Formy doskonalenia zawodowego rolników

CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE
ODDZIAŁ W POZNANIU
Wenancjusz Kujawiński
Formy doskonalenia zawodowego rolników
Wykład, warsztat, seminarium, kurs
Poznań 2015
CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE
ODDZIAŁ W POZNANIU
©Copyright by Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie
Oddział w Poznaniu 2015
2
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
4
Rozdział I. Formy organizacyjne kształcenia rolników
7
Rozdział II. Wykład
9
Rozdział III. Warsztat
14
Rozdział IV. Seminarium
21
Rozdział V. Kurs
30
Zakończenie
41
Literatura
42
Wprowadzenie
Wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego (WODR), na mocy znowelizowanej
ustawy z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego mają obowiązek prowadzenia czterech niekomercyjnych działalności, tj.: działalności doradczej,
informacyjnej, upowszechnieniowej i kształceniowe [Dz. U. 2004, nr 251, poz. 2507,
z późniejszymi zmianami]. Poprzez sprawne uprawianie wszystkich wymienionych działalności zatrudnieni w WODR doradcy mogą intencjonalnie (celowo i świadomie) wpływać na rozwój osobowości rolników.
Zgodnie z upowszechnianymi od kilkunastu lat w publicznych rolniczych organizacjach doradczych wypracowanymi przez autora teoriami: działalność doradcza WODR
(doradztwo rolnicze), to swoisty rodzaj edukacji rolniczej, polegającej na automotywacyjnym i intencjonalnym współdziałaniu doradcy rolniczego z jego rolniczym partnerem,
zmierzającym do rozwiązania problemów zawodowych partnera oraz pozwalającym
przygotować go do podejmowania skutecznych działań zapobiegających niepowodzeniom w pracy a także nabycia umiejętności samodzielnego rozpoznawania i rozwiązywania swoich problemów. Działalność informacyjna WODR, to zespół czynności związanych z udostępnianiem informacji potrzebnych rolnikom - przedsiębiorcom w ich pracy
we własnym gospodarstwie rolnym i spełniających możliwie najwyższe parametry jakościowe. Udostępnianie to odbywa się albo z inicjatywy informowanego klienta publicznej
rolniczej organizacji doradczej albo informującego oraz może być poprzedzone jedną
lub kilkoma innymi wcześniejszymi fazami procesu informacyjnego, tj. fazą tworzenia,
gromadzenia, przechowywania, przekazywania i/lub przetwarzania informacji. Działalność upowszechnieniowa WODR, to sterowany przez publiczną rolniczą organizację
doradczą przekaz innowacji od źródła ich powstania do miejsca pełnego ich zastosowania w gospodarstwach rolników. Działalność kształceniowa WODR, to świadome
świadczenie rolnikom - klientom publicznej rolniczej organizacji doradczej różnych form
kształcenia, w ramach procesów doskonalenia lub szkolenia zawodowego, będące odpowiedzią na ich potrzeby i aspiracje intelektualne.
W przypadku uprawiania działalności doradczej doradca rolniczy oddziaływa bezpośrednio na wszystkie trzy sfery życia psychicznego rolnika tj. na jego sferę intelektualną (poznawczą), emocjonalną (przeżywanie wartości) i motywacyjno-wolicjonalną
(postępowanie zgodne z poznanymi i zasymilowanymi wartościami), zaś w przypadku
działalności kształceniowej, upowszechnieniowej i informacyjnej - bezpośrednio na
sferę intelektualną. To bezpośrednie oddziaływanie na sferę intelektualną życia psychicznego rolnika umożliwia, uruchamiany w ramach wymienionych trzech działalności,
proces kształcenia dorosłych.
4
Zgodnie z aktualnymi poglądami1 w przedmiotowej pracy przyjęto, że kształcenie
dorosłych, to wszelkie intencjonalne oddziaływanie na sferę intelektualną psychiki
dorosłego człowieka, a przez to wpływanie na sferę emocjonalną i motywacyjno-wolicjonalną, czyli cały rozwój jego życia psychicznego.
Podstawowymi procesami pozaszkolnego kształcenia dorosłych są dokształcanie, doskonalenie i szkolenie zawodowe. Biorąc za podstawę definicje W. Okonia [1987] oraz
St. Kaczora i K. Stojka [1993, s. 8] proponuje się następujące rozumienie tych pojęć:
Dokształcanie, to proces w kształceniu dorosłych, związany najczęściej z niestacjonarnymi formami szkolnymi (ale również pozaszkolnymi, np. kursową), odnoszący się
do uzyskiwania wykształcenia ogólnego i zawodowego. Na danym etapie kończy się
uzyskaniem dokumentu poświadczającego formalne kwalifikacje ogólne lub zawodowe, tj.: świadectwa ukończenia szkoły, świadectwa potwierdzającego kwalifikację
w zawodzie, dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe.
Doskonalenie zawodowe, to proces w kształceniu dorosłych, związany ze stacjonarnymi i niestacjonarnymi formami pozaszkolnymi, odnoszący się do odnawiania
i uzupełniania wiedzy (wiadomości i umiejętności) niezbędnej do utrzymania się na
zajmowanym stanowisku pracy, uzyskania awansu poziomego i przystosowania się do
nowych warunków pracy w razie ich zmiany. Kończy się uzyskaniem zaświadczenia
potwierdzającego udział w danej formie kształcenia (np. w kursie, seminarium, kursokonferencji, warsztacie), w tym dającej określone uprawnienia i licencje zawodowe.
Szkolenie, to proces w kształceniu dorosłych, związany z krótkimi formami pozaszkolnymi na ogół stacjonarnymi (np. warsztatu, czy pokazu), odnoszący się do zdobywania
lub uzupełniania wiedzy umożliwiającej prawidłowe wykonywanie zwykłych czynności
zawodowych związanych z aktualnie wykonywaną pracą i zajmowanym stanowiskiem.
Kończyć się może, co nie jest wymagane, uzyskaniem zaświadczenia potwierdzającego
udział w danej formie kształcenia. Szkolenie inicjowane jest na ogół potrzebą uzupełnienia wiedzy przez dorosłego ucznia (np. rolnika) ze względu na zmiany, jakie zaszły
w oprzyrządowaniu jego stanowiska pracy lub w technologii wytwarzania.2
1
2
Zobacz: M. Krawczyk, Trudności z pojęciem kształcenie, „Edukacja i Dialog”, kwiecień
1994.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2015 r. w sprawie
szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania szkoleń i szkoleń uzupełniających oraz
przeprowadzania egzaminów i egzaminów uzupełniających [Dz. U. z dnia 6 listopada 2015 r.
Poz. 1821], a odnoszące się do pozaszkolnego kształcenia doradców rolniczych, doradców
rolnośrodowiskowych lub doradców leśnych oraz ekspertów przyrodniczych organizowanego przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie i Państwowe Gospodarstwo Leśne
Lasy Państwowe - wprowadza pojęcie szkolenia i szkolenia uzupełniającego. Pojęcia te nie
zostały jednak określone, a jedynie z treści przedmiotowego zarządzenia można wnosić, że
dotyczą one łącznie procesu doskonalenia i szkolenia zawodowego. Ponadto, z uwagi na brak
w tym rozporządzeniu jakiegokolwiek rozróżnienia obu tych pojęć, to do określania jakich
przedsięwzięć kształceniowych mogą być użyte jest wyłącznie uznaniowe.
Ponieważ powyższe rozporządzenie dotyczy jedynie wymienionych wcześniej jednostek,
to i w zakresie stosowanego w nim aparatu pojęciowego nie ma ono w mocy wiążącej
dla wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego.
5
W wymienionych trzech „pozadoradczych” działalnościach WODR uruchamiane
i realizowane są samodzielnie dwa procesy pozaszkolnego kształcenia dorosłych, tj.
doskonalenia i szkolenia zawodowego, natomiast wyraźnie dominuje ten pierwszy.3
Proces doskonalenia zawodowego rolników może być realizowany w ramach wybranej formy organizacyjnej kształcenia. Pod pojęciem tym należy rozumieć celowy oraz probabilistyczny układ funkcjonalny (ponieważ związek między zmianami
zachodzącymi na wejściach a wynikami osiąganymi na wyjściach nie jest dokładnie
ustalony4), świadomie utworzony przez nauczyciela dla osiągania pewnych
z góry założonych celów kształcenia. W skład tego układu wchodzą: osoby, cele, treści, czynności oraz materiały i środki kształcenia [J. Kujawiński, 2001].
Każda forma organizacyjna kształcenia, będąca probabilistycznym i celowym
układem funkcjonalnym, może przybierać (w zależności od realizowanych celów
i treści, stosowanych metod kształcenia, typu kontaktów doradcy z rolnikami uczniami i rolników - uczniów ze sobą) odpowiednio sprofilowaną strukturę, mniej
lub bardziej sprzyjającą aktywności kształceniowej poddanej jej rolników.
W niniejszym opracowaniu przybliżone zostaną cztery powszechnie stosowane
formy organizacji, podejmowanego w ramach działalności kształceniowej, informacyjnej i upowszechnieniowej WODR procesu doskonalenia zawodowego rolników, oraz
powiązane z nimi podstawowe metody kształcenia.
3
4
W ramach działań odpłatnych WODR uruchamiany jest niekiedy proces dokształcania,
pod postacią współrealizowanych przez te organizacje „kursów przygotowujących do
uzyskania tytułów kwalifikacyjnych w zawodach przydatnych do prowadzenia działalności rolniczej”. Na temat tych kursów więcej informacji podano w rozdziale V „Kurs”.
Wejście - termin cybernetyczny, w znaczeniu dydaktycznym to stan wiedzy uczniów, będący podstawą uczenia się nowych treści. Z kolei wyjście - to stan nowej wiedzy po jej
„przetworzeniu”, czyli opanowaniu przez uczniów.
6
Rozdział I.
Formy organizacyjne kształcenia w doskonaleniu
zawodowym rolników
Zgodnie z podanym wcześniej określeniem pojęcie „forma" obejmuje ono zewnętrzną, organizacyjną stronę procesu kształcenia. Za odpowiednie dla doskonalenia zawodowego rolników, będącego jednym z procesów pozaszkolnego kształcenia
dorosłych, uznano dwa podstawowe podziały organizacyjnych form kształcenia. Jeden z nich oparto na kryterium roli pełnionej przez nauczyciela, a drugi - liczby
uczestników kształcenia.
1. Ze względu na kryterium roli pełnionej przez nauczyciela wyróżnia się:
 pracę pod kierunkiem nauczyciela,
 współdziałanie nauczyciela z uczniami i uczniów ze sobą.
2. Ze względu na kryterium liczby uczestników kształcenia wyróżnia się:
 pracę indywidualną - zadanie dydaktyczne jest realizowane niezależnie
od innych uczniów - w podziale na:
 indywidualną jednolitą (wszyscy uczniowie wykonują to samo zadanie),
 indywidualną zróżnicowaną (każdy uczeń wykonuje sobie przeznaczone zadanie);
 pracę grupową - praca odbywa się w zespole złożonym z kilku uczniów,
który ma wspólne zadanie - w podziale na:
 grupową jednolitą (wszystkie grupy wykonują to samo zadanie),
 grupową zróżnicowaną (każda grupa wykonuje sobie przeznaczone zadanie),
 zbiorową - to samo zadanie jest realizowane przez wszystkich uczniów
razem.
Dla potrzeb doskonalenia zawodowego rolników wyodrębnia się też kilka innych
niż występujące w przedstawionych klasyfikacjach - pojemniejszych form organizacji procesu kształcenia, które różnią się przede wszystkim stawianymi w nich celami
kształcenia (a przez to i stosowanymi metodami), ale też czasem ich trwania, stopniem
sformalizowania zajęć, czy poziomem - na którym badana jest efektywność przebiegającego w ich obrębie procesu kształcenia. Każda z tych form może mieścić w sobie
i pracę zespołową i grupową i indywidualną a ponadto stawiane w jej obrębie cele
kształcenia mogą być osiąganie wyłącznie poprzez pracę uczniów pod kierunkiem
nauczyciela, bądź też zamiennie - poprzez tę pracę oraz współdziałanie nauczyciela
z uczniami i uczniów ze sobą.
7
Z punktu widzenia potrzeb praktyki publicznych rolniczych organizacji doradczych odpowiednimi, pozaszkolnymi formami kształcenia rolników są: wykład, seminarium, warsztat i kurs.
Należy tu dodać, że każdej z tych wymienionych pozaszkolnych form kształcenia
dorosłych podporządkowany jest właściwy dla niej zestaw metod kształcenia.5
Najogólniej metody kształcenia wykorzystywane w procesie doskonalenia zawodowego rolników dzieli się na: podające (informacyjne) i niepodające (heurystyczne, operatywne i eksponujące) [W. Kujawiński, 2013].
Metody podające, to grupa metod kształcenia (zwanych również informacyjnymi), które proces uczenia się sprowadzają do przyswajania przez uczniów podawanych im gotowych informacji. Do szczególnie przydatnych w doskonaleniu zawodowym rolników metod tej grupy należą: wykład informacyjny, opis, narracja, pogadanka, wyjaśnianie, konsultacja.
Metody niepodające – heurystyczne, to grupa heurystycznych metod kształcenia,
których istota polega na stwarzaniu sytuacji dydaktycznych, w których uczniowie - poszukując odpowiedzi na postawione pytania - posługują się heurystykami tj. zawodnymi
regułami, zasadami, taktykami, które są niedostatecznie określone i nie gwarantują rozwiązania problemu. Do szczególnie przydatnych w doskonaleniu zawodowym rolników
metod tej grupy należą: metoda problemowa, dyskusji, metaplanu, dialogu, pogadanki
heurystycznej, przypadków, sytuacyjna, giełdy pomysłów, debaty.
Metody niepodające – operatywne, to grupa metod kształcenia, których istotą
jest nauka poprzez działanie. Metody te stosowane są w celu wdrożenia rolników do
wykorzystywania wiedzy w sytuacjach praktycznych a także - doskonalenia umiejętności, nabierania wprawy w działaniu praktycznym i umysłowym. Uważa się, że wiadomości i umiejętności nabyte za pomocą metod operatywnych są znacznie trwalsze
od innych. Do szczególnie przydatnych w doskonaleniu zawodowym rolników metod tej grupy należą: metoda ćwiczeń, projektów, tekstu przewodniego.
Metody niepodające – eksponujące, to grupa metod kształcenia umożliwiających
poznanie rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów poprzez ich obserwację. Do szczególnie przydatnych w doskonaleniu zawodowym rolników metod tej grupy należą:
metoda pokazu, filmu i instruktażu.
5
Według W. Zaczyńskiego [1974, s. 421]: metoda kształcenia, to świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania nauczyciela na jednostkę, grupę lub zbiorowość - by
osiągnąć zamierzony cel kształcenia.
8
Rozdział II.
Wykład
W aktualnie obowiązujących aktach prawnych wydawanych przez Ministra Edukacji Narodowej [w tym w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11
stycznia 2012 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych] nie
reguluje się tej formy kształcenia. Jednak, z uwagi na szeroki zakres stosowania
formy wykładu w działalności kształceniowej wojewódzkich ośrodków doradztwa
rolniczego wydaje się istotnym jednoznacznie określić to pojęcie i upowszechnić
oraz rekomendować je do stosowania we wszystkich tych jednostkach.
Należy tu zauważyć, że pojęcie wykład odnosi się zarówno do formy jak i metody
kształcenia.
W przedmiotowej pracy przyjęto, że w znaczeniu pierwszym:
wykład, to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu, kształcenia o czasie
trwania do 5 godzin zajęć dydaktycznych, stosowana w kształceniu dorosłych w tym
procesie doskonalenia zawodowego rolników podczas którego wyznaczone cele
kształcenia osiągane są głownie metodą wykładu.
W procesie doskonalenia zawodowego rolników, prowadzonego w formie wykładu wyznacza się najczęściej następujące cele:
 zainteresowanie danym tematem,
 przekazanie określonych treści,
 wyjaśnianie trudnych kwestii,
 wskazywanie odniesień do literatury przedmiotu,
 ukazywanie innej perspektywy niż ukazywana w podstawowej literaturze
przedmiotu,
 wdrażanie do samokształcenia.6
Kolejnym ważnym elementem procesu kształcenia są jego treści. Objęte formą wykładu treści kształcenia powinny być zgodne z aktualną, kreowaną czy odkrywaną
przez naukę wiedzą na dany temat i właściwie uporządkowane.
W formie wykładu mogą występować trzy następujące układy treści kształcenia,
tj.: liniowy, koncentryczny i spiralny.
W układzie liniowym treści kształcenia układane są w postaci nieprzerwanego
ciągu zagadnień następujących kolejno po sobie, ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie się warunkujących. W układzie koncentrycznym te same treści powtarza się
wielokrotnie, rozszerzając stopniowo ich zakres i wzbogacając o nowe elementy oraz
6
Na podstawie: H. Reinders, M. Lewis, A. Kirkness: Good Teacher, Better Teacher. Perceptia
Press 2010, s. 17-18.
9
pogłębiając omawiane związki i zależności. W układzie spiralnym treści kształcenia
układane są tak, aby główny problem można było scharakteryzować na początku zajęć, a następnie stale nawiązując do niego omawiać związane z nim zagadnienia.
Wybór układu zależy tak od charakteru i stopnia złożoności treści, jak i od kompetencji zawodowych doradcy rolniczego oraz poziomu kompetencji poznawczych rolników – jego uczniów. Układy liniowy i koncentryczny są zdecydowanie prostsze niż
układ spiralny. Z kolei układ koncentryczny i spiralny są zdecydowanie skuteczniejsze. W układzie liniowym utrata któregoś jego elementu uniemożliwia śledzenie dalszych części wykładu. Natomiast w układzie koncentrycznym i spiralnym utrata jakiegoś jego elementu nie wyklucza opanowania zagadnienia głównego i większości
jego aspektów.
Właściwą dla wykładu formą pracy uczniów - rolników jest forma zbiorowa.
Forma ta przejawia się tym, że to samo zadanie realizowane jest razem przez wszystkich rolników uczestniczących w wykładzie, przy czym mogą oni albo pracować pod
kierunkiem doradcy, albo współdziałać z nim i razem ze sobą.
Podstawową metodą stosowaną w ramach przedmiotowej formy jest metoda wykładu.
Wykład, jako metoda jest systematycznym rozwinięciem jakiegoś tematu, ukazującym całość danego zagadnienia w jego powiązaniu z zagadnieniami pokrewnymi. Istotnym warunkiem dobrego wykładu jest jego przejrzysta struktura, tzn. uporządkowany, hierarchiczny układ zagadnień szczegółowych oraz wyeksponowanie - w
poszczególnych obszarach tematycznych - najważniejszych, najbardziej ogólnych informacji i powiązanie z nimi wszystkich innych. Zrozumiały język, przejrzysta struktura, właściwie dostosowane tempo, ponadto zachowanie proporcji między informacjami abstrakcyjnymi a konkretnymi stanowią o przystępności wykładu, o możliwości
jego recepcji przez słuchaczy. Aktywizować w trakcie wykładu można poprzez jego
uproblemowiony tok, stawianie retorycznych pytań oraz wplatanie w podawaną treść
ciekawostek i żartów; wskazane jest posługiwanie się różnego rodzaju materiałami
audiowizualnymi, jeśli mogą one dopomóc w zrozumieniu i przybliżeniu wykładanych treści.
Doradca rolniczy posługujący się metodą wykładu powinien przestrzegać następujących zaleceń metodycznych:
 wykład dostosować do wiedzy i poziomu uczestników,
 w celu wytworzenia pozytywnych relacji interpersonalnych utrzymywać
stały kontakt wzrokowy z uczestnikami,
 stosować elementy komunikacji niewerbalnej np. adekwatną do przekazywanych
treści mimikę czy gestykulację,
 wypowiadane treści dostosować do poziomu percepcji słuchaczy oraz
wzmacniać odpowiednią intonacją, akcentowaniem, rytmem i szybkością
mówienia, wysokością głosu,
 prezentować własne poglądy i opinie, bo wtedy łatwiej o zaangażowanie
emocjonalne,
10


