Obraz nauki i rzeczywistości z perspektywy strukturalizmu

Obraz nauki i rzeczywistości
z perspektywy
strukturalizmu Michała Hellera
Andrzej Stogowski
Poznań 9 V 2009 r.
Sposób uprawiania przez Michała Hellera
nauki i filozofii (resp. „filozofii w nauce”)
stawia tezę:
• o zasadniczej jedności ludzkiego rozumu i całej
wiedzy;
• o istnieniu „elementu wspólnego istotnego dla
każdej formy racjonalnej refleksji nad
rzeczywistością w postaci samej racjonalności,
realizującej się w odpowiednio
ustrukturyzowanej filozofii i nauce”;
• o jedności „dającej zrozumienie” i prowadzącej
do porządku, harmonii, symetrii i struktury, a w
konsekwencji, do piękna rzeczywistości.
Taki ideał wiedzy osiągany jest
przez zabiegi interdyscyplinarne:
• „… w miarę jak nauka zgłębia coraz niżej leżące
poziomy rzeczywistości, jej prawa i teorie
powinny stawać się coraz (...) bardziej
zunifikowane, aż do ostatecznej możliwości, że
cała przyroda zostanie ujęta przez jedną obszerną
teorię…”
„filozofia w nauce”
dotyczy takich zagadnień, jak:
• obustronne oddziaływania filozofia-nauka,
• wpływ na powstawanie i ewolucję teorii
naukowych
• obecność tradycyjnych problemów
filozoficznych w teoriach empirycznych,
• filozoficzna refleksja nad niektórymi
założeniami tychże nauk
Hipoteza wyjściowa – racjonalność świata
• a) przypisanie światu „pewnej cechy, dzięki
której można go racjonalnie badać
• b) świat jako całość jest racjonalny
• c) szczególną formą, racjonalności przyrody
jest jej matematyczność,
Matematyczność, czyli:
• matematyzowalność świata - możliwość opisu
zjawisk przyrodniczych w postaci
matematycznych wzorów;
• Matematyczność – łączy się z przyjęciem
istnienia światów ontycznie matematycznych
Uwaga:
‘Matematyka’ jest jedna, a można jedynie wyróżnić dwie
jej części: czystą (odkrywaną) i stosowaną (tworzoną)
MATEMATYCZNOŚĆ oznacza, że
„najbardziej podstawowym
tworzywem świata,
jego elementarnym poziomem,
odkrywanym przez zmatematyzowane nauki,
staje się
czysta forma lub informacja”
Rozwój nauk przyrodniczych
i ich teorii:
• nie dokonywał się w izolacji,
• był (jest) zintegrowany z szerokim kontekstem
filozoficznym,
• zawiera w sobie zjawiska kulturalne epok
odpowiadających ich stopniowemu postępowi
i rozwojowi,
• wskazuje na racjonalność całej wiedzy (np.
poprzez zawarte w nauce tezy filozoficzne)
Charakter poznania przyrodniczego:
a) nie wynika [wyłącznie] z arbitralnych decyzji
człowieka badającego rzeczywistość [metodą
matematyczno-empiryczną]
b) jest konsekwencją określonych uwarunkowań
typu ontologicznego odzwierciedlającego strukturę
wszechświata
c) przyrodę może zrozumieć człowiek posługujący
się romantycznym (uniwersalnym) językiem
matematyki
Matematyzacja
współczesnych nauk przyrodniczych:
• wynika z interesujących poznawczo cech całego
wszechświata, zwłaszcza zaś jego
matematyczności
• polega na ‘odpowiedniości ‘ struktur
matematycznych i faktów fizycznych, która
”umożliwia ‘emulację’ rzeczywistości fizycznej za
pomocą matematycznych struktur
• przyroda opisywana w języku matematyki zaczęła
odkrywać swoje rzeczywiste właściwości.
