Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

ROCZN. PZH, 1996, 47, NR 2
TERESA BOGACKA, ZBIGNIEW MAKOWSKI, ROMUALD CEGLARSKI
R O Z K Ł A D C H L O R O F E N O L I W Ś R O D O W ISK U W O D N Y M
DISTRIBUTION OF CHLOROPHENOLS IN WATER ENVIRONMENT
Zakład Ochrony Wód Przymorza
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Gdańsku
80-252 Gdańsk - Wrzeszcz, ul. Jaśkowa Dolina 29
Kierownik: doc. dr inż. T. Bogacka
Wyznaczono dynamikę i kinetykę rozkładu chlorofenoli (2,4-DCF; 2,6-DCF;
2,4,5-TCF; 2,3,6-TCF, 2,4,6-TCF; 2,3,4,6-TeCF i PCF) w warunkach modelow­
ych, symulujących środowisko wody rzecznej i destylowanej oraz ekosystemu
wodnego. Szybkość rozkładu badano w zależności od stężenia początkowego
chlorofenoli, temperatury, zdolności adaptacyjnych mikroflory do środowiska tych
związków oraz właściwości kumulacyjnych.
C hlorofenole dostają się do środowiska w tym do wód powierzchniowych w trakcie
procesów chlorow ania, produkcji i stosowania pestycydów oraz spalania m ateriałów
zawierających chlor.
W aspekcie ochrony środow iska ważne są chlorofenole: 2-chlorofenol, 2,4-dichlorofenol, 2,4,5-trichlorofenol, 2,4,6-trichlorofenol, tetrachlorofenole i pentachlorofenol.
T en ostatni jest najbardziej toksyczny spośród ww. substancji. W wyniku jego działania
następują śnięcia ryb i zasadnicze straty w biocenozie. W pływa on toksycznie na
zw ierzęta dom ow e i ludzi. P o n ad to dochodzi do bioakum ulacji jego w organizm ach
wodnych. Stosow anie pentachlorofenolu (PC F) do konserwacji drew na jest źródłem
zagrożenia dla człowieka. P C F jest wszędzie obecny w środowisku. Stw ierdzono jego
obecność w w odach rzecznych, przemysłowych, żywności, w krwi, moczu i tłuszczu
ludzi nie m ających k ontaktu profesjonalnie z tym związkiem. C hroniczna toksyczność
dla człowieka nie została w pełni udokum entow ana [12]. Stw ierdzono wpływ małych
daw ek P C F na przebieg funkcji organizm u ludzkiego i przem iany biochem iczne [16].
Stopień toksyczności jest zależny od lipofilności i p H środowiska [11].
Toksyczność ostra chlorofenoli w stosunku do organizm ów wodnych w ahała się od
0,04 do 11,8 mg/l [1,13].
W edług danych ośrodków am erykańskich biodegradacja chlorofenoli w w arunkach
aerobow ych przebiegała różnie dla poszczególnych związków.
Szybkość rozkładu fotolitycznego pentachlorofenolu w podpow ierzchniow ej w ar­
stwie w odnej wynosiła 0,46d'' [14]. Pstrąg tęczowy eksponow any w 0,02/xg/l w odnego
roztw oru pentachlorofenolu szybko pobierał ten związek i kum ulow ał po 24 godzinach
ekspozycji w w ątrobie, krwi, tłuszczu i m ięśniach w ilościach odpow iednio 16; 6,5;
6,0 i 1,0 fig/g [9]. Inne b adania wykazały ujemny wpływ pentachlorofenolu na faunę
182
T. Bogacka i in.
Nr 2
Ta b e l a I. Biodegradacja chlorofenoli w warunkach aerobowych wg danych amerykańskich (14).
Chlorophenol biodegradation under aerobic condition (according to the USA data).
