Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej

Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka
w polskiej procedurze karnej
– rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k.
ROZWAŻANIA OGÓLNE
Przesłuchanie dziecka było i jest zaliczane przez wielu kryminalistyków
do szczególnych form przesłuchania. Wynika to ze specyfiki podmiotu, jakim jest dziecko. Tryb i taktyka przesłuchania dziecka powinny być dostosowane indywidualnie do etapu jego rozwoju psychicznego i fizycznego oraz
charakteru zdarzenia, którego stało się świadkiem.
O tym, że dziecko należy przesłuchiwać inaczej niż dorosłych świadków
mówiono już przeszło 100 lat temu. Niestety wyniki badań naukowych nie zawsze trafiają na podatny grunt. O tym, jak trudno jest dotrzeć z nimi do prawników, pisał już w 1907 r. Hugo Münsterberg w swojej książce „On the Witness Stand” („Z pozycji świadka”) (Münsterberg, 1907) – „Politycy, oficerowie,
a nawet przedstawiciele duchowieństwa dostrzegli użyteczność psychologii;
jedynie prawnicy pozostają nieprzekonani. [...] Prawnik, sędzia i członek ławy
przysięgłych są pewni, że psycholog eksperymentalny nie jest im potrzebny.
Trwają w przekonaniu, że wystarczą im prawniczy instynkt oraz zdrowy rozsądek”. Słowa wypowiedziane prawie sto lat temu są aktualne także dzisiaj.
Historia polskiego prawa w zakresie regulacji procedury przesłuchania dzieci
jest krótka, a rozwiązania prawne nie zawsze stosowane są w praktyce.
1. Dopiero w 2003 r. wprowadzono odrębny tryb przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego z tym, że owa procedura dotyczyła tylko pokrzywdzonych przestępstwami o charakterze seksualnym.
2. W 2005 r. ustawodawca zdecydował, by wspomnianą wyżej procedurę
rozszerzyć na dzieci pokrzywdzone przestępstwami przeciwko rodzinie i opiece.
41
przesluchanie_dziecka.indd 1
2007-08-30 15:07:53
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
3. W 2005 r. uregulowano również możliwość przesłuchania dziecka, które było świadkiem przestępstwa w trybie przewidzianym dla pokrzywdzonego, w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy
lub groźby bezprawnej oraz przestępstwa o charakterze seksualnym.
Zapis ten jest jednak fakultatywny.
4. Nadal istnieje możliwość przesłuchania dziecka pokrzywdzonego
i świadka poza trybami art. 185a i art. 185b, które chronią dzieci przed
wtórną wiktymizacją.
Tryb przesłuchania dziecka pokrzywdzonego reguluje art. 185a k.p.k.
Dotyczy on jednak tylko dzieci poniżej 15. roku życia, pokrzywdzonych
przestępstwami o charakterze seksualnym oraz przeciwko rodzinie i opiece.
Zgodnie z brzmieniem tego artykułu:
§1 „W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył
15 lat, powinno się przesłuchiwać w charakterze świadka tylko raz, chyba że
wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego
przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie
pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego”.
Wprowadzając to uregulowanie ustawodawca miał na celu:
• szczególną ochronę dzieci poniżej 15. roku życia, wobec których dopuszczono się przestępstw o charakterze seksualnym bądź przeciwko
rodzinie i opiece,
• uniknięcie wtórnej wiktymizacji i „wdrukowania” w pamięć dziecka
faktów nieistniejących, będących skutkiem wielokrotnych przesłuchań.
Możliwość powtórnego przesłuchania wchodziła w grę w przypadku wyjścia na jaw nowych okoliczności, które wymagałyby wyjaśnienia lub gdyby zażądał tego oskarżony, który nie miał obrońcy w trakcie pierwszego przesłuchania. Celem każdego postępowania jest dotarcie do prawdy obiektywnej i oparcia orzeczenia na prawdziwych ustaleniach faktycznych, dlatego możliwość
ponownego przesłuchania w wypadku wyjścia na jaw nowych okoliczności
wydaje się zasadna. Sprzeciw budzi natomiast możliwość żądania przez oskarżonego powtórnego przesłuchania, gdy podczas pierwszego nie miał obrońcy.
Podczas pierwszego przesłuchania dziecka w postępowaniu sąd zawsze powinien wyznaczyć podejrzanemu obrońcę z urzędu, na mocy art. 79 § 3 k.p.k.
Paragraf 2 art. 185a k.p.k. dotyczy organu przesłuchującego i osób uczestniczących w przesłuchaniu i brzmi on następująco:
„Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo
wziąć udział w przesłuchaniu. Osoba wymieniona w art. 51 § 2 k.p.k. (przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pozostaje pokrzywdzony
– przyp. Autorki) ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie
ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego”.
Ustawa nie określa miejsca posiedzenia, dlatego też możliwe jest przesłuchanie dziecka poza siedzibą sądu, w miejscu dla niego przyjaznym
42
przesluchanie_dziecka.indd 2
2007-08-30 15:07:53
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
i bezpiecznym. Od dawna psychologowie i kryminalistycy zwracają uwagę
na niekorzystny wpływ tradycyjnych pomieszczeń do przesłuchań – komisariatów, gabinetów prokuratorskich i sal sądowych. Ich atmosfera bowiem
niekorzystnie odbija się na treści oraz formie zeznań zarówno dorosłych
świadków, jak i dzieci. Atmosfera miejsc urzędowych nie sprzyja także odtwarzaniu zapamiętanych faktów oraz może powodować zahamowanie procesów intelektualnych, niepokój, onieśmielenie, nieufność, strach. To z kolei może wpływać negatywnie na swobodę wypowiedzi. Dziecko bowiem
powinno być przesłuchiwane w warunkach jak najbardziej zbliżonych do
jego codziennego otoczenia. Już w 1976 r. na międzynarodowej konferencji
Unii Opieki nad Dzieckiem (UIPE) w Genewie postulowano wprowadzenie
zakazu przesłuchania przed sądem dzieci w wieku poniżej 13 lat. Obecnie,
jak już wspomniano, tworzy się specjalne pokoje przesłuchań dla dzieci.
W odpowiednio przygotowanym, przyjaznym miejscu dziecku łatwiej jest
mówić o przykrych sprawach. Taki pokój przesłuchań może się mieścić również w siedzibie sądu.
Do pozytywnych rozwiązań należy zaliczyć wprowadzenie obligatoryjnego udziału psychologa w przesłuchaniu. Ten postulat wielokrotnie już
pojawiał się w literaturze (Wójcikiewicz, 1986, s. 116-117). Dzieci wymagają
szczególnego traktowania, nie tylko taktu i zrozumienia ze strony przesłuchujących, ale także opieki psychologicznej w trakcie przesłuchania. Powyższy przepis zakłada aktywny udział biegłego w przesłuchaniu – „przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa”.