ponieważ koncentracja podczas wykładu maleje - stosować następujące
środki dydaktyczne: schematy, wykresy, diagramy, przeźrocza, filmy, obiekty naturalne, rysunki satyryczne itp.
mieć opracowaną strategię zadawania pytań i odpowiadania na nie. Jeśli jest
się ograniczonym czasowo, najlepszą strategią jest powiedzieć na początku co
jest tematem wykładu oraz to, że na końcu będzie czas na zadawanie pytań.
Wincenty Okoń [2003] rozróżnia kilka następujących typów formy wykładu:
I. Wykład konwencjonalny - najprostszy typ wykładu w którym treść jest bezpośrednio przekazywana przez nauczyciela w gotowej do zapamiętania postaci.
Wykład ten tworzą występujące kolejno trzy podstawowe elementy:
1. Wstęp - interesujący i prowokujący, którego zadaniem jest zachęcenie
uczestników do słuchania; Prowadzący we wstępie powinien podać cele
i plan wykładu (najlepiej zapisać je na tablicy, lub wyświetlić poprzez
rzutnik pisma czy panel projekcyjny) oraz wykazać przydatność podawanych treści w praktyce,
2. Rozwinięcie - wiadomości powinny być pewne i uporządkowane, przekazywane w sposób rzeczowy, spokojny i przystępny, pozwalający
utrzymywać właściwą koncentrację słuchaczy, wygłaszane poprawnie
pod względem języka i dykcji, ilustrowane dobrze dobranymi materiałami poglądowymi, jak tablice, plansze, modele, reprodukcje, rysunki
satyryczne, itp.
3. Podsumowanie - podkreślenie i przypomnienie w skrócie najistotniejszych
informacji (w oparciu o plan wykładu) oraz przekazanie sugestii dotyczących praktycznego wykorzystania przyswojonych treści.
Stosowanie wykładu konwencjonalnego pozwala na podanie w stosunkowo krótkim czasie wielu usystematyzowanych wiadomości. Jednak
z uwagi na ograniczoną możliwość pamięciowego przyswajania dużej
ilości informacji, potrzebę ciągłej koncentracji uwagi przy prawie zupełnej bierności fizycznej - w przypadku kształcenia rolników ten typ
wykładu nie powinien trwać dłużej niż 45 minut.
Niewątpliwą zaletą wykładu konwencjonalnego jest podanie dużej ilości informacji, natomiast za wadę należy uznać bierne słuchanie i zapamiętanie wielu treści, które wymagają ciągłej koncentracji.
II. Wykład problemowy - ma bardziej złożony charakter niż wykład konwencjonalny - jest ilustracją jakiegoś problemu naukowego lub praktycznego,
jego pojawienia się, kierunków oraz sposobów jego rozwiązywania i rozwiązania a także konsekwencji wynikających z tego rozwiązania.
III. Wykład konwersatoryjny, polega na przeplataniu fragmentów mówionych
wykładu z wypowiedziami uczniów lub z wykonywaniem przez nich odpowiednich zadań teoretycznych czy praktycznych. W wykładzie tego typu
wiedza przekazywana znajduje bezpośrednie zastosowanie w działaniach
uczniów.
11
Organizacja zajęć z rolnikami prowadzonymi w ramach formy wykładu powinna
obejmować:
 określenie celu głównego i celów operacyjnych;
 prawidłowe sformułowanie tematu;
 opracowanie planu i struktury wykładu;
 celowy dobór środków kształcenia, w tym treści przygotowanych przez doradcę,
ponadto w odniesieniu do wykładu problemowego i konwersatoryjnego:
 sformułowanie głównych problemów i hipotez.
W każdym z wymienionych wcześniej typów formy wykładu, oprócz podstawowej dla niej metody wykładu, wskazanym jest posługiwanie się jedną lub kilkoma
innymi podającymi a także heurystycznymi i eksponującymi metodami kształcenia.
Metody te zostaną omówione w dalszej części przedmiotowej pracy.
Najważniejszymi odmianami formy wykładu są prelekcja i prezentacja.
Prelekcja, to odmiana wykładu o treści charakteryzującej się otwartością i dyskusyjnością. Bardzo często w tej formie pozaszkolnego kształcenia treści kształcenia
przedkładane są w postaci tez, a nie pełnego wystąpienia, które stanowią punkt wyjścia do późniejszej dyskusji.
W prelekcji stosowanej w doskonaleniu zawodowym rolników wydziela się dwie
części: pierwszą, którą wypełnia prezentacja treści przygotowanych przez doradcę
i drugą - dyskusja nad tymi treściami.
Na ogół dyskusja podejmowana w drugiej części prelekcji nie kończy się podsumowaniem, a wiele kwestii doradca celowo pozostawia uczestniczącym w niej rolnikom otwartych do indywidualnego przemyślenia.
Przedmiotową formę kształcenia cechy to, że:
 jej celem jest popularyzacja jakiegoś zagadnienia,
 jej tematyka odnosi się do konkretnej sytuacji,
 jest kierowana do możliwie szerokiego grona odbiorców,
 posiada okazjonalny charakter.
Podstawową metodą kształcenia stosowaną w części pierwszej prelekcji jest metoda wykładu, zaś w części drugiej metoda dyskusji.
Doradca rolniczy przygotowujący się do prowadzenia zajęć z rolnikami w formie
prelekcji powinien pamiętać o jej na ogół popularnonaukowym charakterze, używać
przystępnego aparatu pojęciowego i wyjaśniać jej uczestnikom wszystkie trudniejsze
kwestie. Ponadto powinien on starać się przewidzieć możliwe, kierowane do niego
pytania i przygotować na nie odpowiedzi.
Prezentacja, to odmiana wykładu kierowana zwykle do małych, specyficznych
audytoriów, którą różni od formy klasycznej wykorzystywanie multimediów jako
technicznych środków kształcenia. Aktualnie doradca rolniczy stosując tę formę
12
kształcenia w doskonaleniu zawodowym rolników używa, dla zilustrowania podawanych treści i tym samym wzmocnienia ich przekazu, specjalnie przygotowanych prezentacji multimedialnych. Jednym z najpowszechniejszych programów komputerowych umożliwiającym tworzenie prezentacji multimedialnych jest PowerPoint lub
darmowy pakiet biurowy OpenOffice. Do prawidłowej pracy z taką prezentacją doradcy potrzebny jest przede wszystkim zestaw tworzony przez odpowiednio oprogramowany komputer, rzutnik multimedialny i ekran.
Ponadto forma prezentacji jest mniej oficjalna niż tradycyjnego wykładu i zwykle
zawiera czas na niezbędne pytania i odpowiedzi.
13
Rozdział III.
Warsztat
Podobnie jak występuje to w przypadku wykładu forma ta nie jest regulowana
żadnym aktualnie obowiązującym aktem prawnym wydanym przez Ministra Edukacji Narodowej. Natomiast stosunkowo nowe pojęcie „warsztat” opisane zostało w
wielu opracowaniach andragogicznych.
Na przykład w przetłumaczonym na język polski opracowaniu znanego niemieckiego psychologa i pedagoga Klausa W. Vopela: warsztat, to „współczesna intensywna grupowa forma nauki i zdobywania doświadczeń, w której członkowie grupy
uczą się przede wszystkim dzięki swojej aktywności. W centrum zainteresowania
znajduje się własna nauka uczestników oraz wysoki poziom interakcji w grupie. Akcent w nauce zostaje położony na zdobywaniu dynamicznej wiedzy. Uczestnicy
mogą sami ustanawiać swoje cele wspólnie z moderatorem przejmują odpowiedzialność za swoje procesy nauki”.[ K. W. Vopel 2004, s. 14].
Z kolei w aktualnym słowniczku pojęć7 dla użytkowników „Wniosku o wpis do
rejestru instytucji szkoleniowych”, sygnowanym przez Wydział Edukacji Ustawicznej Departamentu Ryku Pracy w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej znajduje
się następujący wpis: „Warsztaty szkoleniowe - pozaszkolna forma kształcenia, której ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie praktycznych umiejętności zawodowych, realizowana zgodnie z programem nauczania z wykorzystaniem ćwiczeń
i metod aktywizujących.”8
Na podstawie obu przytoczonych określeń przedmiotowego pojęcia przyjęto uważać, że:
warsztat (workshop), to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu
kształcenia, której celem jest poznawanie i adaptowanie nowych wiadomości i umiejętności z określonej dziedziny dla potrzeb praktycznego ich wykorzystania podczas
rozwiązywania problemów zawodowych. Cechuje go duża intensywność i spore zaangażowanie ze strony wszystkich uczestników (dlatego grupy warsztatowe na ogół
nie przekraczają 15 osób).
W praktyce WODR stosowanie tej formy kształcenia pozwala objętym nią rolnikom na wymienianie się posiadaną wiedzą oraz konfrontowanie jej z wiedzą doradcy
7
8
Według stanu na 1.12.2015 r.
Definicje pojęć i wskazówki zawarte w tym słowniczku mają pomóc użytkownikom przy
wypełnianiu wniosku o wpis do rejestru instytucji szkoleniowych, stanowiącego załącznik
do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 października 2004 r. w sprawie
rejestru instytucji szkoleniowych (Dz. U. Nr 235, poz. 2365).
14
występującego w roli nauczyciela. Doradca ten koordynuje jednak wspólne prace
uczestników warsztatu bardziej od strony technicznej niż merytorycznej.
Kształcenie rolników w ramach warsztatu odbywa się musi według określonego
wcześniej przez doradcę scenariusza, z uwzględnieniem celów i metod ich osiągnięcia.
W trakcie warsztatów wykorzystywane być mogą różne metody kształcenia, przede
wszystkim operatywne i eksponujące.
1. Metody operatywne
To grupa metod kształcenia, istotą których jest nauka poprzez działanie; stosowane są w celu wdrożenia rolników do wykorzystywania wiedzy w sytuacjach praktycznych a także doskonalenia umiejętności, nabierania wprawy w działaniu praktycznym i umysłowym. Uważa się, że wiadomości i umiejętności nabyte za pomocą
metod operatywnych są znacznie trwalsze od innych.
Przy stosowaniu metod operatywnych należy:
 dokładnie ustalić (z udziałem rolników) cel działania i warunki jego osiągnięcia,
 ustalić kolejność i sposób wykonywania czynności (pokaz doradcy lub odkrywanie przez rolników),
 zapoznać z narzędziami, środkami dydaktycznymi, materiałami,
 ustalić zasady działania,
 czuwać nad właściwym przebiegiem działania, kontrolować je,
 ocenić (z udziałem uczniów) wyniki działania.
Podczas wykonywania ćwiczeń czy działalności praktycznej praca rolników powinna być samodzielna (efektywność metod operatywnych jest proporcjonalna do
stopnia samodzielności rolników podczas ćwiczeń i działań praktycznych). Metody
operatywne spełniają funkcje utrwalające i strukturyzujące wiedzę rolników, pozwalają także na stosowanie jej w praktyce.
Do ważniejszych metod operatywnych należą:
 Metoda projektów, projekt uczniowski: metoda polegająca na uczeniu się
i kształtowaniu umiejętności rolników w toku samodzielnego wykonywania
projektu pod opieką doradcy. Jej istotą jest wykonywanie przez wyłonione
grupy rolników obszernych, często długoterminowych projektów, których
realizacja powinna dawać konkretny efekt w postaci wystawy, poradnika,
folderu, propozycji zmian organizacyjnych, itp.
W kształceniu metodą projektów szczególnie ważne jest to, że rolnicy sami
zdobywają informacje o jakimś zagadnieniu, opracowują je, a następnie prezentują wyniki swej pracy innym - wymaga to od nich samodzielnego i od-
15
powiedzialnego działania oraz odwoływania się do wiedzy z różnych dziedzin. Rolą doradcy jest dyskretna animacja i czuwanie nad prawidłową realizacją programu objętego projektem oraz udzielanie oczekiwanej pomocy; doradca pozostawia rolnikom dużą swobodę w wyborze i sformułowaniu tematu
oraz sposobie rozwiązania problemu (np. może przedłożyć rolnikom kilka zadań problemowych i dać możliwość swobodnego wyboru jednego z nich).
Po dokonanym wyborze zawiera z rolnikami tzw. kontrakt, który stanowi zobowiązanie grupy do wykonania projektu zgodnie z opisem i w określonym
terminie, a doradcę zobowiązuje do konsultacji i oceny projektu zgodnie
z zawartymi w kontrakcie kryteriami oceny. W toku pracy nad projektem doradca stopniowo rozszerza rolnikom zakres działania, zachowując jednak dyskretną kontrolę nad wszystkimi czynnościami; może też przyjąć rolę współuczestnika i pracować nad projektem tak jak inni członkowie grupy.
Projekty uczniowskie mogą obejmować zarówno rozwiązywanie problemów
teoretycznych, jak i praktycznych, ale najlepiej, aby punktem wyjścia była
sytuacja problemowa związana z codzienną egzystencją rolników.
Praca metodą projektów uczy przedsiębiorczości, kształtuje umiejętności integrowania wiedzy z różnych dziedzin, a także analizowania i oceniania własnych rozwiązań.
 Metoda zajęć praktycznych – oparta na działalności praktycznej rolników.
Polega na wiązaniu teorii z praktyką, inaczej: na stosowaniu wiadomości
w rozwiązywaniu zadań praktycznych.
Podstawowe etapy realizacji zadania kształceniowego metodą zajęć praktycznych:
 uświadomienie rolnikom celu działania praktycznego i jego znaczenia,
 omówienie zasad i reguł, jakimi rolnik powinien się kierować, wykonując
zadanie,
 pokaz prawidłowego wykonania zadania z niezbędnymi objaśnieniami,
 próbne wykonywanie zadania przez rolników (nie może być negatywnie
ocenione),
 korekta i dodatkowe objaśnienia,
 zadania wdrażające,
 kontrola i korekta wykonywanych zadań
 samodzielne doskonalenie umiejętności praktycznych według ustalonego wzoru, na podstawie poznanych zasad działania.
Etapy te mogą występować jako kolejne bezpośrednie ze sobą wiążące
ogniwa jednego zajęcia, ale również w odstępach czasowych i z różną częstotliwością.
W realizacji zadań kształceniowych metodą zajęć praktycznych konieczne jest
przestrzeganie zasady stopniowania trudności. Najpierw odbywa się demonstracja i omówienie przez doradcę, potem następują proste ćwiczenia wykonywane przez rolników, dopiero w dalszej kolejności - zwiększanie tempa i stopnia trudności zadań.
16