[17-18] oraz ryby [22]. B iodegradację P C F b adano w w odach gruntowych w aspekcie
ich usuw ania z wody za pom ocą różnych m ikroorganizm ów gleby. Zw iązek ten nie był
usuwany przez bad an e m ikroorganizm y [15]. W przeciwieństwie do środow iska osadu
czynnego chlorofenole tru d n o ulegają rozkładowi m ikrobiologicznem u w w arunkach
wód naturalnych [14] i są wykrywane po długim czasie [10, 21]. Z aw artość chlorofenoli
w w odach pow ierzchniowych i w w odach do picia jest rzędu 0,1-2 /Ag/l. W edług
inform acji toksykologicznych W H O poziom chlorofenoli 5-10 /ig/l m oże być nie­
bezpieczny z uwagi na właściwości kancerogenne niektórych chlorofenoli. W edług
danych tej organizacji próg zapachowy 2,4,6 - trichlorofenolu jest niski i wynosi 2 /ig/l
[21], zaś dopuszczalne stężenia dla wód pitnych kształtują się następująco: pentachlorofenol - 10 /ig/1 [19,20] oraz 2,4,6 - trichlorofenol - 30 /ig/l [23] i 0,1 /ig/l [19] przy
czym pierwszy związek (stężenie 10 /ig/l) jest uwzględniony także w R ozporządzeniu
M inistra Z drow ia i O pieki Społecznej określającym w arunki jakim pow inna o d p o ­
w iadać w oda do picia w kraju [2]. Pentachlorofenol jest umieszczony na tzw. „czer­
wonych listach” substancji szkodliwych dla środowiska.
Niniejsza praca jest kontynuacją b adań rozkładu zanieczyszczeń w środowisku w od­
nym wykonywanych w Z akładzie od 1976 roku [2-8]. C elem jej było wyznaczenie
dynamiki i kinetyki rozkładu wybranych chlorofenoli w w arunkach wody rzecznej
i destylowanej oraz ekosystem u w odnego. Przedm iotem badań były dwie grupy chlo­
rofenoli:
— pochodzenia punktow ego: 2,4-dichlorofenol, 2,6-dichlorofenol, 2,4,5-trichlorofenol i 2,3,6-trichlorofenol,
— pochodzenia obszarowego: 2,4,6-trichlorofenol, 2,3,4,6-tetrachlorofenol i p e n ­
tachlorofenol.
Nr 2
Chlorofenole w środowisku wodnym
183
„Model rzeki” - woda rzeczna średnio zanieczyszczona, BZT5 około 2 mg O 2/I, pobrana
w lecie i przechowywana w akwarium oświetlonym, ze stałym mieszaniem, uzupełnianym po
każdorazowym poborze.
Laboratoryjny model ekosystemu wodnego w warunkach dynamicznych - woda uzdatniona
na filtrze węglowym. Wprowadzono następujące organizmy wodne: rzęsa (Lemna minor), moczarka kanadyjska {Elodea canadensis), rozwielitka (Daphnia magna), ślimaki (Physa fontinalis),
gupiki (Lebistes reticulatus).
Metodyka
Model rzeki
Wodę rzeczną umieszczano w butlach o pojemności 111, mieszano ją mieszadłami wolnoo­
brotowymi zapewniając turbulencję zbliżoną do występującej w rzekach. Butle oświetlano świat­
łem jarzeniowym o natężeniu 2000 luksów z cyklem świetlnym 8/16 h. Do wody dodawano
chlorofenoli o wybranych stężeniach 10 i 50 /xg/l. Jedna butla stanowiła kontrolę. Po obniżeniu
się zawartości badanej substancji do poziomu około 1 0 % stężenia początkowego ponownie
dodawano chlorofenol do pozostałej wody w butli i kontynuowano test biodegradacji przez
mikroflorę zaadaptowaną. Oznaczanie chlorofenoli prowadzono w określonych odstępach czaso­
wych metodą chromatografii gazowej [13]. Badania prowadzono w temperaturze około 20°C
i T C oraz na wodzie destylowanej. Wykonano po 1 - 2 serii badań dla każdego stężenia.
La b o r a t o r y j n y model ekos ys t e mu wo d n e g o w wa r u n k a c h
dynami cznych.
Do każdego akwarium o pojemności 7,0 I wprowadzono organizmy wodne wyszczególnione
powyżej. Do badań stosowano 5 akwariów przeznaczając jedno z nich na próbę kontrolną, zaś
pozostałych wprowadzano badaną substancję w stężeniach 10 i 50mg/l. Codziennie przygotow­
ywano świeże roztwory badanych związków, dokonując wymiany raz na dobę objętości akwarium
(7,01) za pomocą pompki dozującej. Każdego dnia sprawdzano zachowanie się ryb, rozwielitek
i ślimaków oraz oznaczano zawartość chlorofenoli w wodach dopływających i odpływających
z akwariów.