Każdy, kto przesłuchuje dziecko, powinien się wraz z psychologiem do
tego przygotować. Psycholog powinien wcześniej spotkać się z dzieckiem,
wytłumaczyć mu rolę, jaką ma pełnić i co się z nim będzie działo. Jak podkreślają J. Lipovsky i P. Stern: „Termin „przygotowanie” nie oznacza, że dzieci
powinny nauczyć się na pamięć scenariusza przesłuchania, ani że należy je
poinstruować, jak mają odpowiadać. Przygotowanie do wystąpienia w sądzie oznacza po prostu udzielenie dziecku pomocy w osiągnięciu gotowości
do doświadczenia, jakim jest składanie zeznań (Lipovsky, Stern, 2004, s. 40).
W każdym procesie pokrzywdzonemu przysługują prawa strony. Dzieci
jednak nie mają zdolności procesowej i nie mogą występować w tym charakterze. Ich prawa wykonują przedstawiciele ustawowi albo osoby, pod
opieką których znajdują się pokrzywdzeni. Pokrzywdzone dzieci mogą być
poddane oględzinom i badaniom. Wynika to z art. 192 § 1 k.p.k., zgodnie
z którym, jeżeli karalność czynu uzależniona jest od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może się on sprzeciwić oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym czy też obserwacją w zakładzie leczniczym.
W omawianym przypadku to rodzic (opiekun) nie może się sprzeciwić takim
badaniom.
Konsekwencją uregulowań zawartych w § 1 i 2 art. 185a jest § 3, który
mówi, że: „Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli
został sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania, należy go odtwo-
43
przesluchanie_dziecka.indd 3
2007-08-30 15:07:54
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
rzyć”. Wydaje się, że w przypadku przesłuchania dzieci należałoby obligatoryjnie sporządzać zapis obrazu i dźwięku.
Wprowadzony nowelą z czerwca 2005 r. art. 185b k.p.k. dotyczy możliwości przesłuchania w trybie omówionym powyżej małoletniego świadka,
który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat. Treść tego artykułu brzmi:
§ 1 „Świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, można
przesłuchać w warunkach określonych w art. 185a w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstwa określone w rozdziale XXV Kodeksu karnego, jeżeli zeznania tego
świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy”.
Z analizy tego uregulowania wynika fakultatywność zastosowania omówionej powyżej procedury (możliwość przesłuchania), a warunkiem przesłuchania w tym trybie jest wartość zeznania (istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia), co niezwykle trudno ocenić a priori. Z badań przeprowadzonych
przez Autorkę wynika, że prokuratorzy i sędziowie nie angażują dzieci
w proces karny bezpodstawnie. Rezygnują z tego, gdy mają wystarczającą
ilość innych dowodów (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 257-258). Dlatego też
przepis ten jest swoistym „wytrychem”, umożliwiającym przesłuchanie
dziecka poza wszelką procedurą, chroniącą je przed wielokrotnym przesłuchiwaniem, bez udziału biegłego, a nawet bez rodzica czy opiekuna. Wobec innych dzieci jako świadków ma zastosowanie art. 171 § 3 k.p.k., zgodnie z którym czynności z ich udziałem „powinny być, w miarę możliwości,
przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego
opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie”. Ustawodawca także i tutaj pozostawił furtkę, która uniemożliwia opiekunowi
obecność w trakcie przesłuchania1.
Istotną rolę w tej kwestii odgrywa prokurator, który powinien występować do sądu z wnioskiem o przeprowadzenie przesłuchania dzieci jako
świadków w trybie art. 185a. Prokurator, by przekonać sąd, będzie musiał
zebrać dowody potwierdzające konieczność przesłuchania w omawianym
trybie. Jednakże, jak podkreślają, cytowani już wcześniej Lipovsky i Stern:
„(…) edukacja sądu jest procesem długotrwałym. Prokuratorzy muszą być
zatem przygotowani do uczenia sędziów przez przekazywanie im aktualnych informacji opartych na solidnych podstawach teoretycznych, praktyce
i dowodach naukowych” (Lipovsky, Stern, 2004, s. 40).
Rozróżnienie przez ustawodawcę dziecka–pokrzywdzonego i dziecka–
świadka oraz możliwość niezastosowania wobec tego drugiego trybu przesłuchania wynikającego z art. 185a jest przeciwstawne do spostrzeżeń psychologów wskazujących, że bycie świadkiem przestępstwa często wiąże się
z traumą i poważnymi konsekwencjami psychologicznymi.
Autorka krytykowała to uregulowanie. Zob. Kwiatkowska-Darul V., Szczególny charakter
przesłuchania dziecka. W: Policja a przemoc. Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci, red. A. Tyburska, J. Fiebig, G. Kędzierska (2004), Szczytno, s. 40.
1
44
przesluchanie_dziecka.indd 4
2007-08-30 15:07:54
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
Nie budzi natomiast wątpliwości uregulowanie art. 185b § 2 k.p.k., które
brzmi: „Przepisu § 1 nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu zabronionego, o który toczy się postępowanie karne”.
Powyżej omówiony tryb przesłuchania dzieci nie obejmuje wszystkich
przypadków. W jakim trybie bowiem przesłuchać np. dziesięcioletnie dziecko – jedyną ofiarę wypadku drogowego? Dziecko takie nie spełnia warunków
z art. 185a – nie stało się ofiarą przestępstwa o charakterze seksualnym ani
przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece. Także art. 185b nie wchodzi w grę,
gdyż wypadek drogowy nie zawiera w sobie elementów przemocy, groźby
etc. Należałoby wówczas przesłuchać dziecko, uwzględniając uregulowania, zawarte w Kodeksie postępowania karnego, stosowane przed wejściem
w życie omówionych nowelizacji (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 165-211).
Realizacja obowiązków i praw dziecka–świadka w procesie
Kodeks postępowania karnego nie podaje definicji świadka, jednak można
wywieść ją z art. 177 § 1 k.p.k. Jest nim każda osoba wezwana w tym charakterze,
mająca obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Nie jest przy tym podany cenzus wieku, co pozwala wnioskować, że w procesie karnym świadkami mogą być
nawet małe dzieci. Dziecku należy przekazać informacje dotyczące jego udziału
w procesie, oczywiście w formie dostosowanej do jego wieku i poziomu rozwoju.
Szczególne znaczenie ma przekaz, dotyczący przysługujących mu praw i obowiązków, o czym powinien wcześniej porozmawiać z dzieckiem psycholog.