Metoda tekstu przewodniego – metoda kreowania i doskonalenia umiejętności niezbędnych do właściwego wykonania określonego zadania czy rozwiązania problemu.
W stosowaniu metody, niezbędne jest przygotowanie odpowiedniego arkusza (tekstu), który prowadzi rolnika przez poszczególne fazy działania, jest
miejscem dokumentowania jego planowania pracy, dokonywanych ocen, rozwoju i stopnia opanowania treści kształcenia. Arkusz „Tekstu przewodniego”
otrzymuje każdy rolnik przed rozpoczęciem zajęć, wypełnia go, działa według
jego wskazań, dokumentując tym sposobem swoją aktywność w procesie
kształcenia - uczenia się. Przygotowanie arkusza, zgromadzenie niezbędnych
dodatkowych materiałów (normy, dane regulacyjne, schematy urządzeń, poradniki, dokumentacje, itd.), jest ważną czynnością doradcy i w dużej mierze
decyduje o powodzeniu stosowania proponowanej metody.
W zależności od zadania praca metodą tekstu przewodniego może trwać od
kilkunastu minut do jednej godziny dydaktycznej.
W przebiegu metody można wyróżnić 6 faz jakie podano w Tabeli 1.
Tabela 1.
Fazy w metodzie tekstu przewodniego
Faza
0
1
Zakres
Działania doradcy
Działania rolnika lub grupy
rolników
Czynności 1. Przygotowuje formularze dla
wstępne
ucznia
2. Podaje temat zadania do wykona- 1. Odpowiada na pytania sprawnia, rozdaje arkusze tekstu prodzające przygotowanie do zawadzącego, dostarcza dokumenjęć, zapoznaje się z dokumenInformacje
tacje do zadania, sprawdza potacją zadania, zbiera informaprawność odpowiedzi i przygotocje o zadaniu, wypełnia forwanie do zajęć
mularz
2
2. Przygotowuje plan działania,
planuje czynności (kolejność),
3. Pomaga rolnikom, gdy natrafiają
Planowanie
materiały, narzędzia organizana trudności
cję stanowiska pracy - wpisuje
w formularz
3
Ustalenia
4. Omawia z rolnikiem przedsta- 3. Przedstawia opracowany plan
wiony plan działania, wskazuje
działania, uzupełnia ewentuniedociągnięcia. Wydaje polecealne braki. Po akceptacji planu
nie wykonania zadania w przyprzez doradcę przystępuje do
padku poprawności planowania
realizacji
4
5. Czuwa nad prawidłowym prze4. Samodzielnie wykonuje ćwibiegiem ćwiczenia, zwraca
Realizacja
czenia (bada, opracowuje,
uwagę na trudne czynności i bezrozwiązuje)
pieczeństwo pracy
17
5
6
Kontrola
6. Dokonuje kontroli i poprawności
5. Kontroluje jakość i efekty
czynności i oceny z działań cząstw poszczególnych operacjach,
kowych rolników, (np. wypełnia
czynnościach, poddaje ocenie
arkusz kontroli jakości), wpisuje
innym rolnikom, wzywa dooceny w formularz tekstu przeradcę do oceny końcowej
wodniego
Ocena
7. Sprawdza wypełnienie arkusza
tekstu prowadzącego, wspiera w 6. Analizuje cały przebieg ćwiwyrażaniu autorefleksji, dokoczenia pod katem polepszenia
nuje ostatecznej oceny zadania.
jakości, skrócenia czasu wy8. Opracowuje arkusze pod katem
twarzania, obniżenia kosztów
ewaluacji zajęć.
Źródło: R. Pokorski [2005].
Reasumując metoda tekstu przewodniego polega na samodzielnym wyszukaniu
zasadniczych informacji ze wskazanych przez doradcę tekstów: podręcznika, aktów
prawnych, instrukcji itp. Pracę rolników ukierunkowują odpowiednio sformułowane
polecenia doradcy. Jej najważniejszą zaletą jest wyrabianie umiejętności selekcji
i filtrowania informacji i samodzielnego formułowania myśli
2. Metody eksponujące
To grupa metod kształcenia umożliwiających poznanie rzeczy, zjawisk, wydarzeń
i procesów poprzez ich obserwację. Należą do nich m.in.:

Pokaz - metoda polegająca na demonstrowaniu sposobów wzorowego wykonywania określonych czynności, najczęściej manualnych, oraz odpowiedniego postępowania i zachowania się w danych okolicznościach. Powinien
się łączyć z odpowiednimi objaśnieniami, wskazującymi jego cel oraz dotyczącymi demonstrowanych czynności i nowych elementów prezentowanej
pracy. Rozwinięty pokaz wraz z objaśnieniami składa się z pięciu faz:
 doradca demonstruje cały układ czynności,
 eksponuje kolejno, z krótkimi przerwami, poszczególne etapy danej
czynności,
 uwydatnia nieuchwytne dla oka trudności w wykonywaniu najbardziej
skomplikowanych elementów danej czynności (doradca powinien to robić w zwolnionym tempie i opatrzyć odpowiednim komentarzem),
 ponownie eksponuje cały układ czynności, najpierw w zwolnionym, następnie w normalnym tempie,
 prosi jednego lub kilku uczestników pokazu o wykonanie prezentowanej
czynności.
18

Instruktaż z ros. instruktaż - metoda kształcenia polegająca na wskazywaniu
właściwego sposobu obsługi wybranych urządzeń lub też systemów (np. gromadzenia danych); stosowana wszędzie tam, gdzie istotna jest praktyczna
znajomość pewnych cech lub bezbłędne wykonywanie określonych czynności manualnych.
Zajęcia metodą instruktażu przebiegają w 3 fazach podanych w tabeli 2.
Tabela 2
Fazy metody instruktarzu
Faza
Czynności rolnika
Czynności doradcy
początek zajęć
- instruktaż
wstępny
Omawia cel zajęć, zakres czynności, pokasłucha, obserwuje, za- zuje narzędzia, wykonywane ruchy, spopamiętuje
sób i kolejność wykonania, sprawdzanie
poprawności czynności
w trakcie zajęć
- instruktaż bieżący
działa sam, wykonuje
Sprawdza poprawność czynności u kolejpoprzez naśladowanie
nych uczniów, koryguje ich błędy,
czynności doradcy
zakończenie zajęć
- instruktaż końcowy
Podsumowuje zajęcia, wskazuje rolników
którzy wykonali czynności bezbłędnie i z
błędami, analizuje błędy, ich przyczyny i
skutki
Źródło: R. Pokorski [2005].
Metoda instruktażowa nadaje się szczególnie dobrze do kreowania umiejętności na początkowym etapie kształcenia, ruchów i czynności prostych, o małej
komplikacji. Z powodzeniem stosowana jest również w przypadku czynności
złożonych i ustrukturyzowanych. W metodzie tej u rolnika zostaje utrwalony
schemat myślenia i działania, jaki prezentuje doradca. Jest to niewątpliwą
wadą metody, gdyż nie wyzwala elastyczności w myśleniu i działaniu. W przypadku czynności złożonych, proces uczenia winien bowiem obejmować takie
czynności jak: umiejętność planowania pracy, kontroli i samokontroli, samooceny, krytycznej analizy wykonania, refleksji w zakresie usprawnienia działania [R. Pokorski, 2005].

Metoda filmu: metoda stosowana w procesie kształcenia umożliwiająca
dostęp do tej wiedzy, której inną metodą nie udałoby się zaprezentować np.
ze względu na ograniczenia czasu lub przestrzeni, a także wiedzy o trudno
dostępnych procesach lub zjawiskach.
19
Tempo przekazu wiadomości i sposób wywodu filmowego powinny być dostosowane do możliwości percepcyjnych adresata filmu a struktura filmu
w optymalnym stopniu sprzyjać przyswojeniu jego treści.
Film dydaktyczny jest zdeterminowany przez następujące czynniki:
 zasięg tematyczny (program kształcenia),
 cel nauczania,
 poziom odbiorców,
 sposób stosowania filmu.
Podstawowe etapy metody:
1) projekcja filmu,
2) rozmowa o filmie (analiza i zrozumienie treści filmu) - dyskusja, interpretacja,
3) podsumowanie rozważań, rezultatów pracy, korekta błędów,
4) ponowna ekspozycja całości filmu lub jego fragmentu.
20
Rozdział IV.
Seminarium
Pojęcie seminarium posiada wiele znaczeń zależnie od instytucji, która je stosuje.
Na przykład w kościołach chrześcijańskich pojęciem „seminarium” określa się
instytucję, w ramach której kandydaci do stanu duchownego odbywają intensywną
formację teologiczną, moralną i naukową.
W szkołach wyższych pojęcie „seminarium” stosuje się do określenia formy kształcenia studentów ostatnich lat studiów, w ramach której przygotowują się oni do napisania odpowiedniej pracy dyplomowej. Forma ta umożliwia studentom samodzielnie
opracowywanie części zagadnień poruszanych na seminarium a następnie zaprezentowanie
ich pozostałym jego uczestnikom (studentom i pracownikowi uczelni prowadzącemu to seminarium). Integralną częścią seminarium jest dyskusja nad prezentowanymi zagadnieniami,
w której aktywny udział biorą wszyscy jego uczestnicy, wykazując się przy tym posiadaną
wiedzą. Forma ta pozwala aktywizować ucznia, stawiać go w sytuacji współtwórcy procesu
kształcenia oraz jednocześnie wdrażać go do samokształcenia.
W niektórych jednostkach pozaszkolnej oświaty dorosłych używa się jeszcze pojęcia
„seminarium” w następującym znaczeniu: jest to forma doskonalenia zawodowego obejmująca proces gromadzenia przez jej uczestników określonych faktów i informacji oraz późniejszego, wspólnego z przedstawicielami nauki (specjalistami z danej dziedziny), dyskutowania
szczegółowych problemów teoretycznych lub praktycznych, po to aby tym samym odnowić,
uzupełnić i zrekonstruować posiadane kwalifikacje zawodowe. 9
W Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, czego wyrazem jest przywoływany już
wcześniej wpis w aktualnym słowniczku pojęć dla użytkowników „Wniosku o wpis do rejestru instytucji szkoleniowych”, przyjęto uważać, że seminarium, to pozaszkolna forma kształcenia, której ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie wiedzy na określony temat,
realizowana zgodnie z programem nauczania przyjętym przez instytucję szkoleniową. Seminarium nie powinno trwać krócej niż 5 godzin.
W odniesieniu do przedstawionego wcześnie opisu różnych znaczeń pojęcia seminarium,
w niniejszej pracy przyjęto i rekomenduje się do dalszego stosowania we wszystkich wojewódzkich ośrodkach doradztwa rolniczego - zgodnie z nieobowiązującym już rozporządzeniem Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. – następujące jego określenie:
seminarium, to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji procesu kształcenia
o czasie trwania nie krótszym niż 5 godzin zajęć dydaktycznych, której ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie wiedzy na określony temat; realizowana zgodnie z programem kształcenia przyjętym przez jego organizatora.
9
Porównaj: J. Kargul [1986, 293-294].
21
Z uwagi na relatywnie długi czas trwania przedmiotowej formy koniecznym jest
wydzielenie z niej mniejszych jednostek kształcenia (zajęć). Zajęcia te mogą być realizowane w ramach krótszych form kształcenia (np. wykładu czy krótkiego warsztatu), oraz przy użyciu właściwych dla nich metod.
Podstawowe metody seminarium:

Dialog z gr. diálogos „rozmowa” - metoda będąca rozmową, co najmniej
dwojga osób, podczas której wymiana informacji odbywa się bez udziału
przewodniczącego (w przeciwieństwie do dyskusji). Jej celem może być:
uzyskanie brakujących wiadomości, wypracowanie wspólnego stanowiska,
czy wzajemne zrozumienie się.
Uczestnicy dialogu (doradca i rolnicy) mają równe prawa do przekazywania
i otrzymywania informacji. Posiadanie formalnych praw nie oznacza jednak,
że wszyscy uczestnicy rozmowy potrafią jednakowo z nich korzystać, łatwiej
bowiem prowadzić rozmowę komuś, kto:
 posiada więcej informacji na rozpatrywany temat,
 dysponuje większą umiejętnością społecznej ekspozycji swych poglądów,
 odczuwa większe poczucie bezpieczeństwa w trakcie społecznej wymiany
poglądów,
 jest w danym dniu najlepiej fizycznie lub psychicznie dysponowany itp.

Dyskusja z łac. discussio - metoda będąca inspirowaną i kierowaną, z zamiarem
odkrycia jakiejś prawdy lub wytworzenia odpowiedniej procedury postępowania, wymianą poglądów na temat pewnej trudności teoretycznej lub praktycznej; efektywność tej metody zależy od przygotowania jej uczestników
(doradcy i rolników) do wymiany myśli na określony temat; muszą oni umieć
prowadzić dyskusję, czyli posiadać umiejętność:
 jednoznacznego formułowania poglądów,
 jednoznacznego formułowania pytań wobec wypowiadających się
uczestników dyskusji bądź wypowiedzi osoby nią kierującej,
 doboru odpowiednich argumentów uzasadniających wypowiadane poglądy,
 słuchania argumentów innych uczestników dyskusji,
 ewentualnego formułowania kontrargumentów modyfikujących wypowiadane sądy w stosunku do dyskutowanego problemu.
Dyskusję inicjuje jeden z jej uczestników przez sformułowanie problemu,
który wymaga rozwiązania - w tym znaczeniu metoda dyskusji stanowi jeden
ze sposobów rozwiązywania problemów, występuje więc w powiązaniu z metodą problemową. Między tą metodą a metodą dyskusji istnieją również
pewne różnice, sprowadzające się przede wszystkim do tego, że czynność
rozwiązywania problemów, inicjowana określonym układem treści w sytuacji
problemowej, może mieć zarówno charakter indywidualny (wtedy stosuje się
wyłącznie lub prawie wyłącznie metodę problemową) jak i zbiorowy (metoda
problemowa w powiązaniu z dyskusją).
22
Wyróżnia się wiele odmian prowadzenia skutecznej dyskusji. Najczęściej
stosowane to: debata, dyskusja okrągłego stołu, dyskusja konferencyjna, dyskusja punktowana, dyskusja wielokrotna, dyskusja panelowa, „dywanik pomysłów”, metaplan, itp.