Po 20 dniach doświadczeń przeprowadzono badania:
— stanu fizjologicznego roślin (mikroskopowe oględziny, pomiary przyrostu masy i zawar­
tości chlorofilu),
— stanu fizjologicznego zwierząt (przeżywalność, biomasa i mikroskopowa ocena kondycji
osobników),
— zawartości chlorofenoli w poszczególnych elementach ekosystemu (piasek, rośliny, zwier­
zęta).
Chlorofenole oznaczano w powyższym materiale metodą chromatografii gazowej [13].
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wyniki rozkładu chlorofenoli w wodzie rzecznej w tem peraturze około 20°C p o ­
dobnie jak w w odzie destylowanej wskazują na znaczną trwałość tych związków.
W dośw iadczeniach przed adaptacją w w odzie rzecznej po 104 dniach utrzymywało
się jeszcze 13-23% substancji czynnej, zaś w w odzie destylowanej po 75 dobach
7-15% . Po adaptacji m ikroflory rzecznej do środowiska chlorofenoli rozkład zachodził
z reguły szybciej (Ryc. 1-2), zaś obniżenie tem peratury do około 6°C wpływało na
zm niejszenie szybkości procesu degradacji tych związków, po 119 dniach wykrywano
pozostałości chlorofenoli na poziom ie 11-19% stężenia początkowego.
Dynam ik zanikania chlorofenoli przedstaw iona przykładowo na ryc. 1 potw ierdza
wykładniczy przebieg procesu rozkładu.
184
T. Bogacka i in.
Nr 2
Rye. 1 Dynamika zanikania 2,4- i 2,6-dichlorofenoli w wodzie rzecznej. Model rzeki, średnia
temperatura —20°.
D ynam ics o f decay o f 2,4- i 2,6-dichlorophenols in river w ater. R iver m odel, average
te m p eratu re —20°
W celu wyznaczenia kinetyki procesu rozkładu wynik badań poddano analizie
statystycznej wyznaczając w spółzależność między stężeniem badanego związku i czasem
trw ania dośw iadczenia. O bliczono dla badanych stężeń współczynniki korelacji oraz
Chlorofenole w środowisku wodnym
Nr 2
185
Ryc 2. Dynamika zanikania pentachlorofenolu w wodzie rzecznej. Model rzeki, średnia tempe­
ratura —20°.
Dynamics of decay of pentachlophenol in river water. River model, average temperature
-
20 ° .
spraw dzono jej istotność. Statystycznie znam ienna korelacja (R = 0,93н-0,99) przy
praw dopodobieństw ie tj> t, powyżej 99% upow ażniała do obliczenia czasów półrozkładu z rów nania kinetycznego I rzędu.
186
Tabela
T. Bogacka i in.
II.
Nr 2
Współczynniki korelacji oraz parametry kinetyczne reakcji zanikania chloro­
fenoli w wodzie destylowanej, Model rzeki, średnia temperatura ~ 20°C,
Correlation coefficients and kinetic parameters of the degradation process of
chlorophenols in distilled waters, River model, average temperature —20°C,
P - prawdopodobieństwo
td - wartość doświadczalna
tt - wartość graniczna odczytana z tablic t-Studenta
ksr - średnie nachylenie prostej
К - stała szybkości rozkładu
tso - czas półrozkładu
probability
experimental value
boundary value from t-Student tables
average slope of a curve
reaction rate constant degradation
half-time degradation
U średn io n e czasy półrozkładu (doby) w zależności od stężenia początkow ego i m o­
delu p o dan o w tabeli V.
Nr 2
Tabela
Chlorofenole w środowisku wodnym
187
I I I . Współczynniki korelacji oraz parametry kinetyczne reakcji. Model rzeki, średnia
temperatura ~20°C.
Correlation coefficients and kinetic parameters of degradation process in river
water. River model, average temperature ~20°C.
188
T. Bogacka i in.
P - prawdopodobieństwo
tj - wartość doświadczalna
tt - wartość graniczna odczytana z tablic t-Studenta
kśr - średnie nachylenie prostej
К - stała szybkości rozkładu
tso - czas półrozkładu
Tabela
Nr 2
probability
experimental value
boundary value from t-Student tables
average slope of a curve
reaction rate constant degradation
half-time degradation
I V. Współczynniki koleracji oraz parametry kinetyczne reakcji zanikania chlorofenyli w wodzie rzecznej. Model rzeki, średnia temperatura ~7°C.