Na każdym świadku, także dziecku ciążą określone obowiązki oraz przysługują mu określone prawa. Do obowiązków świadka należy:
• obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego,
• obowiązek pozostawania do jego dyspozycji,
• obowiązek zeznawania,
• obowiązek złożenia przyrzeczenia,
• obowiązek zeznania prawdy i nie zatajania jej.
Obowiązek stawiennictwa wynika z art. 177 § 1 k.p.k. Nie jest on jednak
bezwzględny, gdyż § 1a tegoż artykułu stwarza możliwość przesłuchania
na odległość przy użyciu odpowiednich urządzeń technicznych. Dotyczy to
zarówno przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym, jak i przez sąd.
Ustawodawca przewidział także możliwość przesłuchania świadka w miejscu jego pobytu, gdy nie może stawić się na przesłuchanie z powodu choroby, kalectwa lub innej, nie dającej się pokonać przyczyny (art. 177 § 2 k.p.k.).
Jeżeli świadek nie może stawić się do sądu z powodu trudnych do usunięcia
przeszkód, wówczas sąd może zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu, w którego okręgu on
przebywa (art. 396 § 2 k.p.k.).
Na świadka, który nie stawił się na wezwanie i nie usprawiedliwił swojej nieobecności, można nałożyć karę pieniężną (art. 285 § 1 k.p.k.), a także
45
przesluchanie_dziecka.indd 5
2007-08-30 15:07:54
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
zarządzić przymusowe jego doprowadzenie (art. 285 § 2 k.p.k.). W wypadku dziecka–świadka wezwanie należy skierować do rodziców (opiekunów).
Przedtem jednak rodzice (opiekunowie) powinni wyrazić zgodę na udział
ich dziecka (podopiecznego) w procesie w charakterze świadka. W wypadku
braku obecności dziecka, wspomniana kara pieniężna mogłaby być nałożona
na jego rodziców lub opiekunów.
Z obowiązkiem stawiennictwa związany jest kolejny – obowiązek pozostawania do dyspozycji organu procesowego. Nie jest on jasno określony
w przepisach, ale można wywieść go z samej istoty czynności przesłuchania
świadka, bowiem dopóki świadek nie zostanie zwolniony, musi pozostawać
do dyspozycji organu, który go wezwał. O tym, że na świadku ciąży ten obowiązek świadczy uregulowanie zawarte w art. 285 § 1 k.p.k., przewidujące
możliwość nałożenia kary pieniężnej na świadka, jeśli bez zezwolenia organu wzywającego oddalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem.
Niestety w praktyce zarówno długie oczekiwanie, jak i wielokrotność przesłuchań stanowią dużą niedogodność dla świadków. Powoduje to niechęć do
występowania w tym charakterze. Długie oczekiwanie dzieci–świadków na
przesłuchanie jest przyczyną zmęczenia, zniecierpliwienia i eskalacji stresu.
Obowiązek zeznawania wynika natomiast z art. 177 § 1 k.p.k. – osoba
wezwana w charakterze świadka ma nie tylko obowiązek stawić się, ale i złożyć zeznania, tj. przekazać organowi procesowemu posiadanych informacji
w sprawie. Nie jest to obowiązek bezwzględny, gdyż ustawodawca przewidział wiele wyjątków, z których najistotniejszymi są prawo odmowy zeznań
oraz uchylenia się od odpowiedzi na niektóre pytania.
Obowiązek złożenia przyrzeczenia, zgodnie z art. 189 pkt 1 k.p.k. nie dotyczy osób poniżej 17. roku życia. Obowiązek mówienia prawdy i nie zatajania
jej jest zabezpieczony sankcją karną przewidzianą w art. 233 § 1 k.k. w przypadku osób powyżej 17. roku życia i dotyczy odpowiedzialności za złożenie
fałszywych zeznań lub zatajenia prawdy. Pozostaje on w ścisłym związku ze
składanym przyrzeczeniem (art. 188 § 1 k.p.k.) oraz z uprzedzeniem o odpowiedzialności karnej (art. 190 § 1 k.p.k.). Dzieci nie składają przyrzeczenia
i nie uprzedza się ich o odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań.
Należy im natomiast wytłumaczyć, że uczestniczą w przesłuchaniu, by opowiedzieć o tym, co się naprawdę wydarzyło. Kłamstwo nie leży w naturze
dzieci. Pokusę kłamstwa podsuwają im dorośli i kontakty z nimi. Dzieciom
bardzo łatwo jest zarzucić kłamstwo, choć one, w wielu wypadkach, nie potrafią rozróżnić prawdy od fantazji (kłamstwo pozorne). Najnowsze badania
wykazują, że dzieci odczuwają wiele lęków, im jest ich więcej, tym częściej
będą uciekać się do kłamstwa (Muszyński, 1999, s. 25-27).
Instytucja świadka wiąże się nie tylko z obowiązkami, ale również z pewnymi uprawnieniami. Do najważniejszych z nich należą:
• prawo do odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.),
• prawo uchylenia się od odpowiedzi (art. 183 k.p.k.),
• możliwość zwolnienia od zeznawania (art. 185 k.p.k.).
46
przesluchanie_dziecka.indd 6
2007-08-30 15:07:55
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
Prawo do odmowy zeznań jest jednym z najistotniejszych praw świadka,
mającym na celu nie tylko dobro wymiaru sprawiedliwości (ochrona przed
nieprawdziwymi zeznaniami), ale także chroniącym więzy rodzinne oraz
samopoczucie świadka, który musiałby wybierać mniejsze zło i pozostawałby w konflikcie z własnym sumieniem, niezależnie od tego, jakiego wyboru
by dokonał. Zgodnie z art. 182 k.p.k. osoba najbliższa oskarżonemu może
odmówić zeznań. W przypadku dziecka mogą to być rodzice, dziadkowie
i rodzeństwo. Decyzja o odmowie zeznań należy wyłącznie do osoby, której
przysługuje prawo do odmowy, a zatem także dziecku. Pojawia się jednak
problem zrozumienia przez dziecko przysługującego mu prawa oraz jego
obaw o osoby najbliższe, którym zeznania mogą zaszkodzić. Istotną rolę
odgrywa tutaj biegły psycholog, który wytłumaczyłby dziecku, że pomimo
istnienia takiego prawa, bliski oskarżony postępował źle i tylko gruntowna analiza jego postępowania pozwoli na prawidłową ocenę tego, co zrobił.