Debata z fr. débat „spór” - odmiana dyskusji stosowana podczas rozważania
trudnych i złożonych problemów, oceny kontrowersyjnych postaci itp. Zadaniem uczestników ( doradcy i rolników) jest zaprezentowanie argumentów „za”
i „przeciw” oraz za ich pomocą przekonanie adwersarzy do swoich racji.
Uczestnicy debaty sami lub w drodze losowania dzielą się na dwie grupy
(liczba grup zależy od wielości stanowisk w danej sprawie), zostaje określony
temat debaty oraz czas na przygotowanie argumentów (10-15 min); strony
mogą przedstawić je na planszach, co ułatwia ich prezentację (temat debaty
można podać z kilkudniowym wyprzedzeniem, uczestnicy mają wtedy możliwość czerpania informacji z różnych źródeł i lepszego doboru argumentów).
Strona „za” ma za zadanie przedstawić zasadnicze tezy swojego stanowiska
i jak najlepiej je uargumentować; strona „przeciw” próbuje je zbijać, podważać
i kontrargumentować. Wystąpienia powinny być krótkie (np. nie dłuższe niż
3 minuty), maksymalnie treściwe i formalnie uporządkowane, argumenty muszą mieć charakter merytoryczny, nie mogą być atakami ad personam. Prowadzący debatę doradca lub inny uczestnik) dba o to, aby głos zabierali na przemian przedstawiciele obu grup, zaczynając od grupy „za”, ponadto kontroluje
on czas wystąpień, upomina uczestników gdy zapominają o regułach obowiązujących w debacie, a w przypadku dalszego ich naruszania odbiera im głos.
Każda wypowiedź strony „przeciw” dotyczyć musi jednej kwestii (teza
i uzasadniające ją argumenty), odpowiadający przedstawiciel strony „przeciw”
musi swoją wypowiedź poświęcić odrzuceniu tej właśnie, a nie innej tezy.
Po wystąpieniach wstępnych dopuszcza się po dwa głosy ad vocem (najwyżej
minutowe); obie grupy mogą zabierać głos w omawianej sprawie
(w dalszym ciągu na zmianę); później rozpoczyna się następna faza debaty strona „za” stawia kolejną tezę.
Jeśli celem prowadzącego jest pogodzenie stron i pomoc w znalezieniu płaszczyzny porozumienia, prosi on każdą z grup, aby wśród argumentów strony
przeciwnej spróbowała wyszukać te (przynajmniej jeden), które mogłaby zaakceptować; gdy główne tezy zostaną wyczerpane, prowadzący debatę ogłasza jej zakończenie.

Dyskusja konferencyjna - odmiana metody podstawowej, stosowana
w sytuacjach, w których zachodzi potrzeba przedyskutowania i szybkiego
znalezienia rozwiązania (lub wariantowych rozwiązań) jakiegoś problemu,
o szerokim zasięgu tematycznym; w tym celu dzieli się go na kilka podproblemów, które następnie przeznacza do rozpracowania przez wydzielone grupy
dyskusyjne. Po upływie przewidzianego czasu pracy grupowej przewodniczący grup na sesji plenarnej prezentują w ustalonym porządku znalezione
23
przez ich grupy rozwiązania, których suma powinna dać całościowe rozwiązanie problemu (lub kilka jego wariantów).

Dyskusja okrągłego stołu - odmiana metody podstawowej, której cechą
charakterystyczną jest nieformalność i swoboda wypowiedzi wszystkich jej
uczestników (bez względu na zajmowaną pozycję); osoba prowadząca dyskusję przedstawia do rozwiązania jakąś trudność teoretyczną lub praktyczną
i wymienia poglądy na jej temat z pozostałymi uczestnikami, oni również wymieniają między sobą własne poglądy i doświadczenia oraz wzajemnie udzielają sobie wyjaśnień, które ostatecznie koryguje i uzupełnia osoba prowadząca dyskusję.

Dyskusja panelowa - odmiana metody podstawowej, której charakterystyczną cechą jest istnienie dwóch gremiów: dyskutującego (eksperci - panel)
i słuchającego (audytorium - uczący się); w pierwszej fazie dyskusji, obserwowanej przez audytorium, wypowiadają się eksperci wprowadzający w temat, następnie odbywa się dyskusja między członkami panelu; w drugiej fazie dyskusji głos może zabierać każda osoba wchodząca w skład audytorium.

Dyskusja punktowana, dyskusja z obserwatorami, akwarium - odmiana metody podstawowej pozwalająca rozwijać umiejętność sprawnego prowadzenia
dyskusji.
Uczestnicy dyskusji (5-7 osób) siadają na środku sali w „kółku” (aby widzieć się
nawzajem); pozostałe osoby wraz z prowadzącym siadają wokół nich i przysłuchują się dyskusji. Prowadzący umieszcza w widocznym miejscu 2 plansze. Na
jednej z nich są wypisane zasady punktacji, a na drugiej - temat i plan dyskusji
(uczestnicy zapoznawani są wcześniej z tematem, aby mieli możliwość odpowiedniego przygotowania się). Plan ten porządkuje dyskusję i skłania uczestników do
trzymania się tematu. Osoba prowadząca ustala czas trwania dyskusji (8-20 minut), który zależy od tematu i wieku uczestników. W trakcie dyskusji prowadzący
nie ingeruje w nią, jego zadaniem jest obserwowanie dyskusji i przyznawanie
punktów za indywidualny wkład każdego z jej uczestników; po zakończeniu musi
podsumować przebieg i omawiane treści oraz ocenić uczestników dyskusji.
Za udział w dyskusji prowadzący przyznaje punkty - dodatnie za:
 zajęcie stanowiska w omawianej kwestii (osobista opinia, np. moim zdaniem..., uważam, że... itp.),
 zaprezentowanie informacji opartej na faktach (dane statystyczne, materiał podręcznikowy, tekst źródłowy itp.),
 komentarz do informacji lub jej uzupełnienie,
 wciągnięcie innej osoby do dyskusji.
Punktowanie angażuje innych do dyskusji, gwarantuje szeroki udział uczestników i zapobiega zdominowaniu jej przez kilka osób; zwykle punktowane są pojedyncze czynności, ale jeśli uczestnik dyskusji przedstawi swoją informację
24
i postawi innej osobie pytanie, uzyskuje dodatkowy punkt bez względu na to,
czy osoba ta podejmie dyskusję.
Uczestnicy mogą też być premiowani za rozpoczęcie dyskusji, zadawanie pytań
wyjaśniających, ukierunkowywanie dyskusji, zwrócenie w odpowiedniej formie
uwagi, gdy ktoś się powtarza, mówi nie na temat lub nie trzyma się planu; prowadzący może również przyznawać punkty za sformułowanie analogii, gdyż
świadczą one o wyższym poziomie myślenia i służą poszerzeniu dyskusji.

Dyskusja wielokrotna - odmiana metody podstawowej, prowadzona w małych grupach; w pierwszej fazie dyskusji praca przebiega w grupach pod kierunkiem przewodniczącego, w fazie drugiej - zajęcia mają charakter plenarny,
podczas nich prezentuje się wyniki dyskusji grupowych oraz wybiera optymalne rozwiązanie. Przedmiotem tej dyskusji dla każdej z grup może być to
samo zagadnienie lub problem oddzielny, stanowiący element jakiejś całości.

Dywanik pomysłów - dyskusja połączona z wizualizacją, w wyniku której
można wartościować zgłaszane propozycje i wybrać rozwiązanie akceptowane
przez większość uczestników dyskusji; wymaga odpowiedniego przygotowania sali, w której uczestnicy mogą swobodnie pracować w grupach oraz używać następujących środków technicznych:
 dywanika (np. odpowiednio duży kawałek tkaniny czy arkusz papieru),
na którym będą przyczepiane kartki z propozycjami (pomysłami) - tworząc obraz rozwiązań; na każdą fazę dyskusji przygotowuje się tyle dywaników, ile jest grup,
 pasków papieru, na których będą zapisywane propozycje,
 grubo piszących mazaków,
 kilku różniących się kolorem zestawów „znaczników wartości” (każdy
znacznik danego zestawu ma przypisaną tę samą wartość punktową).
Uczestnicy pracują nad przedstawionym do rozwiązania problemem w kilkuosobowych grupach, z których każda ma wybranego przez siebie przewodniczącego.
Dyskusja przebiega najczęściej w pięciu fazach:
 rozpoznanie problemu - członkowie wydzielonych grup (podobnie jak podczas sesji generowania pomysłów w metodzie burzy mózgów) zgłaszają
dostrzeżone przyczyny przedstawionego problemu, zapisują je dużymi literami na środkowej części pasków papieru w postaci krótkich stwierdzeń;
przewodniczący pilnuje, aby pomysły na dywaniku nie dublowały się; po
zakończeniu tej fazy dokonuje prezentacji dywanika, relacjonując na forum
ogólnym rozpoznane przez grupę przyczyny problemu,
 propozycje rozwiązań problemu - co należałoby zrobić, aby rozwiązać
problem? (działania podobne do opisanych w fazie I),
 deklaracja intencji - co ja zrobię (już teraz), aby rozwiązać problem?
(działania podobne do opisanych w fazie I),
25



ewaluacja - każdy uczestnik otrzymuje po jednym znaczniku z każdego
zestawu, którym dowolnie dysponuje; oglądając wszystkie dywaniki,
przydziela punkty pomysłom, które najbardziej mu się podobają (może
też wszystkie posiadane punkty przydzielić jednemu pomysłowi). Aby się
przekonać, która propozycja została uznana za najlepszą, należy zsumować punkty a otrzymaną wartość zapisać z prawej strony paska papieru,
podsumowanie - tę fazę realizuje prowadzący dyskusję - podaje ostateczne warianty rozwiązań, ustala techniczne warunki zmiany: procedury, zakres, terminy, osoby odpowiedzialne za realizację.
Metaplan z niem. die Metaplan - Methode „metoda plakatowa” - odmiana dyskusji, której istota sprowadza się do tworzenia przez wszystkich jej uczestników
plakatu, będącego graficznym skrótem dyskusji, wiernie oddającym strukturę
rozwiązywanego problemu. Metoda ta umożliwia przeanalizowanie problemu
i podjęcie próby znalezienia jego rozwiązania; można ją stosować zarówno w
dużej grupie, jak i w małych kilkuosobowych zespołach. W obu przypadkach
grupy muszą posiadać swojego przewodniczącego, który zobowiązany jest prezentować wyniki ich pracy przed wszystkimi uczestnikami zajęć.
Rysunek 1
Wzór plakatu w m. metaplanu
Źródło: opracowanie własne
26
Stosowane środki to:
 prostokątne tablice stojące na stojaku, w które można wbijać szpilki lub
pinezki,
 duże arkusze szarego papieru,
 karteczki z kolorowego papieru o różnym kształcie np.: chmurki, koła,
owale, prostokąty,
 kolorowe flamastry, szpilki lub pinezki.
Prowadzący przedstawia problem, który będzie przedmiotem dyskusji oraz
wyznacza czas na jego przedyskutowanie i wykonanie plakatu (jeśli zajęcia
odbywają się w grupach, to powstaje kilka plakatów, które przewodniczący
poszczególnych grup prezentują wszystkim uczestnikom). Uczestnicy
w trakcie dyskusji podchodzą do plakatu i zapisują na odpowiednich polach
swoje spostrzeżenia. (Patrz rys 1.) Mogą też porządkować plakat, przesuwając owale umieszczone przez współuczestników na inne pola.
Podsumowaniem zajęć prowadzonych tą metodą jest zebranie wszystkich
zgłoszonych wniosków, które można jeszcze przedyskutować, by wyeliminować ewentualne sprzeczności.

