno-polityczne wspólnoty charedim . . . . . . . . . . . . . . . . 208
3.2. Wzrost znaczenia partii charedim na izraelskiej scenie politycznej . . . . . 214
4. Zaostrzenie sporu o kształt relacji między polityką a religią w Izraelu . . . . . . 228
Rozdział V
Izrael jako demokracja liberalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
1. Relacje między polityką a religią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
1.1. Teza sekularyzacyjna i jej krytyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
1.2. Izraelski model relacji między polityką a religią na tle porównawczym . . . 253
2. Wpływ żydowskich ugrupowań religijnych na izraelski system polityczny . . . 266
2.1. Znaczenie konsensusu religijnego w polityce izraelskiej . . . . . . . . . . . . . . 266
2.2. Ewolucja roli żydowskich ugrupowań religijnych w izraelskim systemie
politycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Aneks 1: Spis najważniejszych żydowskich ugrupowań religijnych w Izraelu . . 297
Aneks 2: Wyniki wyborcze żydowskich partii religijnych w Izraelu . . . . . . . . . . 301
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Summary: Jewish Religious Parties: The Political Role of Orthodox Judaism
in the State of Israel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Wstęp
Bliski Wschód jest regionem mającym współcześnie wielkie znaczenie dla
systemu międzynarodowego. Literatura polska dotycząca zagadnień związanych z Izraelem najwięcej miejsca poświęca konfliktowi izraelsko-arabskiemu. Problematyka polityki wewnętrznej tego państwa cieszy się mniejszym
zainteresowaniem. Jednym z przejawów tej sytuacji jest niewielka liczba
opracowań na temat wpływu czynnika religijnego na izraelski system polityczny. Nasilająca się na przełomie XX i XXI wieku debata nad rolą religii w izraelskiej polityce toczy się wokół zagadnień najbardziej aktualnych,
którym literatura polskojęzyczna poświęca mało uwagi. Jest to problematyka ważna nie tylko dla samego Izraela, ale i dla bliskowschodniego procesu
pokojowego, a co za tym idzie, całego systemu międzynarodowego. W niniejszej książce usiłuję dokonać analizy znaczenia i siły oddziaływania żydowskich ugrupowań religijnych, co powinno choć częściowo wypełnić lukę
w rodzimej literaturze. Publikacja dotyczy całego okresu funkcjonowania
demokracji izraelskiej od jej powstania do współczesności.
Główna część książki jest poświęcona ewolucji roli żydowskich partii
i organizacji religijnych w systemie politycznym. Przedstawiono w niej dynamikę zmian ich siły i funkcji. Wpływ tych ugrupowań przejawia się głównie w specyfice izraelskiego modelu relacji między polityką a religią i właśnie
ten aspekt będzie mieć dla nas kluczowe znaczenie. W książce staram się
dowieść, że mimo szczególnej roli ugrupowań ortodoksyjnych Żydów w systemie politycznym, Izrael pozostaje liberalną demokracją z mocnymi fundamentami ustrojowymi. Teza ta nie jest popularna wśród badaczy i opinii
publicznej. Dominuje raczej przekonanie o przemożnym wpływie żydowskich ugrupowań religijnych na izraelską politykę. Wydaje się, że oceny takie często wynikają z osobistego zaangażowania uczestników debaty publicznej oraz z logiki współczesnego przekazu medialnego, w którym świeccy
dziennikarze wyolbrzymiają nadużycia ze strony środowisk ortodoksyjnych
8
Wstęp
Żydów. W moim przekonaniu rola żydowskich środowisk ortodoksyjnych
i reprezentujących je partii nie jest aż tak znacząca. Siła polityczna grup
religijnych nie zachwiała podstawami ustrojowymi demokracji izraelskiej.
Model relacji na płaszczyźnie religijno-politycznej przyjęty w państwie żydowskim, zachowując niezaprzeczalną specyfikę, jest najbliższy modelowi
przyjętemu w państwach Zachodu. Konsensus między świecką i ortodoksyjną częścią społeczeństwa pozwolił na zachowanie stabilności politycznej
i ładu społecznego przy równoczesnej ochronie najważniejszych praw członków obu tych grup. Wprowadzenie do systemu prawnego rozwiązań zakorzenionych w religijnej tradycji żydowskiej nie zmienia faktu, że dominującą
siłą polityczną w Izraelu są partie świeckie.