J. Sokołowska uważa, że dziecko poniżej 10. roku życia nie jest zdolne do
zrozumienia treści tego prawa. Jej zdaniem, jeśli organ procesowy ma podstawę przypuszczać, że dziecko nie zrozumiało treści tego prawa, a jego wypowiedzi są niekorzystne dla jego najbliższych, zwłaszcza gdy przesłuchiwane dziecko nie jest przez nich pokrzywdzone, wówczas przesłuchujący
nie powinien wyciągać informacji od nieświadomego swych praw dziecka
(Sokołowska, 1959, s. 124). W takich wypadkach gwarantem uprawnień procesowych mógłby być, uczestniczący w przesłuchaniu rodzic czy też opiekun dziecka.
Kolejnym prawem przysługującym świadkowi jest prawo uchylenia
się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli jej udzielenie mogłoby narazić jego
lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub
przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 k.p.k.). Oprócz tego świadek może
żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli
treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą
(art. 183 § 2 k.p.k.). W tym przypadku chodzi o sytuacje, w których nie
zastosowano trybu przesłuchania, wynikającego z art. 185a i art. 185b. Te
niezwykle istotne uprawnienia powinny być zagwarantowane także dzieciom. Mogą jednak pojawić się wątpliwości co do zrozumienia przez dziecko znaczenia słów „narażenie”, „przestępstwo”, „hańba”. W wyjaśnieniu
znaczenia tych uprawnień, a także rozumienia znaczenia użytych przez
ustawodawcę słów, ponownie szczególna rola przypada przesłuchującemu oraz psychologowi.
Organ procesowy może także zwolnić świadka, jeżeli o to wnosi, od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, jeżeli pozostaje z oskarżonym
w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185 k.p.k.). Chodzi o ochronę więzi istniejących pomiędzy świadkiem a oskarżonym, a wynikających
z pokrewieństwa, przyjaźni, opieki etc. Organ procesowy powinien zagwarantować realizację tego prawa także dziecku.
47
przesluchanie_dziecka.indd 7
2007-08-30 15:07:56
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
Stadia przesłuchania dziecka
Podjęcie decyzji o przesłuchaniu dziecka w charakterze świadka (Kwiatkowska-Darul, 2007), powinny poprzedzić rozważania co do powołania
dziecka w charakterze świadka w ogóle, szczególnie w sytuacjach, gdy stało się ono ofiarą przestępstwa, było świadkiem dramatycznego przebiegu
przestępstwa, przestępstwo dotknęło bliskie dla niego osoby etc. Przeżyty
w związku z przestępstwem stres może spowodować zaburzenia funkcjonowania zmysłów i pamięci (Kwiatkowska-Darul, 2007).
Przygotowanie się przesłuchującego do przesłuchania jest istotnym elementem, zapewniającym prawidłowy przebieg samej czynności. Przesłuchujący powinien przede wszystkim zapoznać się z zebranym dotychczas
materiałem (protokoły przesłuchań innych świadków, ewentualnych podejrzanych w sprawie, opinie biegłych, protokoły oględzin itp.). Przygotowując
się do przesłuchania powinien także sporządzić jego plan, ustalić czas i miejsce oraz przeprowadzić rozmowę z rodzicami czy też opiekunami dziecka.
To rodzice powinni być głównym źródłem informacji o dziecku i jego psychice, zachowaniu etc. Byłoby wskazane przygotowanie dziecka do przesłuchania przez psychologa, który wyjaśniłby dziecku sens i znaczenie sytuacji,
w której będzie uczestniczyło. Jeżeli chodzi o czas, w jakim powinno nastąpić
przesłuchanie, to badania wykazały, że najpełniejsze i najwierniejsze zeznania można uzyskać w okresie od 2-3 do 8 dni (Adamczak, Hanausek, Jarosz,
1971, s. 79), co sprzyja też wygaśnięciu czy osłabieniu emocji związanych
z przeżywanym zdarzeniem, gdyż mogą zniekształcać przekazywane treści. Daje to możliwość przemyślenia i uporządkowania materiału pamięciowego.
Przesłuchanie powinno być tak zaplanowane, aby świadek nie musiał na
nie zbyt długo czekać. Może to bowiem wywołać stan przemęczenia. Także
samo przesłuchanie, trwające zbyt długo, może powodować taki stan – należy pamiętać, że im młodsze dziecko, tym szybciej się męczy.
Jeżeli małoletni świadek nie został, z różnych względów, objęty trybem
przesłuchania, wynikającego z art. 185b k.p.k., to w szczególnie uzasadnionych wypadkach można by zrezygnować z udziału małoletniego świadka
w postępowaniu sądowym. Wówczas sąd odczytałby protokół przesłuchania świadka z postępowania przygotowawczego. Podstawę mógłby stanowić art. 391 § 1 k.p.k., który przewiduje taką możliwość w wypadku gdy:
• świadek bezpodstawnie odmawia zeznań,
• zeznaje wyraźnie odmiennie niż poprzednio,
• oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta,
• przebywa za granicą,
• nie można mu doręczyć wezwania,
• nie stawił się z powodu nie dających się usunąć przeszkód,
• prezes sądu zaniechał jego wezwania na podstawie art. 333 § 2 k.p.k.,
• w przypadku śmierci świadka.
48
przesluchanie_dziecka.indd 8
2007-08-30 15:07:56
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
W przypadku małoletniego świadka nie dającą się usunąć przeszkodą
mógłby być zły stan jego zdrowia psychicznego i zagrożenie jego pogorszenia w trakcie przesłuchania w sądzie. W tej kwestii zajął stanowisko Sąd Najwyższy, który w swoim orzeczeniu stwierdził, że „Nie stwarza obrazy art.
337 § 1 k.p.k. (obecnie jest to art. 391 § 1 k.p.k. – przyp. Autorki) odczytanie
[...] zeznań świadka pokrzywdzonego przestępstwem, który z powodu złego stanu zdrowia psychicznego, zwłaszcza spowodowanego przestępstwem
i realnej możliwości pogorszenia się tego stanu na skutek przeżyć związanych ze stawieniem się przed sądem, nie stawić się w celu złożenia zeznań.
Ta właśnie realna możliwość może stanowić »nie dającą się usunąć przeszkodę« w rozumieniu art. 337 § 1 k.p.k.” (Wyrok SN, 1988).
W tym przypadku sąd może, na mocy art. 360 k.p.k. § 3, „wyłączyć jawność całości lub części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat”. Także
w tym przypadku istnieje możliwość przesłuchania dziecka z udziałem psychologa na mocy art. 192 § 2.
Ze wspominanego już art. 171 k.p.k. wynika, że ustawodawca przyjął tzw.
metodę przesłuchania mieszaną – swobodną relację i pytań ukierunkowanych.