Struktury nauki mają za zadanie:
– docierać poprzez swoją racjonalność i
matematyczność, do najgłębszych i najbardziej
podstawowych poziomów rzeczywistości,
– wywierać wpływ na kształtowanie się „obrazu”
wszechświata,
– konstytuować w pewien sposób samą
rzeczywistość
Filozoficzna doniosłość strukturalizmu
w pracach Hellera
• umiejętność łączenia tzw. „chrześcijańskiego
pozytywizmu” w stosunku do metod uprawiania
nauki ze swoiście platońską wizją rzeczywistości w
odniesieniu do istnienia ‘Matematyki’ oraz struktur,
obiektów i funkcji matematycznych;
• przestrzeganie reguł naturalizmu metodologicznego z
odrzuceniem naturalizmu ontologicznego
wspólne cechy
koncepcji strukturalistycznych:
strukturę pojmuje się jako
• rozmieszczenie elementów składowych oraz
zespół relacji między nimi, charakterystyczny dla
danego układu jako całości
• w węższym znaczeniu:
– sposób wzajemnego przyporządkowania elementów
składowych i połączeniu ich w pewną całość;
– system zależności pomiędzy elementami danego
układu oraz poszczególnymi elementami a całością
układu;
– system związków i wzajemnych zależności między
elementami danego układu, uwarunkowanych ich
przynależnością do tego układu.
w naukach biologicznych i humanistycznych pojęcia struktura
używa się jako korelatu pojęcia całości:
Struktura oznaczałaby wtedy :
– wzajemne relacje elementów stanowiących całość,
– określoną całość zbudowaną w pewien sposób
z określonych elementów,
Przy czym: właściwości poszczególnych elementów są w
strukturze czymś wtórnym, wywiedzionym z układu relacji, tworzących
daną strukturę, jak również pozycji, jaką te elementy w niej zajmują.
W procesie ujawniania wewnętrznych elementów oraz
formułowania ich koegzystencji (ich relacji i funkcji), prawa
strukturalne „odzwierciedlają niezmienniczy sposób wewnętrznej
organizacji elementów w określoną całość” (..) i odpowiada im ogólna
zasada koegzystencjalności, której jednym z elementów staje się
składnik ontologiczny
Implikuje to:
1) Tezę o ontologicznej pierwotności struktur
Matematyki przed światem badanym przez
nauki przyrodnicze;
2) przekonanie, że świat idei matematycznych
ma istnienie niezależne od człowieka;
3) idee matematyczne są podstawami
ontycznymi bytu, co w konsekwencji
prowadzi do uznania, że pewnego stopnia
zgodność z matematyką jest warunkiem
istnienia
Prawa przyrody w takim ujęciu:
• „są związkami matematycznymi, które istnieją
niezależnie od świata danego nam w
doświadczeniu”
Realizuje się to na dwa sposoby:
• prawa przyrody wynikają z pierwotnej
struktury matematycznej i są pierwotne
względem przyrodniczego wszechświata;
• prawa przyrody stanowiąc część struktury
wszechświata nie są niczym od niego różnym
Rzeczywistość jawi się jako:
• 1) ustrukturyzowana, a nawet, na swym
najbardziej elementarnym poziomie, pozostaje
Strukturą Struktur,
• 2) ontycznie racjonalna-matematyczna,
• 3) kierowana procesami nieliniowej ewolucji,
• 4) na elementarnym poziomie podlega prawom
rachunku prawdopodobieństwa,
•
jest aczasowa i aprzestrzenna - ujmowana niefundacjonistycznie,
• 5) ontycznie wtórna względem formalnych
struktur.
Pozwala to na przyjmowanie w
niektórych formach strukturalizmu:
• relacjonizmu - rzeczywistość nie składa się z
istniejących niezależnie od siebie i od podmiotu
poznającego przedmiotów
• natywizmu –zdolności strukturalne należą do
wyposażenia umysłu ludzkiego i determinują granice
różnorodności, tworzonych przez człowieka systemów
poznawczych, językowych, społecznych czy kulturowych
– „obrazy świata”
• ‘receptywności’ teoriopoznawczej
Receptywność w badaniu i poznawaniu (przyrody)
nie oznacza ‘pasywności’ i ‘statyczności’
ponieważ
rozwijająca się nauka
i ewoluująca rzeczywistość
podlegają zjawiskom
emergencji i nieliniowości
Znajduje to swój wyraz w koncepcjach:
‘pola formalnego’ i ‘czwartego świata’
(wprowadzając swoistą nowość i indeterminizm
do ontologii świata, sposobów jego poznawania i ‘tworzenia’
nieliniowego rozwoju i logiki nauki
(łączącej pozornie przeciwstawne propozycje metodologiczne
Poppera i Kuhna zapobiegając ‘nieciągłościom’ teorii naukowych
i rozwoju nauki po przejściu etapu ‘rewolucji naukowych’ i
zmiany paradygmatu)
Samoodniesieniowy charakter nauki
Nauka staje się filozofią
• posiada funkcję integrującą wobec poznania;
• harmonizuje odkrywane fragmentaryczne obrazy
świata;
• poszukuje drogą implikacji ontologicznych typu
redukcyjnego ostatecznej racji istnienia
ustrukturyzowanego wszechświata;
• zatacza „nieliniową pętlę” ku samej sobie
• sama dla siebie staje się metafizyką! (na zasadzie selreference)
Obraz nauki otrzymany z rzutowania na nią
cech poznawanej
(odkrywanej i tworzonej rzeczywistości)
• 1) dociera do struktur wszechświata, a nawet jej
struktury byłyby w pewnym stopniu jego strukturami;
• 2) nie tylko można jej przypisać cechy racjonalności,
lecz w pewien sposób jej racjonalność i jej wyniki
zachowywałyby szczególną ‘autonomiczność’;
• 3) jej teorie podlegają nieliniowemu procesowi
rozwoju na wzór ewolucji biologicznej;
• 4) poszukiwania teorii ostatecznej – np. kwantowej
teorii grawitacji, prowadzą w kierunku teorii o
charakterze samodualnym i probabilistycznym.