Książka ukazuje także ścisłe związki, jakie zachodzą pomiędzy społeczno-kulturowymi przeobrażeniami wspólnot żydowskich w Izraelu a ewolucją roli politycznej ugrupowań religijnych. W kolejnych rozdziałach scharakteryzowano zmiany systemu wartości i tożsamości żydowskiej, zarówno
w świeckiej, jak i religijnej części społeczeństwa. Mają one bezpośredni
wpływ na cały system polityczny, ale szczególnie silnie kształtują pozycję
ugrupowań ortodoksyjnych Żydów. Pokazanie tej zależności jest punktem
wyjścia do oceny ich zmieniającej się roli i relacji z partiami świeckimi.
Przygotowując książkę korzystałem z różnych źródeł i opracowań. Pierwszą grupę źródeł stanowi myśl religijna zawarta w najważniejszych dziełach
duchowych przywódców żydowskich ugrupowań ortodoksyjnych. Teksty
autorytetów halachicznych są dogmatyczną podstawą, na której opiera się
polityczna działalność religijnych Żydów. Analiza treści tych dzieł jest niezbędna do zrozumienia podstawowych założeń ideologii żydowskich partii religijnych. Kolejnym elementem bazy źródłowej publikacji są manifesty
wyborcze i programy oraz wypowiedzi polityków i osób publicznych związanych z ugrupowaniami ortodoksyjnych Żydów. Ukazują one stanowiska
i cele przedstawicieli religijnych ugrupowań żydowskich, co jest podstawą
do oceny wpływu ich poglądów i aspiracji na kształt procesów politycznych
w Izraelu. W książce wykorzystuję również akty prawne dotyczące publicznej roli religii w Izraelu. Są to zarówno dokumenty o charakterze konstytucyjnym (Deklaracja Niepodległości, ustawy zasadnicze), jak i ustawy poświęcone bardziej szczegółowej problematyce związanej z relacjami między
religią a polityką (np. Ustawa o Głównym Rabinacie). Ze względu na aktualność problematyki konieczne jest również posłużenie się doniesieniami
prasy izraelskiej, relacjonującej bieżący rozwój sporu o rolę religii w polityce
i opisującej działalność ugrupowań religijnych.
Książka opiera się także na opracowaniach naukowych, jako niezbędnym
elemencie dającym szerszą perspektywę. Polskojęzyczne pozycje na temat
ugrupowań religijnych w Izraelu nie są liczne. Jedyną monografią w cało-
Wstęp
9
ści poświęconą zagadnieniom poruszanym także w niniejszej publikacji jest
pozycja Uriego Hupperta Izrael w cieniu fundamentalizmów1. W książce wykorzystuję głównie prace anglojęzyczne, które w bardziej szczegółowy, pełniejszy i wieloaspektowy sposób ujmują tę tematykę. Publikacja opiera się
także na analizie pozycji w języku hebrajskim, szczególnie tych dotyczących
kwestii bieżących, które nie znalazły jeszcze dokładnego opisu w literaturze
anglojęzycznej. Konieczne było również sięgnięcie do hebrajskich tekstów
manifestów i programów partyjnych, a także poszczególnych ustaw rozstrzygających kwestie religijne.
Należy jeszcze poczynić kilka uwag dotyczących terminologii i transkrypcji. Książka jest poświęcona ugrupowaniom żydowskim i społecznym
uwarunkowaniom ich działalności. Rola mniejszości arabskiej w kształtowaniu systemu politycznego pojawia się w niej sporadycznie. Dla uproszczenia,
termin „społeczeństwo izraelskie” odnosi się w publikacji jedynie do mieszkających w Izraelu Żydów. W przypadku kiedy stosuje się go w dosłownym
rozumieniu, jako ogół Izraelczyków, jest to wyraźnie zaznaczone w tekście.
Kolejna uwaga leksykalna dotyczy terminu „Żyd”. Jest on używany wielokrotnie, w bardzo różnych kontekstach. W wielu przypadkach rozstrzygnięcie, czy zapis małą (wyznawca judaizmu), czy też wielką literą (przedstawiciel
narodu lub grupy etnicznej) jest właściwszy byłoby arbitralne albo wiązało
się z przyjęciem jednego ze stanowisk ideologicznych bądź religijnych w ramach sporu wewnątrzżydowskiego, co byłoby niezasadne. Aby uniknąć takiej sytuacji, w prawie wszystkich przypadkach będę używał słowa „Żyd”
pisanego wielką literą, jako że jego narodowo-etniczne rozumienie jest właściwe dla większości przypadków. Zapis małą literą stosowany będzie jedynie
sporadycznie, dla podkreślenia, że w danych przypadkach chodzi wyłącznie
o religijne znaczenie terminu.
