Pieczecie Piastow wielkopolskich

AGNIESZKA MURAWSKA
Muzeum Narodowe w Poznaniu
Piecz´cie Piastów wielkopolskich
Piecz´cie, funkcjonujàce od IV wieku p.n.e. po dzieƒ dzisiejszy, sà znakami rozpoznawczo-w∏asnoÊciowymi osób fizycznych lub prawnych. Powstajà przez wycisk
t∏okiem, dokonany w odpowiedniej masie plastycznej. W t∏oku piecz´tnym, cz´sto
wykonywanym przez wybitnych artystów swego czasu, sà zawarte treÊci – napisy
i wyobra˝enia – odnoszàce si´ do w∏aÊciciela piecz´ci, powielane poprzez wykonywanie odcisków, a trafiajàce w r´ce odbiorców. Sama nazwa, pochodzenia s∏owiaƒskiego, wiàza∏a si´ z procesem wypalania, „wypiekania” znaku o charakterze w∏asnoÊciowym (cechy) na dobytku ruchomym. Piecz´cià (∏ac. sigillum) jest nazywany
zarówno przyrzàd s∏u˝àcy wyt∏oczeniu owego znaku – a wi´c t∏ok piecz´tny, jak równie˝ odcisk dokonany w ustalonym zwyczajem materiale – odcisk piecz´tny1.
Wieki XIII, XIV i XV to czas, gdy rola piecz´ci monarszej w procesie wykonywania w∏adzy, stanowienia prawa i realizacji decyzji panujàcych by∏a najwi´ksza. Wynika∏o to z jednej strony ze zmniejszajàcej si´ roli Êwiadków, a w∏aÊciwie ich zeznaƒ
w procesie uwiarygodniania podj´tych wczeÊniej dzia∏aƒ o charakterze prawnym
i decyzyjnym, a z drugiej strony – z rosnàcego znaczenia dokumentu jako Êrodka
dowodowego, którego g∏ównym zabezpieczeniem autentycznoÊci i zgodnoÊci treÊci
z wolà wystawcy by∏a w∏aÊnie piecz´ç (tzw. sigillum authenticum)2. Natomiast dokument bez piecz´ci lub z piecz´cià uszkodzonà nie mia∏ takiej mocy. Istnia∏a jeszcze jedna, cz´sto niedoceniana funkcja piecz´ci – znaku rozpoznawczego w∏adcy
w r´kach okaziciela (np. pos∏aƒca) i wraz z jego s∏owami kierowanymi do odbiorców zast´pujàca pismo (tzw. sigillum citationis)3. W takim u˝yciu piecz´ci dost´pne by∏y szerszym kr´gom spo∏eczeƒstwa.
W nast´pnych wiekach rola piecz´ci mala∏a ze wzgl´du na rozpowszechnianie
si´ umiej´tnoÊci pisania wÊród elit i panujàcych, a w konsekwencji z przej´ciem
funkcji piecz´ci przez podpis wystawcy dokumentu. W czasie pe∏nego Êredniowiecza, gdy przyk∏adano do jej znaczenia prawnego najwi´kszà wag´, piecz´cie bywa∏y dzie∏ami sztuki. Ich szczególny artyzm znajduje odzwierciedlenie choçby w wykonaniu ma∏ego reliefu na piecz´ci, który mo˝na zaobserwowaç mi´dzy innymi
na piecz´ci majestatycznej Przemys∏a II czy póêniej Kazimierza Wielkiego. Zawsze
by∏y efektem pracy najlepszych w swym czasie z∏otników, a wykonanie t∏oka w metalu by∏o jednà z trzech, obok wykonania kielicha i pierÊcienia, prac mistrzowskich
tego cechu4. Niebagatelne znaczenie ma tak˝e fakt personalnego charakteru zabytków sfragistycznych, praktycznie nieobecnego w przypadku innych artefaktów5.
171
Piecz´cie Piastów wielkopolskich
Piecz´ç herbowa z lwem,
zdj´cie z oryginalnego odcisku
przy dokumencie Przemys∏a II z 1289 r. (sygn. 15),
ze zbiorów Archiwum Paƒstwowego w Bydgoszczy,
fot. K. Klapka.