Metoda sytuacyjna - metoda polegająca na zespołowym analizowaniu i rozwiązywaniu przez wszystkich uczestników sesji (doradcy i rolników) pewnych
konkretnych, rzeczywistych sytuacji problemowych. Oprócz przekazywania nowych wiadomości umożliwia to wyrobienie umiejętności podejmowania decyzji. Praca tą metodą wymaga wcześniejszego przygotowania obszernych i dokładnych opisów zjawiska lub wydarzenia (najczęściej konfliktowego). Dobrze
opracowany opis zawiera rozwiązania alternatywne, zaś zadaniem uczestników
jest wybór optymalnego. Opis doręcza się uczestnikom jakiś czas przed rozpoczęciem zajęć, ponieważ wymaga on uprzedniego, wnikliwego poznania. Zajęcia rozpoczyna się od ponownego przeanalizowania opisu, następnie odbywa się
dyskusja wokół problemu związanego z przedstawioną sytuacją - uczestnicy
prezentują możliwe warianty rozwiązań, które następnie podlegają wnikliwej
analizie i ocenie, na tej podstawie ustala się najlepsze rozwiązania dla opisanej
sytuacji. W końcowej fazie zajęć następuje podsumowanie wypowiedzi, zestawienie tez i wniosków, do jakich doszli uczestnicy oraz ewentualnie wskazanie
błędów, jakie popełnili w swoim rozumowaniu.
Szczegółowe etapy realizacji zajęć metodą sytuacyjną:
 przekazanie przez prowadzącego opisu sytuacji uczestnikom do zapoznania się z nią na zajęciach,
 ustalenie problemu i kryteriów jego rozwiązania (prowadzący powinien
pokierować ustaleniem rozwiązania, zanotować zgłoszone propozycje
dotyczące problemu i kryteriów jego rozwiązania),
 zespołowa analiza sytuacji (doradca kieruje dyskusją, pobudza rolników
do głębszej, wszechstronniejszej analizy i zapisuje przebieg dyskusji na
tablicy),
27




zaproponowanie przez rolników wariantów rozwiązania problemu i ich
ocena,
wybór optymalnego rozwiązania,
podsumowanie zajęć przez doradcę i porównanie przez rolników „własnych rozwiązań” z rozwiązaniem przyjętym przez cały zespół.
Metoda przypadku, case study - odmiana metody sytuacyjnej; polega na rozpatrzeniu przez niewielką grupę uczestników (od 10 do 20 osób) opisu jakiegoś zdarzenia (przypadku) zaczerpniętego z rzeczywistości, aby następnie po
sformułowaniu (w toku dyskusji) problemu i warunków umożliwiających jego
rozwiązanie - znaleźć je. W odróżnieniu od metody sytuacyjnej nie zawiera
jednak wszystkich informacji potrzebnych do podjęcia decyzji. Po otrzymaniu opisu - wraz z jednym lub kilkoma pytaniami, na które należy odpowiedzieć - uczestnicy sesji w czasie kilku minut formułują pytania wyjaśniające
i kierują je do osoby prowadzącej (może ona udzielić odpowiedzi tylko wtedy,
gdy w opisie sytuacji - z powodu błędu w jego konstrukcji - brakuje istotnych
informacji, co utrudnia czy wręcz uniemożliwia prawidłowe sformułowanie
problemu i jego rozwiązań). Rozpatrywany przypadek winien nasuwać co
najmniej kilka rozwiązań wyłonionego problemu - dyskusja nad propozycjami, uzasadnienie ich za pomocą odpowiednich argumentów i potem wybranie jednego rozwiązania, uznanego za najlepsze, pozwala uczestnikom kształtować własny system umiejętności logicznego i analitycznego rozumowania.
Studium przypadku powinno zawierać:
 nazwę organizacji, instytucji, czy zdarzenia (prawdziwą lub fikcyjną),
 założenia i cele organizacji, instytucji, czy zdarzenia. Charakterystyka
(nazwa organizacji, nazwiska zarządu, pracowników) może być zmieniona. Zmiany te jednak nie powinny zakłócać omawianego problemu,
 informacje o projektach prowadzonych przez organizację, instytucję,
 problem do analizy,
 prezentację sytuacji decyzyjnej (problem powinien być tak postawiony, aby
zachęcał do formułowania i podejmowania alternatywnych rozwiązań),
 zakończenie - przypadek powinien stanowić pewną zamkniętą całość.
Przebieg zajęć metodą case study:
1. Ogólne zapoznanie się uczestników z opisem przypadku i wyodrębnienie
jego głównego problemu.
2. Szczegółowa analiza przypadku (uporządkowanie faktów i informacji
umieszczonych w opisie sytuacyjnym, poukładanie treści ze względu na
ich ważność np. informacje podstawowe, uzupełniające, nieistotne itp.)
Prowadzący stawia uczestnikom następujące pytania:
­ jakie są podstawowe założenia i cele organizacji, instytucji, czy zdarzenia?
­ jakie tezy zostały postawione i jakie pytania można jeszcze postawić
w charakterystyce (definiowaniu) przypadku, odzwierciedlające tzw.
problemy ukryte.
28
Prowadzący wyjaśnia nowe i niezrozumiałe terminy i definicje zawarte
w opisie.
3. Postawienie diagnozy problemu do rozwiązania.
4. Sprecyzowanie celu rozwiązania problemu.
5. Samodzielne i grupowe znajdowanie alternatywnych propozycji rozwiązań oraz ich ocena (koszty, skuteczność).
6. Prezentacja wszystkich znalezionych rozwiązań.
Studium przypadku pozwala na:
 kontakt z rzeczywistością w procesie uczenia się,
 integrowanie zespołów osób pracujących nad problemem,
 partnerską współpracę doradcy z rolnikami,
 pozyskanie umiejętności tj. obserwacji, komunikowania się, diagnozowania, podejmowania decyzji, wywierania wpływu na innych,
 samokształcenie i dążenie do własnego rozwoju osobistego (pogłębianie
własnej wiedzy poprzez umiejętność analizowania, docierania do źródeł
i wyrażania przemyśleń).
29
Rozdział V.
Kurs
Prof. dr hab. Tadeusz Nowacki, twórca polskiej szkoły pedagogiki pracy, poprzez
pojęcie „kurs” rozumie wyodrębnioną pozaszkolną formę organizacji, zawierającą
proces kształcenia ukierunkowany na całość wiadomości i umiejętności skupionych
wokół przeważnie wąskiego określonego działu (wyznacza go cel kursu i program);
posiadającą odpowiednią dokumentację pedagogiczną i kończącą się z reguły sprawdzeniem opanowanych umiejętności lub wiadomości [T. Nowacki, 1976].
Z kolei według nieobowiązującego już rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki
z dnia 3 lutego 2006 r. „W sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych” kurs
jest pozaszkolną formą kształcenia o czasie trwania nie krótszym niż 30 godzin zajęć edukacyjnych, której ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie wiedzy ogólnej, umiejętności lub kwalifikacji zawodowych, realizowaną zgodnie z programem nauczania
przyjętym przez organizatora kształcenia. [Dz. U. Nr 31 poz. 216, 2006]
Kolejne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej (MEN) z dnia 11 stycznia 2012 r.
w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych [Dz. U. z dnia 3 stycznia 2012, poz. 7] nie określa już pojęcia „kurs”, natomiast wprowadza w cztery jego
rodzaje. Są to: kwalifikacyjne kursy zawodowe, kursy umiejętności zawodowych,
kursy kompetencji ogólnych, oraz tzw. „inne kursy zawodowe”. Zgodnie z tym rozporządzeniem wszystkie wymienione rodzaje kursów mogą prowadzić placówki
kształcenia ustawicznego, placówki kształcenia praktycznego i ośrodki dokształcania
i doskonalenia zawodowego. 10
Natomiast zgodnie z dwukrotnie już wcześniej przywoływanym słowniczkiem pojęć
dla użytkowników „Wniosku o wpis do rejestru instytucji szkoleniowych” kurs, to pozaszkolna forma kształcenia, której ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie
wiedzy ogólnej, umiejętności lub kwalifikacji zawodowych, realizowana zgodnie z programem nauczania przyjętym przez instytucję szkoleniową. Jak można zauważyć obowiązujące w resorcie Ministra Gospodarki i Pracy określenie pojęcia „kurs” jest zbieżne
z określeniem tego pojęcia występującym w przywołanym wcześniej rozporządzeniu
Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r.
Ważnym jest tu dodać, że aktualnie obowiązujące Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 października 2004 r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych
[Dz. U. Nr 235, poz. 2365] zezwala na prowadzenie wszelkiego rodzaju kursów również
jednostkom wpisanym jedynie do rejestru instytucji szkoleniowych (RIS). Oznacza to,
10
Spośród 16 -tu wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego tylko Kujawsko-Pomorski
Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie jest zaliczany do grupy ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego, ponieważ posiada stosowną akredytację Kuratorium
Oświaty w Bydgoszczy.
30
że wszystkie wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego mogą prowadzić cztery rodzaje
kursów wyróżnianych przez MEN.11
 Kwalifikacyjny kurs zawodowy, to kurs prowadzony według programu kształcenia uwzględniającego podstawę programową kształcenia w zawodach w zakresie jednej kwalifikacji.
Minimalna liczba godzin kształcenia na tym kursie jest równa minimalnej liczbie
godzin kształcenia zawodowego określonej w podstawie programowej kształcenia w zawodach dla danej kwalifikacji. Podmiot prowadzący kwalifikacyjny
kurs zawodowy jest obowiązany uwzględnić w realizowanym na kursie programie nauczania wszystkie wskazane w podstawie programowej kształcenia w zawodach komponenty właściwe dla danej kwalifikacji.12
Ukończenie tego kursu umożliwia przystąpienie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie, w zakresie danej kwalifikacji, przeprowadzanego przez okręgową komisję egzaminacyjną. Osoba, która ukończy kwalifikacyjny kurs zawodowy i zda egzamin potwierdzający kwalifikacje w zawodzie w zakresie danej kwalifikacji, otrzymuje świadectwo potwierdzające
kwalifikacje w zawodzie.13
 Kurs umiejętności zawodowych, to kurs - podobnie jak kwalifikacyjny kurs
zawodowy - prowadzony według programu kształcenia uwzględniającego
podstawę programową kształcenia w zawodach. Obejmuje on jednak tylko
część tej podstawy.
Osoba, która ukończyła kurs umiejętności zawodowych i podejmuje kształcenie na kwalifikacyjnym kursie zawodowym, jest zwalniana z zajęć prowadzonych w ramach kursu umiejętności zawodowych, na swój wniosek, na
podstawie przedłożonego zaświadczenia o ukończeniu tego kursu. Takie rozstrzygnięcie umożliwia stopniowe osiąganie efektów kształcenia realizowa Według stanu na dzień 31.12.2015 r. wszystkie wojewódzkie ośrodki doradztwa
rolniczego są wpisane do tego rejestru. instytucji szkoleniowych (RIS)
[http://www.stor.praca.gov.pl/portal/#/ris/wyszukiwarka]. 11
12
13
Kwalifikacje w zawodzie, które mogą być kształcone na kwalifikacyjnych kursach zawodowych, wskazane są w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego określonej rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 stycznia 2011 r. [Dz. U. z dnia
3 stycznia 2012, poz. 7]. Łącznie klasyfikacja zawodów szkolnictwa zawodowego przewiduje możliwość kształcenia na kwalifikacyjnych kursach zawodowych 252 kwalifikacji. Z tego np. w grupie zawodów „rolnicy produkcji towarowej” dla trzech wyróżnionych
z tej grupy zawodów występują 3 kwalifikacje. Są to: dla zawodu ogrodnik - zakładanie
i prowadzenie upraw ogrodniczych, dla zawodu pszczelarz - prowadzenie produkcji
pszczelarskiej i dla zawodu rolnik - prowadzenie produkcji rolniczej.
Dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe w określonym zawodzie będzie mogła
otrzymać osoba, która posiada poziom wykształcenia wymagany dla danego zawodu (odpowiednio wykształcenie zasadnicze zawodowe lub średnie) oraz zda egzaminy z zakresu
wszystkich kwalifikacji wyodrębnionych w danym zawodzie, czyli posiada świadectwa
potwierdzające uzyskanie kwalifikacji wyodrębnionych w danym zawodzie.
31