Jeszcze jedno zastrzeżenie dotyczy rozróżnienia między świeckimi a religijnymi Żydami. Hebrajski przymiotnik dati, dosłownie tłumaczony jako
„religijny”, w odniesieniu do Żyda oznacza również „ortodoksyjny”, a więc
ściśle przestrzegający tradycyjnych zasad halachy (żydowskiego prawa religijnego). Termin „świecki” (hebr. chiloni) nie oznacza w tym kontekście osoby niereligijnej, a jedynie nieutożsamiającej się z judaizmem ortodoksyjnym.
W książce słowa „religijny” i „ortodoksyjny” są używane synonimicznie. Zabieg ten nie ma na celu oceny rzeczywistej religijności zarówno ortodoksyjnych, jak i nieortodoksyjnych Żydów, ale wynika z przyjęcia sposobu użycia
tych terminów funkcjonującego w języku hebrajskim.
1
U. Huppert, Izrael w cieniu fundamentalizmów, Warszawa 2007. Książka była, w niewiele zmienionej formie, wydana już wcześniej pod tytułami Izrael. Rabini i heretycy (1994)
oraz Izrael na rozdrożu (2001).
10
Wstęp
Wyjaśnienia wymagają również określenia „Sefardyjczyk” oraz „Żyd
Wschodni”2. Pierwsze z nich odnosi się głównie do kontekstu religijnego.
Sefardyjczykami nazywano Żydów o specyficznym rycie i obrzędowości,
obcych religijności drugiej największej grupy żydowskiej, czyli Aszkenazyjczyków. Termin Żyd Wschodni odnosi się w głównej mierze do kontekstu
etnicznego. Określa się nim Żydów pochodzących z określonych państw3,
głównie z Afryki Północnej oraz Azji (między innymi Maroka, Egiptu, Jemenu, Iraku, Iranu, Syrii). Grupa ta wykształciła wspólną tożsamość etniczną
i kulturę, która różniła się od dominującej początkowo w Izraelu kultury Żydów pochodzących z Europy. Jedną ze specyficznych cech Żydów Wschodnich była szczególna forma obrzędowości religijnej, ale współcześnie nie
utożsamiają się z nią wszyscy członkowie społeczności. Terminy Sefardyjczyk i Żyd Wschodni są w literaturze często używane synonimicznie. Również w tej książce występują one zamiennie i oznaczają członka żydowskiej
grupy etnicznej.
Słowa hebrajskie są zapisane w publikacji uproszczoną transkrypcją fonetyczną, zgodną z polską wymową. Zastosowano ją także wobec hebrajskich imion i nazwisk. W przypadku imion i nazwisk współczesnych badaczy izraelskich dodano w nawiasie najczęściej używane formy transkrypcji
angielskiej, rozpowszechnione w literaturze. W języku hebrajskim nie rozróżnia się wielkich i małych liter, w transkrypcji użyto zasad ich zapisu zgodnych z normami języka polskiego. Niewystępujący w języku polskim przedimek określony ‫( ה‬he), jest zapisywany małą literą, z wyjątkiem przypadków,
kiedy stanowi pierwszy człon złożonej nazwy własnej. Przyimki, przedimki
i spójnik ‫( ו‬waw) pisane w języku hebrajskim łącznie z następującym po nich
wyrazem, są w transkrypcji oddzielone od niego dywizem (jak w przypadku
nazwy partii Ha-Poel ha-Mizrachi).
Opis bibliograficzny pozycji w języku hebrajskim w przypisach jest podany w tłumaczeniu na język polski z adnotacją „w j. hebr.”. W bibliografii, aby
ułatwić dotarcie do źródła, pod polskim tłumaczeniem dodatkowo zamieszczone są zapisane czcionką hebrajską oryginalne tytuły oraz autorzy.
2
Hebrajski odpowiednik terminu Żyd Wschodni (Mizrachi), często spotykany w literaturze, brzmi tak samo jak nazwa jednej z partii ortodoksyjnych Żydów. Używa się go także
jako synonimu słowa „religijnosyjonistyczny”. Aby uniknąć niejasności terminologicznych,
jego hebrajska forma pojawia się w pracy jedynie jako nazwa partii (Mizrachi).
3
Y. Yadgar, SHAS as a Struggle to Create a New Field: A Bourdieuan Perspective of an
Israeli Phenomenon, „Sociology of Religion” 2003, t. 64, nr 2, s. 224.