172
W tym te˝ kontekÊcie nale˝y interpretowaç funkcje i charakter piecz´ci ostatnich
Piastów wielkopolskich. Z dzisiejszego natomiast punktu widzenia piecz´cie, ich odciski i odlewy sà niezastàpionym êród∏em poznania i uzupe∏niania naszej wiedzy
o przesz∏oÊci, zw∏aszcza wieku XIII, kiedy to inne êród∏a pisane i ikonograficzne sà
stosunkowo skromnie reprezentowane.
Zwyczajem kancelarii wielkopolskich tego czasu by∏o u˝ywanie odcisków w wosku
naturalnego koloru, jedynie odciski piecz´ci majestatycznej Przemys∏a II sà koloru ceglastoczerwonego. By∏y to wy∏àcznie piecz´cie okràg∏e (poza contrasigillum, przy tworzeniu którego skorzystano z pod∏u˝nie owalnego antycznego intaglio), o Êrednicach
mi´dzy 26 a 90 mm. Za bezpieczeƒstwo i w∏aÊciwe u˝ycie piecz´ci odpowiada∏ kanclerz (cancellarius), natomiast odciskania dokonywa∏ ni˝szy rangà piecz´tarz (signator)6
lub gdy kancelaria nie by∏a liczna, notariusz odpowiadajàcy za sformu∏owanie i napisanie dokumentu7. Nie sà znani wykonawcy t∏oków piecz´tnych z tego czasu. Mo˝na domniemywaç, ˝e byli to zarówno rzemieÊlnicy miejscowi, jak i obcy. Tu przyk∏adem jest piecz´ç majestatyczna Przemys∏a II, zapewne zamówiona poza granicami
kraju, byç mo˝e na W´grzech8, choç jej program ideowy musia∏ si´ narodziç tu,
w Wielkopolsce9. Piecz´ciami opatrywano „wygotowany” dokument, przywieszajàc
na wiàzadle wykonanym z jedwabnych sznurków przeciàgni´tych przez specjalnie wykonane otwory w tzw. plice – zagi´ciu pergaminu u do∏u dokumentu.
Dwaj ostatni m´scy przedstawiciele wielkopolskiej linii Piastów10 ∏àcznie pozostawili po sobie 10 piecz´ci ró˝nych pod wzgl´dem ikonograficznym typów. Licznà grup´ stanowià piecz´cie portretowe (piesze, konne) i majestatyczna (6 t∏oków); oprócz
nich znamy trzy herbowe i jednà powsta∏à z wykorzystaniem antycznego intaglio.
Synowie W∏adys∏awa Odonica – Przemys∏ I i Boles∏aw Pobo˝ny – w pierwszych latach swych rzàdów nie mieli ani w∏asnej kancelarii, ani w∏asnych piecz´ci, a wszystkie
wtedy powsta∏e u odbiorców dokumenty opatrywali piecz´ciami ojca i stryja – W∏adys∏awa Laskonogiego. Ka˝dy taki fakt by∏ odnotowany w formule koroboracyjnej dokumentu, cz´sto z zastrze˝eniem przywieszenia w∏aÊciwej piecz´ci w czasie póêniejszym11.
Pierwsze u˝ycie piecz´ci wykonanej dla Przemys∏a I jest poÊwiadczone dokumentem z 25 lutego 1247 roku, jednak badacz kancelarii Piastów wielkopolskich F. Sikora
czas powstania pierwszej piecz´ci w∏asnej datuje na rok 1243, wià˝àc to z uzyskaniem
Piecz´ç z tarczà z or∏em
i tytu∏em ET CRA, zdj´cie
z oryginalnego odcisku
zamieszczonego
przy dokumencie
Przemys∏a II dotyczàcego
lokacji m.in. Mieczewa,
wystawionego w Karminie
w 1294 r.
(Dokumenty wiejskie – zbiór
sygn. 18/pergamin + piecz´ç
wielka Przemys∏a II),
ze zbiorów Archiwum
Paƒstwowego w Poznaniu,
fot. W. P∏óciennik.
przez Przemys∏a I pe∏noletnoÊci i samodzielnoÊci. Wyrazem powy˝szego mia∏o byç
zawarcie ma∏˝eƒstwa w roku nast´pnym z córkà Henryka II Pobo˝nego, ksi´cia
wroc∏awskiego, El˝bietà, pasowanie na rycerza m∏odszego brata, a tak˝e posiadanie w∏asnej piecz´ci. Opatrywano nià dokumenty przynajmniej do roku 124812.