Przesłuchanie prowadzone metodą mieszaną można podzielić na cztery
fazy: wstępną, wypowiedzi spontanicznej, zadawania pytań oraz czynności
końcowych. W wypadku przesłuchania dzieci, zwłaszcza małych, można poprzestać tylko na dwóch etapach – wstępnym i zadawania pytań. Dzieci nie
potrafią snuć opowieści, a tym samym trudno jest od nich uzyskać relację
spontaniczną.
Faza czynności wstępnych
Przesłuchanie, zgodnie z brzmieniem art. 191 § 1 k.p.k., rozpoczyna się
od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron.
W przypadku dzieci należy pominąć pytania dotyczące karalności za fałszywe zeznania lub oskarżenia. W dalszej części należy świadka poinformować
o prawie odmowy zeznań. W wypadku, gdy dla oskarżonego jest on osobą
najbliższą (art. 182 k.p.k.), także o możliwości uchylenia się od odpowiedzi
na pytanie, gdyby odpowiedź naraziłaby jego lub osobę najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 k.p.k.).
Należy także poinformować świadka o możliwości wnoszenia przez niego
o zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, gdy pozostaje
on z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185 k.p.k.)
– oczywiście, jeżeli takie okoliczności będą miały miejsce (art. 191 § 2 k.p.k.).
W wypadku, gdy zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby dla niego najbliższej w związku
49
przesluchanie_dziecka.indd 9
2007-08-30 15:07:56
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
z wykonanymi czynnościami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca jego
zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu (art. 191 § 3
k.p.k.). Realizację tych praw powinien zapewnić organ przesłuchujący, a ich
zagwarantowanie stanowi rodzic uczestniczący w przesłuchaniu (art. 171 § 3
k.p.k.). Poza tym należy wcześniej z dzieckiem porozmawiać i przygotować
je do przesłuchania. Także należy powiedzieć dziecku, że przesłuchanie będzie rejestrowane (art. 147 § 1 k.p.k.).
W dalszej części tej fazy przesłuchania wskazana jest ogólna rozmowa,
zmierzająca do nawiązania kontaktu ze świadkiem, ośmielenia go. Umożliwia ona wstępną ocenę jego stanu emocjonalnego, kondycji psychicznej oraz
poziomu intelektualnego. W tym przypadku rozładowaniu napięcia może
służyć rozmowa na tematy neutralne, takie jak ulubione zajęcia, książki, krąg
przyjaciół etc. Umożliwi to organowi procesowemu poznanie specyficznego języka przesłuchiwanego dziecka, co z kolei pozwoli na właściwe formułowanie pytań. Przesłuchujący powinien również dążyć do wyciszenia
emocji przesłuchiwanego, bowiem mogą one wpływać hamująco, zwłaszcza
w wypadku przesłuchania świadka–ofiary przestępstwa. Przesłuchujący powinien okazać przesłuchiwanemu współczucie i stworzyć ciepłą atmosferę,
bowiem chłodna atmosfera i brak zaangażowania wpływa bardzo negatywnie na świadka. W przypadku nasilenia się emocji u przesłuchiwanego dziecka, przesłuchujący powinien delikatnie zmienić temat, a później powrócić
do głównego wątku. Przesłuchujący powinien także czuwać nad kondycją
fizyczną i psychiczną dziecka, umożliwić mu wyjście do toalety, zaspokojenie głodu lub pragnienia.
Faza relacji spontanicznej
Relacja spontaniczna to swobodna wypowiedź, na ogół nie przerywana,
osoby przesłuchiwanej (świadka, oskarżonego) na temat przedmiotu procesu. Uzyskanie relacji swobodnej jest jednak trudne, gdyż spostrzeganie
i zapamiętywanie odbywa się w określonym kontekście sytuacyjnym, dlatego też trudno jest z niego wyrwać konkretne zdarzenie. Swobodna wypowiedź nie oznacza dowolności i dlatego w wielu wypadkach konieczna jest
ingerencja przesłuchującego. Zdaniem niektórych procesualistów, gdy przesłuchiwany odbiega od tematu przesłuchania, należy mu delikatnie zwrócić
uwagę. Natomiast Autorka uważa, że taką ingerencję należy ograniczyć do
minimum, gdyż świadek może wiedzieć więcej niż przewiduje przesłuchujący. Poza tym nieprzerywana relacja spontaniczna sprzyja poznaniu świadka
i ułatwia przypominanie kolejnych, następujących po sobie zdarzeń, nawet
jeżeli nie jest bezpośrednio związana z tematem. Zdarzenie, które relacjonuje
przesłuchiwany, miało określony przebieg, było powiązane z innymi zdarzeniami i tak zostało zapamiętane. Tym bardziej nie należy przerywać dziecku,
które samo opowiada o zdarzeniu, nawet jeżeli znacznie odbiega od tema-
50
przesluchanie_dziecka.indd 10
2007-08-30 15:07:58
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
tu. Mogłoby to negatywnie wpłynąć na swobodę wypowiedzi, zwłaszcza
że bardzo trudno jest uzyskać spontaniczną wypowiedź od małych dzieci.
Zdaniem A. Sokołowskiej „nie powinno się świadka ograniczać do zeznań
tylko na temat wybranych zagadnień, zwalniając go, gdy zaczyna dotykać
szczegółów już sądowi znanych, lecz cierpliwie wysłuchać go do końca, na
wszystkie okoliczności, które mu są znane w sprawie, gdyż jego relacje mogą
dać istotne oświetlenie faktów i zajść, będących przedmiotem śledztwa” (Sokołowska, 1973, s. 418). Szczególnie trudno jest nawiązać kontakt z ofiarami
przestępstw o charakterze seksualnym. Badania (Jaśkiewicz-Obydzińska,
Kowanetz, Wach, 1997, s. 56-62; Jaśkiewicz-Obydzińska, Czerederecka, 1995,
s. 26-35) wykazały, że zwłaszcza zeznania ofiar kazirodztwa charakteryzują
się brakiem spontaniczności, ogólnikowym i ubogim w szczegóły opisem zajścia, dlatego nieodzowny jest aktywny udział psychologa w przesłuchaniu.
W sytuacjach, kiedy uzyskanie spontanicznej relacji od dziecka jest bardzo trudne, przesłuchujący powinien poprosić dziecko o narysowanie tego,
o czym trudno jest mu powiedzieć. Sporządzony wcześniej rysunek może
być następnie poddany analizie przez przesłuchującego i przesłuchiwanego
po fazie pytań lub w jej trakcie. Z badań Autorki wynika, że na takim rysunku
mogą znaleźć się treści, które nie znalazły się ani w relacji spontanicznej ani
w odpowiedziach na zadane pytania (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 113-121).
