Weronika Szemińska Uniwersytet Warszawski TEKST W UKŁADZIE

Weronika Szemińska Uniwersytet Warszawski TEKST W UKŁADZIE

Weronika Szemińska
Uniwersytet Warszawski
TEKST W UKŁADZIE TRANSLACYJNYM. PROJEKT TYPOLOGII METAFRASTYCZNEJ
Niniejszy artykuł stawia sobie za cel poddać pod dyskusję projekt metafrastycznej typologii tekstów, to jest
typologii powstałej w oparciu o charakterystykę tekstu jako elementu układu translacyjnego. Na wstępie
zostanie wyjaśnione, czym jest typologia tekstów i jaki jest cel tworzenia typologii, po czym pokrótce omówione zostaną dotychczasowe typologie oraz sposoby dobierania parametrów. Następnie zostaną przedstawione założenia projektu metafrastycznej typologii tekstów i zaproponowany zestaw parametrów, pozwalający na wyróżnienie czterech przeciwstawnych par typów.
Typologia tekstów: wprowadzenie
Sporządzanie typologii polega na szeregowaniu i logicznym porządkowaniu elementów danego zbioru
w oparciu o porównanie ich cech. Zadaniem typologii jest klasyfikacja i systematyzacja danego zbioru,
co ma istotne znaczenie w edukacji, ale i stanowi element wypracowywania aparatu pojęciowego danej dyscypliny naukowej. Tak też jest w przypadku typologii tekstów.
W. Heinemann [2000: 513] definiuje typ tekstu jako ograniczoną ilość konkretnych egzemplarzy, posiadających określone cechy wspólne. Nieco inne podejście prezentuje np. U. Żydek-Bednarczuk, dla której
typ tekstu to „struktura globalna wyposażona w ponadgatunkowe właściwości, ale należąca do określonej
klasy, odmiany, w której mamy uniwersalne schematy utrwalone w tradycji językoznawczej, ale też w świadomości użytkowników języka” [2005: 256]. Zdaniem U. Żydek-Bednarczuk typologia tekstów ma za zadanie abstrahować, uogólniać, syntetyzować materiał. Wydaje się, że jakkolwiek typologia uogólnia, to jest
to uogólnienie produktywne, bo przeprowadzone w oparciu o istotne, wyróżniające cechy tekstów.
Tworzenie rozmaitych typologii tekstów towarzyszyło rozwojowi koncepcji samego tekstu. W. Heinemann wymienia na pierwszym miejscu rozumienie gramatyczno-strukturalistyczne, w którym brano
pod uwagę czynniki i relacje wyłącznie językowe, związane z formalnymi i strukturalnymi cechami tekstów.
Nieco później powstały modele tematyczne czy też semantyczno-treściowe. Biorąc pod uwagę regularne
związki w następstwie zdań w tekstach złożonych, wyróżniono następujące typy: teksty opisowe, narracyjne,
przedstawiające, argumentujące i instruujące. Kolejnym etapem było konstruowanie typologii tekstów
w oparciu o modele sytuacyjne, w których na pierwszy plan wysunęły się parametry sytuacji komunikacyjnej. Za istotne kryteria typologii tekstów uznano medium czy też kanał komunikacyjny, okoliczności oraz
obszar komunikacyjny (np. media, nauka, prawo, medycyna etc.). Wreszcie powstały typologie bazujące
na modelach funkcjonalnych, to jest uwzględniające w pierwszej kolejności sposób funkcjonowania tekstu
w akcie komunikacji [Heinemann 2000: 509-511]. Podsumowując, W. Heinemann wylicza następujące
płaszczyzny wspólności tekstów: zewnętrzna forma tekstu, cechy struktury i sposobu formułowania,
względnie konfiguracja stosowanych środków mowy, aspekty treściowo-tematyczne, sytuacja (w tym środek
czy też kanał komunikacji) oraz funkcje komunikacyjne tekstu [Heinemann 2000: 513]. Obecnie W. Heinemann i M. Heinemann wyliczają cztery kryteria, wedle których należy wyróżniać typy tekstów: funkcja,
sytuacja (w tym m.in. kanał komunikacyjny, ilość uczestników aktu komunikacji, okoliczności), temat
i struktura oraz adekwatność sposobu sformułowania tekstu [2002:147].