nych na kwalifikacyjnym kursie zawodowym poprzez uczenie się na krótszych kursach umiejętności zawodowych, przy czym gwarantuje się możliwości zaliczenia efektów tego kształcenia przy podejmowaniu dalszej nauki
na kwalifikacyjnym kursie zawodowym. Jest to rozwiązanie wychodzące naprzeciw potrzebom osób dorosłych, podejmujących dalsze kształcenie lub
doskonalenie zawodowe w trakcie pracy zawodowej.
Kurs kompetencji ogólnych, to kurs prowadzony według programu nauczania uwzględniającego dowolnie wybraną część podstawy programowej
kształcenia ogólnego. Minimalny wymiar kształcenia na kursie kompetencji
ogólnych wynosi 30 godzin.
„Inne kursy zawodowe”, to kursy umożliwiające uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych których program kształcenia nie odnosi się do podstawy programowej kształcenia ogólnego lub podstawy programowej kształcenia w zawodach.14
Ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego w artykule 4.1, punkt 4 dopuszcza możliwość prowadzenia przez WODR-y „kursów przygotowujących do uzyskania tytułów kwalifikacyjnych w zawodach przydatnych do
prowadzenia działalności rolniczej”, jako dodatkowej płatnej usługi na rzecz zainteresowanych nią osób. Kursy te będące właściwymi formami procesu dokształcania
mogą przybierać dwie postacie:
 sformalizowaną, czyli kwalifikacyjnego kursu zawodowego, którego ukończenie uprawnia każdą osobę po gimnazjum (lub ośmioletniej szkole podstawowej) do zdawania przed okręgową komisją egzaminacyjną egzaminu potwierdzającego kwalifikacje, zwanego egzaminem zawodowym i uzyskanie
świadectwa potwierdzającego kwalifikacje zawodowe,15
 niesformalizowaną, czyli jakiegokolwiek innego kursu ułatwiającego osobom, posiadającym dokumenty potwierdzające co najmniej dwa lata kształcenia
w zawodzie rolnika lub dwa lata pracy w gospodarstwie rolnym, zdanie egzaminu zawodowego w trybie eksternistycznym, zwanego egzaminem eksternistycznym zawodowym.16
Jednak podstawowym rodzajem kursów prowadzonych przez WODR i to tylko
w ramach ich działalności kształceniowej są te, nazywane zgodnie z nomenklaturą
MEN jako „inne kursy zawodowe. Ponadto kursy te należy wiązać wyłącznie z procesem doskonalenia zawodowego rolników.
W wojewódzkich ośrodkach doradztwa rolniczego zaleca się stosować następujące
rozumienie pojęcia takiego kursu:
14
15
16
Za: https://men.gov.pl/pl/ksztalcenie-zawodowe/ksztalcenie-doroslych
Aby uzyskać np. tytuł zawodowy „rolnik”, osoba ta musi zdać egzamin zawodowy i mieć
ukończoną minimum zasadniczą szkołę zawodową lub kurs kompetencji ogólnych na
poziomie zasadniczej szkoły zawodowej.
Jak wyżej.
32
kurs doskonalenia zawodowego, to wyodrębniona pozaszkolna forma organizacji
procesu kształcenia o czasie trwania nie krótszym niż 30 godzin zajęć dydaktycznych
(45 min.), której ukończenie umożliwia uzyskanie lub uzupełnienie kwalifikacji zawodowych; realizowana zgodnie z programem kształcenia przyjętym przez jego organizatora; posiadająca odpowiednią dokumentację pedagogiczną i kończąca się z reguły sprawdzeniem opanowanych wiadomości lub umiejętności.
Ukończenie takiego kursu powinno być potwierdzone stosownym zaświadczeniem
wydawanym przez jego organizatora.
Poniżej zamieszczono wzór proponowanego przez MEN zaświadczenia dla „innych
kursów zawodowych”.
Rysunek 2
Źródło: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23
stycznia 2011 r. [Dz. U. z dnia 3 stycznia 2012, poz. 7]
33
W procesie doskonalenia zawodowego mogą występować kursy stacjonarne i niestacjonarne, przy czym stacjonarne cechuje jedność czasu i miejsca kształcenia niewymagana dla niestacjonarnych. Aktualnie na kursach niestacjonarnych program, treści
oraz niezbędne wskazówki są przekazywane uczniom pocztą elektroniczną lub też na
wskazanych stronach WWW. Komunikację synchroniczną (zbieżną w czasie) pomiędzy uczestnikami kursu zapewniają przede wszystkim przewidziane programem
kształcenia jedna lub kilka sesji stacjonarnych, audio- i wideokonferencje oraz internetowe pogawędki (czaty)17
Na kursach doskonalenia zawodowego rolników wykorzystywane być mogą
wszystkie znane metody kształcenia, podzielone wcześniej na podające i niepodające
(heurystyczne, operatywne i eksponujące).
Do ważniejszych, nieomawianych już wcześniej, metod kształcenia używanych na
kursie doskonalenia zawodowego rolników z grupy podających (typowych dla formy
wykładu należą: opis, narracja, wyjaśnianie, konsultacja. Natomiast z metod niepodających: metoda pogadanki, problemowa, symulacyjna, burzy mózgów z jej odmianami (burza mózgów mieszana, metoda 635) i gry dydaktycznej. Wszystkie te metody należą do podgrupy metod heurystycznych. Pozostałe metody z podgrup operatywne i eksponujące, zostały przybliżone wcześniej, przy omawianiu formy seminarium i warsztatu.
1. Metody podające:

Opis - metoda mająca charakter statyczny, najprostszy sposób przedstawienia (zgodnie z rzeczywistością) cech danej osoby, rzeczy lub zjawiska w momencie obserwacji lub na podstawie przypomnienia. Można posłużyć się tylko
opisem słownym, wykorzystywać okazy naturalne bądź ich modele, a także
ilustracje w celu upoglądowienia metody.
Opis powinien posiadać odpowiednią strukturę. Na początku należy przedstawić
przedmiot opisu jako całość a następnie zanalizować go. Kończyć go powinna synteza, czyli zebranie i połączenie elementów składowych opisywanego przedmiotu czy zjawiska. Opis powinien być zwięzły, przy czym należy
posługiwać się słownictwem technicznym i nawiązywać do osobistych doświadczeń rolników. Jeśli stosowane terminy są rolnikom nieznane, to trzeba
je na bieżąco wyjaśniać.

Narracja z łac. narratio (opowiadanie) - metoda będąca układem dynamicznym oraz wieloprzedmiotowym, przedstawiającym możliwie żywo i barwnie
17
Chat - rodzaj rozmowy między dwoma lub wieloma użytkownikami komputerów za pośrednictwem Internetu lub innej sieci komputerowej, polegającej na naprzemiennym przesyłaniu wiadomości tekstowych.
34
kolejne wydarzenia dziejące się w czasie, powiązane ze sobą jak przyczyna
i skutek; może być prowadzona z wykorzystaniem określonych ilustracji (narracja ilustrowana), a także możliwie barwnego słowa (narracja werbalna).
Narracja powinna opierać się na dostatecznym materiale faktograficznym
oraz być należycie przemyślana i uporządkowana. Powinna posiadać wyraźną strukturę, tzn. zawierać wprowadzenie, część główną oraz podsumowanie i wnioski.
Struktura opowiadania:
 przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem,
 wskazanie przyczyny wydarzenia,
 przebieg wydarzenia,
 podanie skutków,
 wyciąganie wniosków, snucie refleksji.
Dla uzyskania przejrzystości należy pomijać wątki uboczne, które nic nie wnoszą do głównej kwestii prezentowanej w opowiadaniu.

Wyjaśnianie - metoda zawierająca się nie tylko w przekazywaniu określonych faktów czy informacji o zjawiskach, ale przede wszystkim we wskazywaniu ich wielorakich uwarunkowań. Poprzez stawianie pytań typu: Dlaczego? Co należy zrobić, aby ...? Co by się stało, gdyby ...? Co wynika z ...?
i poszukiwanie na nie odpowiedzi, metoda ta pozwala ukazać związki przyczynowo-skutkowe między wyjaśnianymi faktami i zjawiskami. Wyjaśnianie
może być werbalne (przekaz informacji odbywa się wyłącznie lub prawie
wyłącznie przy użyciu słowa) lub ilustrowane - odpowiednimi środkami
kształcenia.

Konsultacja z łac. consultatio - metoda polegająca na udzielaniu indywidualnych lub zbiorowych wyjaśnień uczącym się rolnikom gdy napotykają
trudności w zrozumieniu określonych zagadnień; podstawą i warunkiem jej
skuteczności jest zgłoszenie przez uczącego się rolnika konkretnego pytania.
2. Metody niepodające:

Pogadanka - metoda polegająca na dialogu jednego uczestnika (doradcy
albo rolnika), z pozostałymi; zadaje on pytania, na które tamci odpowiadają.
Ciąg logicznie ułożonych pytań i odpowiedzi uczestników prowadzi do przyswojenia sobie nowych wiadomości. Metoda pogadanki jest stosowana, aby
omawiać łatwe tematy i zazwyczaj nie wymaga od uczących się samodzielnego, gruntownego analizowania danego zagadnienia (powinno ono dotyczyć kwestii dających się przyswoić nawet osobom nieposiadającym jeszcze
zdolności myślenia formalnego - abstrakcyjnego). W metodzie pogadanki
następuje łączenie elementów uczenia się przez przyswajanie z uczeniem się
przez odkrywanie.
35

Metoda problemowa - metoda umożliwiająca przekształcanie wiedzy biernej w czynną, a także sprzyjająca wykrywaniu nowych wiadomości
i stosowaniu ich w praktyce. Istotę jej stanowi analizowanie przez rolnika
(względnie grupę złożoną z doradcy i rolników) naturalnej lub specjalnie wytworzonej sytuacji problemowej zawierającej jakąś niewiadomą, tzn. pewną nieokreśloność niezgodną z dotychczasowym stanem wiedzy rolników, która ich
prowokuje do odkrycia i sformułowania problemu, a następnie do rozwiązania
go przez generowanie oraz sprawdzanie i (lub) ocenianie trafności wytworzonych pomysłów (hipotez, metod). Metoda problemowa obejmuje wiele
metod wyznaczających poszukujący tok aktywności, w tym koniecznie dyskusję, jeśli jest stosowana w ramach grupowej lub zbiorowej formy kształcenia.
Etapy rozwiązywania problemu [Kruszewski 1994, s. 12218]:
I. Przygotowawczy - czynności rolnika:
1. Powstanie potrzeby rozwiązywania problemu, gdy:
 w wyniku rozpatrzenia sytuacji rolnik jest z niej niezadowolony
(rolnik decyduje, czy problem wart jest rozwiązania),
 problem zostaje przekazany rolnikowi w gotowej postaci przez
doradcę (kto inny decyduje, czy problem wart jest rozwiązania).
2. Określenie ważnych właściwości problemu.
3. Sformułowanie pytań i hipotez.
4. Opracowanie planu i strategii rozwiązania.
5. Zlokalizowanie źródeł potrzebnych informacji.
6. Gromadzenie potrzebnych informacji.
II. Inkubacyjny - czynności rolnika:
7. Organizowanie informacji, analizowanie, ocenianie ich i interpretowanie; możliwa przerwa w pracy nad problemem, możliwe
zmiany decyzji o źródłach i zapotrzebowaniu na informacje.
III. Olśnienia - czynności rolnika:
8. Gromadzenie i tworzenie wstępnych rozwiązań problemu bazujących na uzyskanych informacjach, zebranych pytaniach i hipotezach.
IV. Wykonawczy - czynności rolnika:
9. Wypracowanie i zademonstrowanie (uzewnętrznienie rozwiązania).
V. Oceny - czynności rolnika:
10. Szacowanie trafności rozwiązania – na ile trafnie odpowiada na pytanie i rozwiązuje problem. Jeśli rozwiązanie nie zadawala, czynności z poprzednich etapów są powtórnie analizowane i podjęta decyzja co zrobić, żeby poprawić rozwiązanie.
Zalety zajęć prowadzonych metodą problemową:
 lepsze opanowanie wiadomości i umiejętności przez rolnika,
 kreatywność,
18
Za: N.F. DuBois, G.F. Alverson, R.K. Staley [1979].
36





efektywność,
możliwość przekazania większego zakresu wiadomości i sprawniejszego wyrobienia umiejętności,
dłuższy czas pracy, ale dłużej się pamięta,
możliwość pracy w grupie – wzrost aktywności,
mechanizm transferu wiedzy na nowe sytuacje.