Rysunek wraz z zaprotokołowanym komentarzem należy załączyć do akt.
W trakcie spontanicznej wypowiedzi przesłuchujący powinien powstrzymać się od zadawania pytań oraz od wypowiedzi na tematy relacjonowane
przez świadka (Kempisty,1986, s. 112).
Faza pytań szczegółowych
Do fazy pytań szczegółowych przesłuchujący powinien przejść niepostrzeżenie, po relacji spontanicznej. Powinno się to odbyć bez jakichkolwiek
uwag zwracających uwagę świadka, np. „teraz będziesz odpowiadał na
pytania” czy też „a teraz zadam ci kilka pytań”. Może to bowiem wywołać
u dziecka obawę, czy będzie potrafiło udzielić na nie odpowiedzi.
Zajmujący się procesami pamięciowymi A. Baddeley twierdzi, że „Przechowujemy ponad wszelką wątpliwość znacznie więcej informacji, niż możemy w danym momencie wydobyć. Niektórzy nawet twierdzą, że przechowujemy każdą odrobinę, jaka kiedykolwiek do nas dotarła, że wszystko leży
w naszym banku pamięci, czekając, aż przekręci się odpowiedni klucz, aby
mogły powrócić z całą siłą” (Baddeley, 1998, 112). Proces wydobywania z pamięci wynika z interakcji informacji zarejestrowanej w pamięci z informacją,
która zawarta jest w pytaniu. Dochodzi wówczas do ponownej aktywizacji
tego, co zostało przyswojone i przechowane, swego rodzaju zlokalizowania
konkretnej informacji w pamięci i jej wyciągnięcia do świadomości (Rathus,
2004, s. 337). Podkreślił to E. Tulving, stwierdzając: „osiągnięcia pamięciowe
51
przesluchanie_dziecka.indd 11
2007-08-30 15:07:58
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
są lepsze, gdy wskazówki obecne przy pomiarze odpowiadają tym, które zostały zakodowane wraz z informacją w chwili uczenia się” (Wrzałka, 2005,
s. 160). Poszukiwane są wówczas informacje, które spełniają kryteria zawarte
w pytaniu, czyli musi być w nim zawarta wskazówka dla ich wydobycia,
wspomniany przez A. Baddeleya „klucz”. Funkcję klucza spełniają prawidłowo skonstruowane pytania. Tylko krótkie i zrozumiałe wpływają na skuteczność przypominania (Hanusek, 1969, s. 724; Ellonen, Blatier, 1995, s. 2)
oraz tworzą płaszczyznę porozumienia pomiędzy przesłuchującym i przesłuchiwanym. Nabiera to szczególnego znaczenia w przypadku przesłuchiwania dzieci, które dysponują niewielkim zasobem słownictwa i mogą nie
zrozumieć tego, o co się je pyta. Najprostszymi pytaniami są pytania typu:
co?, gdzie?, kiedy?, jak?, czym? dlaczego?, kto? – takimi powinien się posługiwać przesłuchujący. Nie powinno się zadawać pytań wielokrotnie złożonych, skomplikowanych, niezrozumiałych, dotyczących więcej niż jednego
problemu lub tematu, wymagających więcej niż jednej odpowiedzi etc. Zadawane pytania nie powinny zawierać w sobie zarzutu winy. Zarzut taki może
wynikać z użytego w pytaniu zaimka przysłówkowego „dlaczego”. Użyty
w trakcie przesłuchania, np. Dlaczego tam stałeś?, Dlaczego wcześnie o tym
nie powiedziałeś?, może wzbudzić poczucie winy.
Niedopuszczalne jest używanie zwrotów z żargonu zawodowego oraz
zawierających w sobie ładunek emocjonalny. Niewskazane jest również używanie języka prawniczego, ponieważ pewne sformułowania mogą być niezrozumiałe nawet dla dorosłych.
Istotne znaczenie ma też odpowiednie tempo wypowiedzi, gdyż za szybką i płynną mową przesłuchującego dziecko może nie nadążyć. Ważne, by
pytania trudne lub przykre dla przesłuchiwanego zadawać na końcu.
Ustawodawca przewidział możliwość zadawania osobom przesłuchiwanym pytań zmierzających do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi (art. 171 § 1 k.p.k.), wykluczył natomiast zadawanie pytań sugerujących treść odpowiedzi (art. 171 § 4 k.p.k.), pytań nieistotnych (art. 171 § 6
k.p.k.) oraz niestosownych (art. 370 § 4 k.p.k.).
Pytania uzupełniające mają na celu wzbogacenie treści relacji spontanicznej o informacje istotne dla odtworzenia zdarzenia, a pominięte przez
świadka. Zmierzają do usunięcia luki w zeznaniu spontanicznym. Pytania
wyjaśniające mogą mieć dwojaki charakter – precyzujący i przypominający.
Pytania wyjaśniające–precyzujące są zbliżone do pytań uzupełniających, jednak dotyczą bardziej szczegółowych kwestii. Mają one umożliwić przesłuchującemu dotarcie do bardziej dokładnych informacji o zdarzeniu, osobie,
jej zachowaniu, sytuacjach i rzeczach, o których świadek co prawda mówił
podczas relacji spontanicznej, ale bardzo ogólnikowo. Pytania wyjaśniające–
przypominające mają na celu przypomnienie przesłuchiwanemu okoliczności, o których mógł zapomnieć. Ciąg zadawanych pytań przypominających
sprzyja aktywizacji pamięci świadka. W wypadku powtórnego przesłuchania w sądzie, przesłuchujący powinien śledzić zgodność składanych zeznań
52
przesluchanie_dziecka.indd 12
2007-08-30 15:07:58
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
z zeznaniami złożonymi w postępowaniu przygotowawczym i w wypadku
rozbieżności dążyć do ich wyjaśnienia właśnie za pomocą pytań (Kempisty,
1986, s. 142). Pytania kontrolne nie zmierzają bezpośrednio do ustalenia stanu faktycznego, lecz dotyczą: źródła wiadomości o przestępstwie, informacji
o dalszych źródłach dowodowych okoliczności spostrzegania, funkcjonowania zmysłów, spostrzegawczości przesłuchiwanego, podatności na sugestię
prawdomówności, poziomu inteligencji oraz rozumienia używanych pojęć
(Kulicki, Kwiatkowska-Darul, Stępka, 2005, s. 201-205; Kołakowska, Lach,
1998, s. 19-20). Pytania kontrolne mają istotne znaczenie w przesłuchaniu
dzieci, zwłaszcza w zakresie używanych pojęć i rozumienia słów.