U. Żydek-Bednarczuk poszerza nieco ten zestaw, proponując następujące kryteria: (1) komunikacja i jej
wyznaczniki, (2) style funkcjonalne, (3) wzorce tekstowe należące do stylów funkcjonalnych (gdzie wzorzec
to „prezentacja modelowa, zawierająca w swoim jądrze cechy konieczne i wystarczające, służące przyporządkowaniu tekstu do stylu” [2005: 261]), (4) funkcje tekstów, (5) sytuacje i interakcje, (6) organizacja
działalności i opisu relacji między partnerami (między innymi udział uczestników interakcji, udział ról
nadawczo-odbiorczych, liczba uczestników, relacja rangi uczestników, role socjalne, postawy i nastawienie,
wiedza o świecie, miejsce rozmowy, wykorzystanie stylu funkcjonalnego), (7) gatunki i przesunięcia gatunkowe [Żydek-Bednarczuk 2005: 260-264].
Typologia metafrastyczna: założenia
Zaprezentowane powyżej podejścia typologiczne i zestawy kryteriów starają się odpowiadać wszelkim rodzajom sytuacji komunikacyjnych. Możliwe jest też opracowanie typologii, która z góry zakładałaby pewną
sytuację komunikacyjną, klasyfikowała teksty z punktu widzenia konkretnej sytuacji. O szczególnym rodzaju sytuacji komunikacyjnej możemy mówić w przypadku komunikacji międzyjęzykowej, odbywającej się za
pomocą pośrednika językowego — tłumacza. Typologia taka miałaby swoje zastosowanie w szkoleniu zawodowym tłumaczy. Celem jej stworzenia jest bowiem określenie typów tekstów, którym odpowiadałyby
konkretne techniki tłumaczeniowe. Możliwość prognozowania czy czasem wręcz apriorycznego decydowania o zastosowaniu technik na podstawie samej tylko analizy tekstu wyjściowego, jeszcze bez danych o pozostałych elementach układu translacyjnego, mogłaby też stać się punktem wyjścia do rozważań nad rolą
tłumacza i rodzajem tłumaczenia w zależności od rodzaju tekstu wyjściowego. Ponadto, w przypadku tekstów specjalistycznych, J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006: 48] przyjmują sporządzenie adekwatnej typologii
za nieodzowny warunek skutecznej analizy języka nauki, co już ma bardzo konkretne znaczenie w rozwoju
prac badawczych nad międzyjęzykową komunikacją fachową.
Stworzenia typologii tekstów w kontekście teorii przekładu podjęła się na przykład W. Zmarzer, dzieląc
teksty jako obiekty tłumaczenia na dwie odmiany: teksty literackie i teksty informatywne. Każda z tych odmian wymaga bowiem osiągnięcia w przekładzie innego typu ekwiwalencji — odpowiednio estetycznostylistycznej w przypadku tekstów literackich oraz semantycznej w przypadku tekstów informatywnych —
a co za tym idzie, zastosowania odmiennych technik tłumaczeniowych. Dalej teksty informatywne dzieli się
na teksty powszechne i teksty specjalistyczne; dalszy podział tekstów specjalistycznych uwzględnia takie
kryteria jak dziedzina wiedzy i właściwości gramatyczne [Zmarzer 2008: 227].
Niniejszy referat stawia sobie za cel wypracowanie nieco innego podejścia, mianowicie z perspektywy
tekstu jako centralnego elementu w układzie translacyjnym. Ma to być gwarantem, że proponowane kryteria
typologiczne będą odnosiły się do tekstu właśnie jako obiektu działań translatorskich. Jednocześnie zadaniem metafrastycznej typologii tekstów jest — podobnie jak w projekcie W. Zmarzer — opis tekstu jako
obiektu do pewnego stopnia niezależnego. Wprawdzie tekst nigdy nie jest niezależny: zawsze został bowiem
stworzony przez kogoś i dla kogoś, z jakiegoś powodu. Jednak inne cytowane wcześniej typologie do tego
stopnia starają się uwzględnić cechy sytuacji komunikacyjnej, że ocierają się o typologie sytuacji komunikacyjnych jako takich. Tu podejście W. Zmarzer ma istotną zaletę: pozwala badającemu tekst uniezależnić się
od aspektów sytuacji komunikacyjnej, których częstokroć może nie znać. Ma to szczególne znaczenie
w procesie szkolenia tłumaczy, gdzie siłą rzeczy pracuje się na tekstach oderwanych od pierwotnych sytuacji
tłumaczeniowych. Tym samym scharakteryzowanie tekstu w oparciu o kryteria sytuacyjne nie byłoby możliwe. Aby w niniejszym projekcie zagwarantować, że przyjęte kryteria będą dotyczyły wyłącznie tekstu sensu stricto, nie zaś sytuacji komunikacyjnej, za urządzenie kontrolne posłuży model analizy tekstu proponowany przez W. Zmarzer. Model ten został zbudowany wokół przyjętej definicji tekstu, rozumianego jako
„twór językowy o mniej lub bardziej ściśle określonej formie, posiadający specyficzne znaczenie, odpowiadający obowiązującym normom językowym, pośrednio lub bezpośrednio przeznaczony dla konkretnego
odbiorcy” [Zmarzer 2008: 228].