Correlation coefficients and kinetic parameters of the degradation of chlorophenols in river water. River model, average temperature ~7°C.
Nr 2
Chlorofenole w środowisku wodnym
P, - prawdopodobieństwo
td - wartość doświadczalna
tt - wartość graniczna odczytana z tablic t-Studenta
kjr, - średnie nachylenia prostej
К - stała szybkosci rozkładu
tso - czas półrozkładu
189
probability
experimental value
boundary value from t-Student tables
average slope of a curve
reaction rate constant of degradation
half-time of degradation
Z powyższego zestaw ienia widać, że brak jest wyraźnej zależności pom iędzy badanym
związkiem, a jego budow ą chem iczną, stężeniem początkowym oraz rodzajem m odelu.
W ostatnim przypadku nie zauw ażono wpływu m ikroflory wody rzecznej na szybkość
rozkładu chlorofenoli (tab. II). N atom iast widoczne jest wyraźnie ham ow anie procesu
rozkładu przez obniżenie tem peratury; czasy półrozkładu większości chlorofenoli w zros­
ły naw et p o n ad dw ukrotnie (tab. III). R ozrzut wyników w poszczególnych seriach
badań był n a poziom ie błędu m etody i w ahał się od 0,3% do 20% , z wyjątkiem dwóch
przypadków .
Stw ierdzona szybkość badanych chlorofenoli w w odzie rzecznej (czasy półrozkładu:
44 - 77 doby) jest na podobnym poziom ie jak w badaniach ośrodków am erykańskich
190
Tabela
T. Bogacka i in.
V.
Nr 2
Średnie czasy półrozkładu chlorofenoli w badanych warunkach.
Average half-time of chlorophenols degradation in investigated condition.
Z powyższego zestaw ienia wynika, że największe zawartości chlorofenoli wykryto
w gupikach; sięgały one 515,80 /xg/kg > wystąpiły w przypadku 2,3,6-trichlorofenolu.
Potw ierdzają to współczynniki zagęszczania w organizm ach ekosystem u w ahające się
od 0,42 do 30,27. W skazują one, że chlorofenole były tylko pobierane przez gupiki
(tab. V II).
Nr 2
Tabela
Chlorofenole w środowisku wodnym
V II.Biologiczne zagęszczanie chlorofenoli przez organizmy wodne.
Biological cumulation of chlorophenols by aquatic organisms.
191
192
T. Bogacka i in.
Nr 2
Pozostałości w osadach ekosystem u były nieduże i wynosiły <0,05 - 46,23 /ig/kg.
N ie oznaczono w nich zaw artości tetrachlorofenolu i pentachlorofenolu. W przypadku
osadów ekosystem u stw ierdzono zależność pozostałości chlorofenoli od stężenia, n a to ­
m iast zaw artości tych związków w organizm ach nie wykazywały tej korelacji w w ięk­
szości analizowanych próbek. U średnione w artości pozostałości 2,4-D CF, 2,4,5-TCF
i 2,3,6-TCF wskazywały na powyższy związek we wszystkich badanych organizm ach,
zaś dla pozostałych chlorofenoli ta zależność występowała dla niektórych organizm ów .
Stężenia 10 i 50 /ig/l badanej m ieszaniny chlorofenoli eksponow ane w ciągu 20 dni
w ekosystem ie wodnym w w arunkach dynamicznych oddziaływały na gupiki pow odując
zm niejszenie ich liczebności do 47% (tab. V II). N atom iast w przypadku m oczarki
kanadyjskiej i ślimaków nie zauw ażono ujem nego wpływu m ieszaniny badanych chlo­
rofenoli.
WNIOSKI
1. B adane chlorofenole 2,4-D CF, 2,5-D CF, 2,4,5-TCF, 2,3,6-TCF, 2,4,6-TCF,
2,3,4,6-TeCF i P C F są trw ałe w środowisku wodnym; czasy półrozkładu tych związków
w wodzie rzecznej w tem p eratu rze około 20°C w yznaczone wg rów nania kinetycznego
I rzędu wynosiły 23,58 - 76,92 doby. N ie stw ierdzono przy tym wyraźnej zależności
od budowy chem icznej chlorofenoli oraz stężenia początkow ego.
2. Z porów nania wyników rozkładu chlorofenoli w wodzie destylow anej (tso =
36,53 - 47,25 doby) i rzecznej nie stw ierdzono wpływu m ikroflory wody rzecznej na
szybkość rozkładu badanych chlorofenoli.