Metoda symulacyjna od symulacja, łac. simulatio - metoda aktywnego
kształcenia, bazująca na naśladowaniu zjawisk i procesów zachodzących
w rzeczywistości, a niedostępnych dla realnych badań (albo gdyby bezpośrednie oddziaływanie było niekorzystne lub zbyt kosztowne). Celem symulacyjnej metody kształcenia jest zilustrowanie przez uczestników kształcenia
(doradcy i rolników) tych zjawisk i procesów oraz sprawne ich odtworzenie.
Prowadzący musi wcześniej przemyśleć cały przebieg zajęć, przeanalizować
role i teksty źródłowe. Najlepiej, jeśli wykorzysta jakąś sytuację występującą
w rzeczywistości.
Etapy prowadzenia zajęć metodą symulacji:
1. Wstępny, w którym:
­ przedstawiona zostaje uczestnikom jakaś sytuacja problemowa,
­ następuje podział grupy na „osoby grające” i „widownię”,
­ każdy „grający” otrzymuje indywidualną instrukcję, zgodnie z którą ma
postępować w czasie zajęć,
2. Podstawowy, w którym następuje:
­ przedstawienie inscenizacji,
­ analiza przebiegu inscenizacji przez grupę obserwatorów,
­ analiza inscenizacji i dyskusja nad problemem przez „osoby grające”,
które zajmują własne stanowisko w sprawie i proponują własne rozwiązanie,
­ odpowiednie - na ogół przez doradcę - kierowanie formalno-organizacyjnym przebiegiem obrad oraz analizą problemu i podejmowanych decyzji,
3. Podsumowanie, czyli:
­ analiza inscenizacji, wyjaśnienie uczestnikom jej zalet i słabości,
omówienie taktyk przyjętych przez poszczególnych „grających”
itp.,
­ wyciągnięcie wniosków,
­ zrozumienie przez każdego uczestnika struktury problemu i jego
rozwiązania.

Burza mózgów klasyczna, brainstorming: metoda polegająca na zespołowym
wytwarzaniu - w atmosferze swobody i współzawodnictwa - możliwie największej liczby nowych, często zaskakujących pomysłów rozwiązania jakiegoś
zadania oraz na ich późniejszej ocenie przez cały zespół. Podczas sesji generowania pomysłów, która zależnie od przyjętego wariantu metodycznego trwa od
37
kilkunastu minut do jednej godziny, obowiązuje reguła „odroczonej oceny” uczestnikom nie wolno oceniać, a zwłaszcza krytykować zgłaszanych pomysłów. Wszystkie pomysły zostają odnotowane, a ich ocena dokonywana jest
dopiero po upływie min. 48 godz., podczas osobnej sesji. Najlepsze wyniki
uzyskuje się w 10 - 12 -osobowym gronie specjalistów, powiększonym o kilka
osób, które mało lub zupełnie nie znają się na danym zagadnieniu, ale cechują
się żywym, twórczym umysłem.
Cała konstrukcja burzy mózgów jest tak pomyślana, aby przerwać komunikację między fazą wytwarzania pomysłów a ich oceniania. Metoda ta jest opisywana w literaturze pod wieloma nazwami: giełda pomysłów, sesja odroczonego wartościowania, konferencja dobrych pomysłów.
Szczegółowa realizacja zajęć metodą burzy mózgów:
1. Przedstawienie problemu oraz uzasadnienia potrzeby jego rozwiązania
(może wykonać to prowadzący bądź uczniowie). Problem powinien być
jasny, zwięzły - najlepiej otwarty tj. taki, który nie ma jednego rozwiązania albo jedynego słusznego rozwiązania.
2. Podawanie przez wszystkich uczestników (bądź wyodrębnioną z nich
grupę) możliwych rozwiązań problemu i ich zapisywanie. Tempo zapisywania pomysłów nie powinno opóźniać tempa ich podawania (w dużych
grupach mogą zapisywać dwie osoby). Należy limitować czas zgłaszania pomysłów lub kończyć w momencie, gdy jedni zaczynają oceniać
propozycje innych.
3. Analizowanie zapisanych rozwiązań - prowadzący powinien czuwać nad
przebiegiem pracy i wspólnie z wszystkimi uczestnikami (bądź wyodrębnioną z nich grupą) ocenić poszczególne propozycje. Jeżeli pomysły są
niezrozumiałe należy prosić autora o stosowne wyjaśnienie.
4. Wybór najlepszego i najciekawszego rozwiązania (może być ich kilka).
Uczestnicy wspólnie oceniają przydatność, sensowność i wykonalność
proponowanych pomysłów.
5. Podjęcie decyzji o jego realizacji.
Szczegółowe zasady uczestnictwa w burzy mózgów:
 Nie wolno dyskutować ani krytykować żadnego ze zgłaszanych pomysłów.
 Należy ustalić limit czasowy i go przestrzegać.
 Zapisywać każdy pomysł tak, jak został zgłoszony.
 Zapisać możliwie najwięcej pomysłów.
 Umożliwić wszystkim uczestnikom na równych prawach udział w zgłaszaniu pomysłów.

Burza mózgów mieszana - metoda pozwalająca uniknąć negatywnego
wpływu na pracę grupy ze strony niektórych jej członków, wyróżniających
się pod względem intelektualnym i twórczym, poprzez przemienne przeprowadzenie kilku sesji indywidualnych i grupowych.
38
Uczestnicy mieszanej burzy mózgów na pierwszym spotkaniu zapoznają się
z zasadami metody i otrzymują na piśmie: zadanie problemowe, które ma być
rozwiązane, informacje uzupełniające oraz termin sesji grupowej. Proces twórczy rozpoczyna się od sesji - indywidualnej lub grupowej. W pierwszym
przypadku każdy z uczestników stara się samodzielnie wytworzyć jak najwięcej pomysłów, których ogólną listę przedstawia przewodniczący na sesji
grupowej. Następnie grupa ocenia wstępnie zebrane pomysły, wyznaczając:
 obszary wymagające pomysłów,
 pomysły wymagające rozwinięcia,
 pomysły inspirujące twórczość grupy.
Po ocenie pomysłów przewodniczący przygotowuje zadania dla indywidualnej burzy mózgu. Wytworzone rozwiązania zostają ponownie zebrane przez
przewodniczącego i przedstawione na kolejnej sesji grupowej. W ten sposób
powstaje ciąg następujących po sobie burz mózgów - jednoosobowych i grupowych.
Metoda ta daje dobre efekty, ponieważ poprzez indywidualne tworzenie
wprowadza rywalizację między jej uczestnikami i pozwala wykazać autorstwo poszczególnych pomysłów.

Metoda 635, brain writing - metoda będąca modyfikacją burzy mózgów,
w której słowne zgłaszanie pomysłów zastąpiono zapisywaniem ich na specjalnie przygotowanym formularzu oraz zrezygnowano z powoływania przewodniczącego grupy.
Po zapoznaniu się z zadaniem problemowym uczestnicy sesji proszeni są o
indywidualne, pisemne zgłoszenie trzech pomysłów na otrzymanym formularzu. Po pięciu minutach następuje wymiana formularzy między sąsiadami
i wszyscy starają się wprowadzić nowe pomysły lub rozwinąć czy zmodyfikować otrzymane. Po kolejnych pięciu minutach uczestnicy znowu wymieniają formularze i uzupełniają je własnymi pomysłami. Procedura ta trwa tak
długo, aż każdy formularz przejdzie przez ręce wszystkich uczestników, przez
co jest wzbogacany i korygowany.
Nazwa metody bierze się stąd, że przy sześciu uczestnikach każdy formularz
z trzema pomysłami jest uzupełniany przez pięciu pozostałych uczestników.

Gra dydaktyczna - metoda oparta na grze, czyli zabawie prowadzonej wg
ściśle określonych zasad. Jest to celowo organizowana sytuacja, oparta na opisie faktów i procesów, w której osoby uczące się konkurują ze sobą w ramach
określonych zasad gry.
Główne cechy gry:
a) celowość zaaranżowanej sytuacji dydaktycznej,
b) reguły wyznaczające zakres i rodzaj czynności uczestników,
c) aktywizacja uczących się i interakcje pomiędzy nimi,
d) element rywalizacji pomiędzy graczami (aktorami).
39
Prowadzenie zajęć metodą gry dydaktycznej musi być bardzo staranne
i przemyślane. Należy wziąć pod uwagę:
 szczegółowy scenariusz dopasowany do celów dydaktycznych,
 plan czasowy działań,
 narracje wprowadzające w poszczególne sytuacje dydaktyczne charakteryzujące np. sytuacje wyjściowe, poszczególne role,
 przydział ról, podział na grupy - ewentualną zmianę grup w trakcie zajęć,
 ewentualne wątpliwości uczestników,
 możliwość uogólniania na końcu zajęć,
 ocenę zaproponowanych rozwiązań - samodzielną lub przez ekspertów,
 ocenę nauczyciela lub przy współudziale uczniów zachowań, scharakteryzowanie postaw przy pracy, itp.
40
Zakończenie
Ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego nakłada na
doradcę zadania, których odbiorcami są głównie zawodowo czynni rolnicy - jego
klienci, a wymagające dla swej realizacji posiadania odpowiednich kompetencji metodycznych. Kompetencje te wyrażać się muszą między innymi w znajomości jednego z podstawowych procesów pozaszkolnego kształcenia rolników, jakim jest proces doskonalenia zawodowego, a także biegłością w stosowaniu właściwych dla
niego form i odpowiadających im metod kształcenia.
Z punktu widzenia całej rolniczej organizacji doradczej, którą tworzą państwowe
jednostki doradztwa rolniczego szczególnie ważne jest, aby używane przez jej kadry
pojęcia były jednoznaczne i całościowo spójne. Dlatego też w przedmiotowym opracowaniu przybliża się pojęcia, które od wielu lat upowszechniane były w WODR.
Pojęcia te pozostają w zgodzie z głównym nurtem nauk pedagogicznych a także
z właściwymi rozporządzeniami Ministra Edukacji i Nauki.
Przybliżenie właściwego rozumienia czterech podstawowych form kształcenia
związanych z procesem doskonalenia zawodowego rolników a proponowanych do
stosowania w wojewódzkich ośrodkach doradztwa rolniczego, oraz opis powiązanych z nimi metod - zdaniem autora powinno pozwolić na prawidłowe i sprawne ich
stosowanie przy realizacji zadań kształceniowych wykonywanych z rolnikami, w ramach działalności kształceniowej WODR, a także - działalności doradczej, informacyjnej i upowszechnieniowej.
41
LITERATURA
1.
2.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
DuBois N. F., Alverson G. F., Staley R. K.: Educational psychology and
instructional decisions. Dorsey Press, Homewood 1979
Reinders H., Lewis M., Kirkness A.: Good Teacher, Better Teacher. Perceptia Press 2010.
Kaczor St., Stojek K.: Dokształcanie i doskonalenie zawodowe jako realizacja
idei kształcenia ustawicznego [w:] Pedagogika pracy (red. St. Kaczor).
MCNEMT, 1993.
Kargul J. [w:] Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych (red. K. Wojciechowski).
Zakład Narodowy imienia Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1986.
Krawczyk M.: Trudności z pojęciem kształcenie „Edukacja i Dialog”, kwiecień 1994.
Kruszewski K.: Nauczanie i uczenie się rozwiązywania problemów. [W:]
K. Kruszewski (red) Sztuka nauczania. PWN. Tom. 1, Warszawa 1994.
Kujawiński J.: Twórczość metodyczna nauczyciela. Wydawnictwo Naukowe
UAM, Poznań 2001.
Kujawiński W.: Działalność kształceniowa publicznych rolniczych organizacji doradczych. CDR w Brwinowie Oddział w Poznaniu, Poznań 2013.
Nowacki T.: Dydaktyka doskonalenia zawodowego. Zakład Narodowy im.
Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1976.
Okoń W.: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1987
Okoń W: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydanie V. Wydawnictwo
Akademickie Żak, Warszawa 2003.
Pokorski R.: Wojewódzki Ośrodek Metodyczny w Opolu [http://www.wom.opole.pl]
Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych. Dz. U. Nr 31,
2006.
Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych. Dz. U.
z dnia 3 stycznia 2012, poz. 7.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 października 2004
r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych. Dz. U. Nr 235, poz. 2365.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października
2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania
szkoleń i szkoleń uzupełniających oraz przeprowadzania egzaminów i egzaminów uzupełniających. Dz. U. z dnia 6 listopada 2015 r. Poz. 1821.
Ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego. Dz.
U. Nr 25, 2004.
Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna - Architektura, Biologia,
Ekonomia, Filozofia, Informatyka, Językoznawstwo, Matematyka, Medycyna,
Nauka i Oświata, Psychologia, Rolnictwo, Socjologia, 2001.
42
17. Vopel K. W.: Warsztaty - skuteczna forma nauki. 80 porad dla moderatorów. Wydawnictwo JEDNOŚĆ Kielce 2004.
18. Zaczyński W.: Metody nauczania. [W:] Pedagogika (pod red. M. Godlewskiego, S. Krawcewicza i T. Wujka). PWN, Warszawa 1974.
43