Potrzebę stworzenia takiej typologii tekstów w ujęciu tłumaczeniowym sformułował kilka lat temu
J. Lukszyn na forum Pracowni Dyskursów Zawodowych ówczesnej Katedry Języków Specjalistycznych.
Stąd wywodzi się też propozycja nowej nazwy: „metafrastyczna typologia tekstów”. Wyraz „metafrastyczny” pochodzi od greckiego czasownika „metáphrasis”, czyli „tłumaczyć”, i został zastosowany dla odróżnienia od dotychczasowych teorii, opatrywanych nazwą „tłumaczeniowy” lub „translacyjny”. Niniejszy artykuł
w dużym stopniu opiera się na nieopublikowanych jeszcze propozycjach sformułowanych przez J. Lukszyna,
a zaznaczonych w artykule pt. Typologia metafrastyczna języków [Lukszyn 2010].
Metafrastyczna typologia tekstów: propozycja kryteriów
Układ translacyjny można ująć za pomocą następującego schematu:
T1 (J1)
NI
PJ
T2 (J2)
OF
OP
Rys. 1: Układ translacyjny.
Zaczyna się on od nadawcy inicjalnego (NI), to jest autora tekstu wyjściowego (T1) sformułowanego w danym języku (J1) i w zamyśle autora skierowanego do odbiorcy pierwotnego (OP), któremu to tekstowi pośrednik językowy (PJ) nadaje formę tekstu docelowego (T2) w języku przekładu (J2) i który zostaje odebrany przez odbiorcę finalnego (OF).
Pragnąc opracować metafrastyczną typologię tekstów, należy wziąć pod uwagę przede wszystkim lewą
część układu. Elementy prawostronne — pośrednik językowy, tekst docelowy, język docelowy oraz odbiorca
finalny — nie wpływają bowiem na charakter tekstu wyjściowego, nie mogą też zostać ustalone a priori przy
opisywaniu typów tekstu z perspektywy przekładu. Przedmiotem naszego zainteresowania są zatem: nadawca inicjalny, język, w którym tekst powstał, oraz pierwotny odbiorca tekstu:
T1 (J1)
NI
OP
Rys. 2: Lewostronne elementy układu translacyjnego.
Nadawca tworzy tekst z konkretną intencją, chcąc osiągnąć jakiś cel, na przykład poinformować, zaapelować, wywołać efekt estetyczny etc. Nasyceniu tekstu intencją służy nie tylko nadanie mu konkretnej treści,
ale bardzo często też skodyfikowanej formy. Forma taka może charakteryzować zarówno teksty literackie,
np. poezję, jak i teksty specjalistyczne, np. ustawę czy raport medyczny, a także teksty ogólne, np. nekrolog.
Specyficzna, rozpoznawalna przez odbiorcę forma tekstu pozwala nadawcy wpisać się w pewien schemat,
uczynić swoją intencję (do pewnego stopnia) rozpoznawalną jeszcze zanim odbiorca pozna treść tekstu. Jednocześnie mamy do czynienia z całą gamą tekstów — ponownie tak literackich, jak i specjalistycznych czy
ogólnych — które charakteryzuje forma bardziej luźna, dowolna, której nie wyróżniają obowiązujące
w określonym porządku elementy, rozpoznawalne nawet bez analizy treści. Formę dość luźną przybierają
na przykład teksty publicystyczne czy artykuły naukowe. Intencja nadawcy inicjalnego wyrażona poprzez
formę tekstu jest jednym z głównych czynników kształtujących tekst. Można zatem przyjąć ją jako pierwsze
kryterium typologii metafrastycznej. Typy tekstu, jakie wyłaniają się na tym etapie, to teksty skodyfikowane
i teksty luźne. Teksty skodyfikowane będą wymagać od tłumacza zastosowania równie sztywnej formy
w tworzeniu tekstu przekładu, przy czym możliwe jest zarówno zachowanie formy oryginału, jak i nadanie
treści formy typowej dla języka i kultury docelowych. To jednak zależy już nie od samego tekstu, ale od
obranej strategii tłumaczenia, związanej z jego celem.