Rzeczywistość   Nauka
Przedstawiona problematyka pozwala
postawić 3 pytania:
• Jaki jest status epistemologiczny hellerowskiej wersji
tezy o strukturalizmie ontycznym i jej przybliżonych
treściowo odpowiedników, np. hipotezy o istnieniu
pola formalnego?
• Czy argumentację na rzecz stanowiska strukturalizmu
poznawczego należy uznać za niekwestionowalną, czy
też ma ona jedynie hipotetyczny charakter i może być
zakwestionowana zarówno na poziomie
przyrodniczym, jak i filozoficznym?
• Czym tłumaczyć zaskakującą psychologicznie
efektywność zastosowań matematyki w opisie zjawisk
przyrody?
1. W odniesieniu do pierwszej kwestii:
• teza o istnieniu pola formalnego (resp.
stanowisko strukturalizmu ontycznego) jest
wprowadzona drogą rozumowania
redukcyjnego
• rozumowanie takie ma ze swej istoty jedynie
charakter probabilistyczny
• z tej racji uznanie strukturalizmu ontycznego
może mieć jedynie hipotetyczny charakter
strukturalizm poznawczy :
-stanowi słabszą wersję strukturalizmu
ontycznego, w którym przyjmuje się platońską
wersję struktur istniejących niezależnie od
konkretnych obiektów;
- uznaje ważną rolę epistemologiczną,
metodologiczną i heurystyczną struktur,
wyjaśniając wzajemne zależności między ich rolą
w przyrodzie oraz w jej przyrodniczym i
filozoficznym studium;
Ad.2 - status epistemologiczny stanowiska
strukturalizmu poznawczego jest odmienny od
jego wersji mocniejszej - ontycznej
• wchodzi w tym przypadku w grę uogólniające
stwierdzenie skuteczności określonych racjonalnych
ujęć w interpretowaniu zjawisk z zakresu przyrody;
• dzięki zastosowaniu w/w ujęć (racjonalnych –
matematycznych) możliwe było przewidzieć istnienie
pewnych struktur i występowanie określonych zjawisk
najpierw na podstawie matematycznego formalizmu
teorii, natomiast dopiero w późniejszych stadiach
potwierdzono obserwacyjnie.
3. Skuteczność w opisie zjawisk przyrodniczych:
• Zakwestionowanie korespondencji między
strukturami zrealizowanymi w przyrodzie i
strukturami występującymi w naszym
dyskursie poznawczym byłoby równoważne
podważeniu podstawowych tez dotyczących
zarówno racjonalności ontycznej, jak i
poznawczej.
Jak elementy określonych struktur wynikają z innych?
oraz
Jak te struktury są ze sobą powiązane różnorodnymi
stosunkami wynikania?
• Racjonalność (i jej szczególna forma: Matematyczność),
zastosowana do badania świata, odkrywa ukryte struktury
rzeczywistości i wnika w głęboką strukturę świata.
• W konsekwencji zmatematyzowane nauki przyrodnicze,
zwłaszcza fizyka, ukazują nie tylko empiryczno-ilościowe
aspekty rzeczywistości, lecz także istotę struktur
poznawanych na różnych poziomach studium.
• Podejście strukturalne pozwala na uchwycenie
podstawowego ‘aczasowego’ i ‘aprzestrzennego’ poziomu
rzeczywistości: odczytywanej przez informatora ‘informacji’
i ‘czystej formy’.
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