Bardzo niebezpiecznym sposobem komunikacji w trakcie przesłuchania
może być sugestia, która zmierza do bezkrytycznego akceptowania przekazywanej propozycji, pomimo braku logicznych przesłanek do jej przyjęcia
(Gheorghiu, 1987, s. 21). Następstwem pytania sugestyjnego może być odpowiedź niezgodna z tym, co świadek widział i zapamiętał. Pytania takie
„uniemożliwiają dotarcie do prawdy materialnej” (Kruszyński, 1999, s. 171).
Dlatego też w zakresie prawidłowego formułowania pytań ogromna rola
przypada przesłuchującemu, gdyż nie zawsze możliwe jest uzyskanie relacji
spontanicznej. Najbardziej sugestyjnymi pytaniami są pytania wyczekujące
i nierozdzielcze. Pytania wyczekujące można podzielić na twierdzące (np.
czyżby sprawca miał w ręku nóż?) oraz przeczące (np. czy sprawca nie miał
przypadkiem w ręku siekiery?). Pytania nierozdzielcze zawierają alternatywę lub dysjunkcję, np. czy sprawca miał w ręku siekierę czy nóż?
W literaturze zwraca się też uwagę na tzw. sugerujący przymus, czyli
stosowanie technik nakłaniających lub zmuszających dzieci do rozmowy na
określony temat czy też złożenia konkretnych zeznań. Przykładem może być
odwołanie się do oczekiwań osób bliskich dziecku, dawanie dziecku nagród
za wypowiedź itp. (MacFarlane, Feldmeth, i in. 2002, s. 68).
Nie należy zapominać, że świadek, a zwłaszcza dziecko, może ulec sugestii nie tylko zawartej w pytaniach, ale także z powodu:
• niepewnych wspomnień co do tego, co się wydarzyło,
• autorytetu przesłuchujących osób,
• wypowiedzi innych świadków, z którymi wcześniej się zetknęło, np.
podczas oczekiwania na przesłuchanie,
• wieloznaczności sytuacji,
• trudności w podejmowaniu decyzji.
Sugestia pozawerbalna może przejawiać się w tonacji głosu, jego modulacji, rozłożeniu akcentów, gestach (np. kiwnięcie głową), mimice (np. uniesienie brwi) etc. Sugestyjnie oddziałują także własne, poprzednie zeznania
świadka, co stanowi asumpt do jednorazowego przesłuchania. Szczególnie
podatne na sugestię jest dziecko zmęczone czy chore.
Pytania niestosowne (art. 370 § 4 k.p.k.) mogą zostać postawione przez
przesłuchujących w każdym stadium postępowania, dlatego może wywołać
zdziwienie fakt umieszczenia ich przez ustawodawcę w przepisach dotyczą-
53
przesluchanie_dziecka.indd 13
2007-08-30 15:07:58
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
cych rozprawy głównej. Słusznie zatem R.A. Stefański w swoim komentarzu
do k.p.k., dotyczącym tego uregulowania proponuje dopuszczalność uchylania pytań niestosownych w każdym stadium procesu (Kodeks postępowania
karnego, 1998, s. 458). Niestosowność pytania może polegać na:
• błędzie logicznym w stylizacji pytania (jego wieloznaczności, niezrozumiałości, błędzie wielu pytań, fałszywego założenia w osnowie pytania),
• proceduralnej niedopuszczalności pytania (zadający pytanie zmierza do
ujawnienia treści zeznań osoby, która po ich złożeniu uchyliła się od
zeznań),
• niedostosowaniu pytania do roli procesowej pytanego (pytanie, które
powinno być skierowane do biegłego, zadano świadkowi),
• braku związku ze sprawą,
• podstępnym charakterze pytania,
• obrażającym, dokuczliwym lub trywialnym wystylizowaniu pytania,
• niedostosowaniu pytania do poziomu intelektualnego przesłuchiwanego
(Kulicki, Kwiatkowska-Darul, Stępka, 2005, s. 208; Lipczyńska, 1963, s. 351).
Pytania nieistotne to pytania nie mające związku ze sprawą. Nie wywierają one tak negatywnych skutków jak omówione powyżej pytania sugestyjne i niestosowne. Przedłużają jednak przesłuchanie.
Podczas przesłuchania w sądzie świadkowi mogą zadawać pytania oprócz
sądu, także strony. Nad prawidłowością zadawanych pytań powinien czuwać
przewodniczący i w razie potrzeby je uchylać. Może on także zarządzić zadawanie pytań świadkowi za jego pośrednictwem (Kempisty, 1986, s. 142-143).
Zdaniem Autorki wszystkie pytania kierowane do dziecka-świadka powinny być zadawane zawsze za pośrednictwem sądu. Uwzględniając tryb przesłuchania uregulowany w art. 185a i art. 185b, gdzie podmiotem przesłuchującym jest sąd przy aktywnym udziale psychologa, można spotkać się
z zarzutem stron, zwłaszcza podejrzanego, iż uniemożliwiono mu zadanie
pytań. Zdaniem Autorki ważnym rozwiązaniem, rozstrzygającym kwestię,
mogłoby być przesłuchanie na zasadzie telekonferencji.
Faza czynności końcowych
Podczas czynności końcowych przesłuchujący sprawdza czy nie zachodzi
potrzeba uzupełnienia czynności. W postępowaniu przygotowawczym świadek powinien zapoznać się z protokołem przesłuchania poprzez jego osobiste
odczytanie. W wyjątkowych wypadkach protokół należy mu odczytać (jeżeli
świadek ma kłopoty ze wzrokiem, protokół jest dla świadka mało czytelny).
W przypadku przesłuchania dziecka protokół powinien odczytać rodzic czy
opiekun, jeżeli uczestniczył w przesłuchaniu. W sytuacji zastosowania trybu
wynikającego z art. 185a i art. 185b, gdy podmiotem przesłuchującym jest
sąd, protokół podpisuje sąd i protokolant, a protokołu nie odczytuje się.
54
przesluchanie_dziecka.indd 14
2007-08-30 15:07:59
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
PODSUMOWANIE
Niestety obecnych uregulowań prawnych nie można uznać za zadowalające, dla wielu dzieci mogą okazać się dyskryminujące, bowiem ustawodawca polski podzielił dzieci na trzy kategorie:
1. Pokrzywdzone przestępstwami o charakterze seksualnym oraz przeciwko rodzinie i opiece, które podlegają najwyższej ochronie w trybie
art. 185a k.p.k.
2. Świadków przestępstw popełnionych z użyciem przemocy lub groźby
bezprawnej oraz przestępstw określonych w rozdziale XXV Kodeksu
karnego, którzy podlegają ochronie w trybie art. 185b k.p.k.