Język, w którym powstaje tekst, w pewien sposób zobowiązuje nadawcę. Nie chodzi tylko o poprawność językową, ale o poprawność stylistyczną, o zachowanie standardów charakterystycznych dla danego
języka. Według tego kryterium możemy podzielić teksty na standardowe, to jest realizujące normy danego
języka, oraz niestandardowe, nienormatywne. Teksty standardowe nie powinny zaskoczyć tłumacza, niemniej jednak — analogicznie do tekstów skodyfikowanych — wymagają równie rygorystycznego przestrzegania norm języka docelowego. Teksty niestandardowe pozwalają wprawdzie na więcej swobody w tłumaczeniu, ale wymagają z drugiej strony więcej kreatywności, bardziej dogłębnej analizy elementów nienormatywnych oraz — o ile to możliwe — przyczyn niestandardowego podejścia ze strony pierwotnego autora
tekstu.
Odbiorca pośredni — z perspektywy momentu tworzenia tekstu często odbiorca docelowy, pierwotny
— to postać fikcyjna, projekcja potencjalnego słuchacza czy czytelnika, jaką przyjmuje nadawca inicjalny.
Tekst może być skierowany do skonkretyzowanego kręgu odbiorców i do ich stanu wiedzy dopasowany.
Przykładem takiego tekstu może być podręcznik. W zależności od poziomu wiedzy odbiorców docelowych
— dzieci w wieku wczesnoszkolnym, maturzystów, studentów — podręcznik będzie w większym bądź
mniejszym stopniu redukował i upraszczał zasób oraz metodę podania informacji. Z kolei rozprawa doktorska czy habilitacyjna — jako inny przykład tekstu naukowego — skierowana będzie do wysokiej klasy specjalistów w danej dyscyplinie, w związku z czym nie może być mowy o upraszczaniu, za to na przykład
o autorskim, innowacyjnym sposobie prezentowania wiedzy. Z drugiej strony na przykład powieść czy artykuł prasowy nie będą skierowane do konkretnej grupy odbiorców, charakteryzującej się szczególnym stanem
wiedzy; po taki tekst będzie mógł sięgnąć dowolny odbiorca. Podsumowując, podział tekstów ze względu
na ich dostosowanie do potrzeb docelowego odbiorcy pozwala wyróżnić teksty ukierunkowane oraz nieukierunkowane czy też uniwersalne.
Wcześniej była mowa o nadanej tekstowi przez nadawcę formie, o wypływających z konkretnego języka standardów, które tekst powinien spełniać, wreszcie o ukierunkowaniu tekstu na docelowego odbiorcę.
Pozostaje element wydaje się podstawowy, a mianowicie sama treść tekstu. Można by z tej perspektywy
podzielić teksty według dziedziny wiedzy czy tematyki, jednak jest to w efekcie podział mało produktywny
naukowo, ponieważ nie wynikają z niego żadne jasne przesłanki dla tłumacza — rzecz jasna poza faktem,
że w ramach danej dziedziny musi posiadać wiedzę. Można wszakże podejść do kwestii treści tekstu nico
inaczej. W swych nieopublikowanych jeszcze rozważaniach J. Lukszyn proponuje rozróżnienie tekstów
ze względu na rodzaj realizacji znaczeń jednostek leksykalnych w tekście. I tak teksty elementarne to teksty,
które realizują znaczenie przedmiotowe wyrażeń, w odróżnieniu od tekstów głębokich, realizujących znaczenia podtekstowe i kontekstowe. Przykładem tych pierwszych byłyby teksty naukowe i techniczne,
zaś realizacja znaczeń głębokich charakteryzuje literaturę piękną czy publicystykę. Określenie typu tekstu
według kryterium rodzaju realizacji znaczeń daje tłumaczowi istotną informację: niewątpliwie teksty głębokie tłumaczy się dużo trudniej niż elementarne, trzeba bowiem rozszyfrować znaczenia podtekstowe i kontekstowe, po czym odnaleźć odpowiedniki w języku docelowym, które byłyby ekwiwalentne na całej „głębokości”. Z drugiej strony minusem tego podziału może być fakt, że przebiega on po i tak dość czytelnych
granicach dziedzinowych.
Nasunąć może się też nieco inne rozwiązanie. Można by mianowicie zastanowić się nad relację treści
tekstu do kultury źródłowej. Bez względu bowiem na dziedzinę (mimo pewnych tendencji), teksty mogą być
treściowo wrośnięte w daną kulturę, odzwierciedlać jej specyfikę, a czasem wręcz w niej tylko być w stanie
pełnić swą funkcję; z drugiej strony teksty mogą nie wykazywać szczególnego nacechowania kulturowego.