3. Proces rozkładu chlorofenoli po adaptacji m ikroorganizm ów wody rzecznej do
środow iska tych związków przebiegał z reguły szybciej dla obu badanych tem p e ratu r
(20°C i 7°C).
4. O bniżenie tem p eratu ry procesu rozkładu do około 7°C wpływało na ham ow anie
degradacji chlorofenoli w wodzie rzecznej.
5. Stężenia m ieszaniny chlorofenoli 10 /ig/l i 50 /ig/l eksponow ane w ekosystem ie
wodnym w w arunkach dynamicznych w ciągu 20 dni zmniejszyły się do 13%.
194
T. B ogacka i in.
Nr 2
6. C hlorofenole były nieznacznie pobierane przez m oczarkę kanadyjską i ślimaki
oraz w tkankach gupika współczynnik kum ulacji wynosił od 3 do 30. W przypadku
osadów ekosystem u stw ierdzono brak kum ulacji dla tetra - i pentachlorofenoli, n a ­
tom iast dla pozostałych di - i trichlorofenoli sięgała 46,23 /ig/kg.
7. Stężenia 10 /xg/l i 50 /zg/1 m ieszaniny chlorofenoli eksponow ane w ciągu 20 dni
w ekosystem ie w odnym w w arunkach dynamicznych nie wywierały ujem nego wpływu
na m oczarkę kanadyjską i ślimaki, jedynie w przypadku gupików zasiedlających doś­
wiadczalny ekosystem zanotow ano zm niejszenie ich liczebności.
T.
Bogacka,
Z.
Makowski,
R.
Ceglarski
DISTRIBUTION OF CHLOROPHENOLS IN WATER ENVIRONMENT
Summary
The purpose of this study was to establish the distribution of the selected chlorophenols o f point (2,4-D C F, 2,6-D CF, 2,4,5-TCF and 2,3,6-TCF) and nonpoint origin
(2,4,6-TCF,2,3,4,6-TeCF and PC F) u n d er conditions sim ulating the environm ent of
river and distilled w ater and laboratory w ater ecosystem. T he distribution process
developed in accordance with the kinetic equation of 1st order, the average degradation
half-time at 20°C am ounted: m odel of river - 23, 58,-76, 92 days, and m odel o f distilled
water - 36, 5 3 ^ 7 , 25 days.
The rate degradation in river and distilled w ater indicates th at the river w ater
m icrooraganism s have no influence on the degradation o f determ ined com pounds.
W hen the m icroflora had been ad ap ted to the presence o f chlorophenols the process
of degradation was as rule m ore rapid both investigated tem p eratu res (20°C and 7°C).
This process was slowed down by tem p eratu re fall to about 7°C. T he m ixture of
chlorophenols at concentration of 10 and 50/xg/l w hen exposed for 20 days to w ater
ecosystem u n d er dynam ic conditions, was found to be reduced up 13%. C hlorophenols
were not absorbed by Elodea canadensis and Physa fortinalis and weakly by Lebistes
reticulatus (cum ulation coefficients - 0,42-30,27). In the case residual D C P and T C P
-w eak ly (4,71 -4 6 ,2 3 /ig/kg). T he investigated concentrations o f chlorophenols didn't
exert positive effect on th e aquatic biocenosis (except Lebistes reticulatus), settled in
the ecosystem.
PIŚMIENNICTWO
1.