3. Pokrzywdzonych przestępstwami innymi niż wymienione w art. 185a,
świadków pozostałych przestępstw popełnionych bez użycia przemocy, groźby karalnej i tych świadków, których zeznania zostały ocenione
jako nieistotne dla rozstrzygnięcia sprawy.
Grupa dzieci wymienionych w trzecim punkcie pozostaje poza szczególną ochroną. Można je chronić na podstawie uregulowań, na mocy których
chroniono dzieci (Kwiatkowska-Darul, 2001, s. 165-211) przed nowelizacjami
z 2003 i 2005 r. W XXI w. nie powinno się jednak odmawiać ochrony dzieciom,
których zeznania oceniane są jako nieistotne bądź mało istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Decyzja o udziale dzieci w procedurach powinna wiązać się
z gwarancją ich bezpieczeństwa, wszechstronną ochroną, a temu nie służą
wielokrotne przesłuchania, brak udziału biegłego w przesłuchaniu, rodzica
czy opiekuna. Dlatego też de lege ferenda należy postulować wprowadzenie
stosownych, jednolitych uregulowań chroniących dzieci.
Przesłuchanie dziecka, jak starano się wykazać, wymaga powzięcia specyficznych metod i taktyki. Nie należy zapominać także o tym, że ta szczególna forma przesłuchania może nakładać się także na inne szczególne formy
przesłuchania, gdy będziemy musieli przesłuchać dziecko: zaburzone psychicznie, znajdujące się w ciężkim stanie zdrowia, w ramach konfrontacji,
w celu odtworzenia wyglądu osoby lub rzeczy, okazania, w celu odtworzenia sytuacji lub postępowania na miejscu zdarzenia, za pośrednictwem
tłumacza i gdy nadamy mu status świadka incognito (Kwiatkowska-Darul,
2001, s. 214-249).
Literatura
Adamczak S., Hanausek T., Jarosz J. (1971), Kryminalistyka. Zagadnienia wybrane. Dla studentów wydziału prawa, red. T. Hanusek, Kraków.
Baddeley A. (1998), Pamięć. Poradnik użytkownika. Warszawa.
Ellonen E., Blatier C. (1995), Child witnesses in police interviews: traininig
keys. Materiały z konferencji naukowej „Psychology and Law”, Budapeszt 31 VIII.
55
przesluchanie_dziecka.indd 15
2007-08-30 15:07:59
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
Fenik K. (2006), Jak dzieci radzą sobie z urazem psychicznym? Wybrane elementy pracy terapeutycznej z dzieckiem wykorzystanym seksualnie. „Dziecko
krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka” nr 16.
Gheorghiu V.A. (1987), Sugestia. Warszawa.
Hanausek T. (1969), Braki pamięciowe w zeznaniach świadków. „Problemy Kryminalistyki” nr 82.
Herman J.L. (1998), Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Gdańsk.
Ignatowicz J. (2000), Prawo rodzinne, Wyd. IV zmienione, zaktualizował i uzupełnił M. Nazar, Warszawa.
Jaśkiewicz-Obydzińska T., Czerederecka A. (1995), Wpływ relacji sprawca-ofiara na wybrane cechy zeznań małoletnich świadków pokrzywdzonych w sprawach o przestępstwa seksualne. „Acta Sexologica. Journal of Sex Crime
and Social Pathology”, Vol. 1, No 1.
Keller-Hamela M. (2002), Idę do sądu, Warszawa.
Jaśkiewicz-Obydzińska T., Kowanetz M., Wach E. (1997), Sytuacja rodzinna
a zeznania ofiar czynów kazirodczych. „Prokuratura i Prawo” nr 5.
Kempisty H. (1986), Metodyka pracy sędziego w sprawach karnych. Wyd. III poprawione i uzupełnione. Warszawa.
Kodeks postępowania karnego. Komentarz. (1998), T. 1, red. Z. Gostyński,
Warszawa.
Kołakowska W., Lach B. (1998), Psychologiczne determinanty zeznań świadków
i osób składających wyjaśnienia (wybrane zagadnienia), Szczytno.
Kulicki M., Kwiatkowska-Darul V., Stępka L. (2005), Kryminalistyka. Wybrane
zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń.
Kwiatkowska-Darul V. (2007), Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim
procesie karnym, TNOIK, Toruń.
Kwiatkowska-Darul V. (2001), Przesłuchanie dziecka, Zakamycze.
Kwiatkowska-Darul V. (2001), Wartość dowodowa zeznań dzieci w świetle badań
empirycznych. W: Przemoc w rodzinie i w szkole. Materiały z sesji naukowej,
Toruń 5 IV.
Lipczyńska M. (1963), Pytania w procesie karnym, „Problemy Kryminalistyki”
nr 43.
Lipovsky J., Stern P. (2004), Przygotowanie dziecka do roli świadka w sądzie,
„Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka” nr 6.
Łopatkowa M. (1986), Ścigane z mocy prawa. Warszawa.
MacFarlane K., Feldmeth J.R. we współpracy z K. Saywitz, L. Damon,
S. Krebs, M. Duga (2002), Wykorzystywanie seksualne dzieci. Przesłuchanie
i diagnoza małego dziecka, Warszawa.
Muszyński H. (1999), Gdy Jaś kłamie..., „Charaktery” nr 2(25).
Münsterberg H. (1907), On the Witness Stand. New York: Doubleday, Page
& Company.
Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r.
(1999), red. P. Kruszyński, Wrocław.
Rathus S. A. (2004), Psychologia współczesna, Gdańsk.
56
przesluchanie_dziecka.indd 16
2007-08-30 15:07:59
Violetta Kwiatkowska-Darul
Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej – rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k
Sokołowska A. (1973), Psychologia na usługach śledztwa. Materiały do nauczania
psychologii, Seria III, T. 2, Metody badań psychologicznych, red. L. Wołoszynow, Warszawa.
Sokołowska J. (1959), Dziecko jako świadek, Warszawa.
Wiśniacka R., Psychologia zeznań świadków. Archiwum Kryminologii 2\1933
Wójcikiewicz J. (1986), Glosa do wyroku z dnia 23 listopada 1984 r.
(Rw 445\84), „Nowe Prawo” nr 6.
Wrzałka B. (2005), „Pomieszanie zmysłów” tajemnica synestezji, W: Pamięć zjawiska zwykłe i niezwykłe, red. E. Czerniawska , Warszawa.
Wyrok SN z dnia 4.XI.1988 r., IV KR 291/88, OSNKW 1989, z. 3-4, poz. 31.
57
przesluchanie_dziecka.indd 17
2007-08-30 15:07:59