W większości przypadków do tekstów kulturowo hermetycznych zaliczymy teksty prawa krajowego (ale już
nie prawa europejskiego czy międzynarodowego), podobne cechy mogą mieć teksty publicystyczne, literackie, ale i przepisy kulinarne. Jednocześnie wszystkie wymienione gatunki mogą mieć cechy tekstów kulturowo otwartych. Zaproponowany podział wskazuje zatem na różnice między tekstami wynikające istotnie
z ich treści, w dużej mierze niezależnie od gatunku, formy czy dziedziny wiedzy. Jednocześnie oferuje relewantną informację dla tłumacza: to stopień zakorzenienia tekstu w kulturze oraz cel tłumaczenia decydują
bowiem o strategii, jaką obierze tłumacz [Szemińska 2009: 41-42].
Zgodnie z zapowiedzią, zaproponowany zestaw kryteriów — intencja nadawcy, ukierunkowanie na odbiorcę, standard języka źródłowego oraz treść tekstu — powinien zostać sprawdzony za pomocą urządzenia
kontrolnego w postaci modelu analizy tekstu W. Zmarzer. Model ten wskazuje na cztery aspekty analizy:
formę tekstu, realizowaną przez niego normę, jego znaczenie oraz przeznaczenie [Zmarzer 2008: 228-230].
Aspekty owe zostaną zatem nałożone na przyjęte powyżej kryteria typologiczne. Kryterium pierwsze, wyprowadzone z intencji nadawcy, odpowiada aspektowi formy w modelu analizy tekstu W. Zmarzer. Kryterium drugie — standardowości tekstu w perspektywie języka, w którym został on sformułowany — odpowiada aspektowi normy. Ukierunkowanie tekstu na odbiorcę docelowego jest tożsame z aspektem przeznaczenia tekstu. Wreszcie, hermetyczność kulturową tekstu wynikającą z jego treści można przyporządkować
aspektowi znaczenia. Podsumowaniem typologii może być poniższy schemat:
teksty skodyfikowane
intencja NI
f
norma J1
n
teksty luźne
teksty standardowe
teksty niestandardowe
testy ukierunkowane
ukierunkowanie na OP
p
tekstu uniwersalne
treść T1
teksty hermetyczne
z
teksty otwarte
Tab. 1: Metafrastyczna typologia tekstów a model analizy tekstu W. Zmarzer [2008: 228-230].
Jak widać, tak skonstruowana typologia pozwala uzyskać cztery binarne podziały. Niemniej każda
z opisanych cech tekstu jest w istocie gradualna, można więc pokusić się o określanie stopnia hermetyczności, normatywności, skodyfikowania czy ukierunkowania tekstu.
Zaprezentowana typologia metafrastyczna, w dużym stopniu oparta o model analizy tekstu W. Zmarzer
i nieopublikowane jeszcze rozważania J. Lukszyna, może znaleźć zastosowanie w szkoleniu tłumaczy i badaniu tekstów z punktu widzenia translatoryki. W dalszej kolejności warto byłoby znaleźć zastosowanie
metafrastycznej typologii tekstów w konstruowaniu słowników przekładowych czy też stworzyć konsekwentną typologię układów translacyjnych. Są to jednak zadania wymagające oddzielnego opracowania.
Bibliografia
Heinemann W., 2000, Textsorte — Textmuster — Texttyp, [w:] K. Brinker, G. Antos, W. Heinemann,
S. F. Sager [red.], Text- und Gesprächslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung,
Tom 1, Berlin-New York: Walter de Gruyter, s. 507-523.
Heinemann W., Heinemann M., 2002, Grundlagen der Textlinguistik. Interaktion — Text — Diskurs, Tübingen: Max Niemeyer Verlag.
Helbig G., 1975, Zu Problemen der linguistischen Beschreibung des Dialogs im Deutschen, [w:] „Deutsch
als Fremdsprache“ 12, s. 65-80.
Lukszyn J., 2010, Typologia metafrastyczna języków, [w:] A. Czapiga, Z. Czapiga [red.], Słowo i tekst w
opisie porównawczym, Rzeszów: Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, s. 96-102.
Lukszyn J., Zmarzer W., 2006, Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa: KJS.
Szemińska W., 2009, Model przekładowego słownika prawa, Niepublikowana praca magisterska, Uniwersytet Warszawski.
Zmarzer W., 2008, Typologia tekstów specjalistycznych, [w:] J. Lukszyn [red.], Podstawy technolingwistyki
I, Warszawa: Euro-Edukacja, s. 225-235.
Żydek-Bednarczuk U., 2005, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków: Universitas.