Afghan B.K., Chau A.S.Yr. Analysis of trace organics in the aquatic environment. C.R.S
Press, 1989, Inc. 336 s. ISBN 0 - 8493 - 4626 - 6 . - 2. Bogacka Т., Groba J.: Toksyczność
i biodegradacja chlorfenwinfosu oraz propoksuru w środowisku wodnym. Bromat. Chem. Toksykol, 1980, 12, 2, 155. - 3. Bogacka Т.: Kinetyka rozkładu wybranych herbicydów w środowisku
wodnym. Roczn. PZH, 1982, 30, 4, 281. - 4. Bogacka Т., Wiktor ]., Groba J.: Toksyczność
i biodegradacja wybranych pestycydów w środowisku wodnym. Bromat. Chem. Toksykol., 1983,
16, 2, 145. - 5. Bogacka Т., Trzcińska B., Groenwald M : Toksyczność i biodegradacja atrazyny
i symazyny w środowisku wodnym. Bromat. Chem. Toksykol., 1990, 20, 1 - 2 , 27. - 6. Bogacka
Т., Trzcińska B., Groenwald М.: Toksyczność i biodegradacja wybranych wielopierścieniowych
węglowodorów aromatycznych w środowisku wodnym. Bromat. Chem. Toksykol, 1991, 24, 2,
149. - 7. Bogacka Т., Trzcińska B., Grawiński E., Ceglarski R.\ Toksyczność i biodegradacja
chlorowcowych pochodnych metanu w środowisku wodnym. Bromat. Chem. Toksykol, 1992,
Nr 2
Chlorofenole w środowisku wodnym
195
25, 1, 37. - 8 . Bogacka Т.: Kinetyka rozkładu specyficznych zanieczyszczeń w środowisku
wodnym. Roczn. PZH, 1993, 45, 2 - 3 , 213. - 9. Glickman A.H., Statham C.N, Lech J.J.: Uptake
and disposition of pentachlorophenol and pentachloroanisole in rainbow trout. Proc. Int. Congr.
Toxicol., 1978, 1, 547. - 10. Ingols R.S., Gaffney P.E., Stevenson P.C.: Biological activity of
halophenols, Journal Wat. Poll. Contr. Feder., 1966, 38, 629.
11.
Jelinkova N., Mahelova E., Rattayova E.: Chlorovane fenoly ako degradacne produkty
pesticidov. Cesk. Hyg., 1980. 25, 6 - 7, 294. - 12. Kozak V.P., Simsiman G.V., Chesters G.V.,
Stensby D., Harkin К : Reviews of environmental effects, of pollutants. XI., Chlorophenols. US
EPA, 1974, Rep. EPA - 600, 1 - 79012,519 pp. - 13. Massalska A., Dobrzyńska М., Żelechowska
A.: Oznaczanie 7 chlorofenoli pochodzenia obszarowego i punktowego w wodach powierz­
chniowych metodą HRGC po estryfikacji z PFBBr. Zesz. Nauk. WSP im. Powstańców Śląskich
w Opolu. Chemia XVI. Artykuły doświadczalne, 1993, 115. - 14. Mills W.B., Porcella DB, Ungs
M.J., Gherini SA., Summers K.V., Мок Lingfung, Rupp G.L., Bowie G.L.: Water Quality
Assessment. A. Screeming Procedure for Toxic and Conventional Pollutants in Surface and
Ground Water - Part I Revised - 1985. USEPA/600/6 - 85/002 a, September 1985. Athens,
Georgia. - 15. Mueller J.G., Middaugh D.P., Lantz S.E., Chapman P.J.: Biodegradation of
cresosote and pentachlorophenol in contaminated groundwater: chemical and biological assess­
ment. Applied and Environmental Microbiology (USA), 1991, V, 57(5), 1277. - 16. Obshima
H., Nishimura H., Nishimura N.: Experimental studies on the toxicity of pentachlorophenol
(PCP). Nippon Eiseigaku Zasshi (Jpn. J. Hyg), 1980. 35, 1, 173. - 17. Platen R : The influence
of Na - PCP on the arachnid - fauna. Mitteilungen der deutschen Gesellschaft fuer allgemeine
und angewandte Entomologie (Germany F.R.), 1988, 6(4 - 6 ), 488. - 18. Platen R.\ Influence
of Na - pentachlorophenol on fauna of arachnide and opilionida of two different stands of state
forest Burgholz, part. 1. Jahresberichte des Naturwissenschafttlichen Vereins in Wuppertal
(Germany F.R.), 1988, 41, 78. - 19. Guidelines for Drinking Water Quality Vol. 1 Recommen­
dations WHO Genewa, 1984. - 20. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
określające warunki jakim powinna odpowiadać woda do picia. Dz.U. 35 poz. 205, 1990.
21. Sórensen О.: Spurenanalyse von Chlorphenolen in Trinkwasser, Vom Wasser, 1978, 51,
259. - 22. Tachikawa М., Sawamura R , Okada S., Hamada A.: Differences between freshwater
and seawater killfish in the accumulation and elimination of pentachlorophenol. Archives of
Environmental Contamination and Toxicology (USA), 1991, 21 (1), 146. - 23. WHO, Revision
of the WHO Guidelines for Drinking Water Quality. Report on WHO Consultation, Medmenham, U.K., 1992, 44s.
Otrzymano: 1995.04.27