W∏adca jest na niej przedstawiony konno, w zbroi, z dobytym mieczem w prawej r´ce i tarczy ze znakiem herbowym w lewej. Osobistym znakiem w∏asnoÊciowym ksi´cia sà tu trzy poziome pasy (bierwiona). Istnieje przypuszczenie, ˝e znak
ten zosta∏ przej´ty przez Przemys∏a I pod wp∏ywem opowieÊci arturiaƒskich13.
Warto jednak zauwa˝yç, ˝e podobny znak szeÊciu (?) poziomych pasów (z pionowymi prà˝kami?) przybra∏ wczeÊniej i tak˝e umieÊci∏ na swojej piecz´ci ksià˝´
Leszek Bia∏y w 1220 roku14. Innà wskazówkà, którà mo˝na wziàç pod uwag´, jest
zbie˝noÊç czasowa wymarcia dynastii Babenbergów austriackich (1246 r.), piecz´tujàcych si´ takim samym znakiem herbowym, przej´tym razem z ca∏à schedà
przez PrzemyÊlidów15.
W latach 1247–1252 Przemys∏ I u˝ywa∏ piecz´ci konnej, ró˝niàcej si´ od poprzedniej znakiem umieszczonym na tarczy, a mianowicie trzema heraldycznymi liliami,
a tak˝e postacià smoka umieszczonà pod kopytami konia. Znak lilii na tarczy ksi´cia
mo˝e byç wiàzany z osobà matki Przemys∏a i Boles∏awa, ksi´˝ny Jadwigi, o której pochodzenie toczà si´ spory. Za wywiedzeniem jej z dynastii PrzemyÊlidów opowiada si´
N. Mika, natomiast K. Jasiƒski, B. Âliwiƒski i E. Rymar widzà w niej ksi´˝niczk´ pomorskà16. Za tà ostatnià tezà mo˝e przemawiaç niniejszy znak lilii, cz´sto spotykany
w heraldyce Sobies∏awiców17, a tak˝e gwiazda umieszczona przez Boles∏awa Pobo˝nego na proporcu widniejàcym na jego pierwszej piecz´ci oraz w klejnocie he∏mu
na piecz´ci majestatycznej Przemys∏a II. Ksià˝´ta byli blisko zwiàzani z matkà, moderujàcà stosunki mi´dzy nimi, a nazywanà w dokumentach „najdro˝szà i umi∏owanà”18, i posiadajàcà znaczàce wp∏ywy polityczne.
Pozostaje pytanie dlaczego Przemys∏ I nie nawiàza∏ w swoich pierwszych piecz´ciach do ikonografii sfragistycznej swych m´skich przodków? Prawdopodobnie by∏o
to spowodowane wyst´powaniem jeszcze w tym czasie „niezdecydowania heraldycznego”, polegajàcego na swobodnym doborze gode∏ i ich osobistym charakterze19.
Byç mo˝e wiàza∏o si´ z wczeÊniej zasygnalizowanym „obywaniem si´ bez w∏asnej
173
Piecz´cie Piastów wielkopolskich
Contrasigillum herbowe,
reprodukcja zdj´cia zamieszczonego
w „WiadomoÊciach Numizmatyczno-Archeologicznych”
(t. 16, r. 1934, s. 78, fig. 452),
ksià˝ka w zbiorach Gabinetu Numizmatycznego
Muzeum Narodowego w Poznaniu.
174
piecz´ci” – i u˝ywaniem t∏oków Odonica i Laskonogiego. W momencie zamawiania
przez Przemys∏a I pierwszych w∏asnych piecz´ci istotne znaczenie mog∏a mieç koniecznoÊç odró˝nienia ich od poprzednio u˝ywanych, nie tylko w warstwie epigraficznej, znamionujàcej w∏aÊciciela, ale i wyobra˝eƒ. Stàd zapewne nawiàzanie do treÊci heraldycznych obcych piecz´ciom ojca i stryja – tym bardziej ˝e po 1243 roku
piecz´cie poprzedników przejà∏ Boles∏aw i prawdopodobnie u˝ywa∏ do czasu zamówienia pierwszej w∏asnej, zresztà dok∏adnie odwzorowujàcej treÊci poprzednich,
w roku 1245.
Odmienny typ, pieszy, reprezentuje trzecia piecz´ç Przemys∏a I, po raz pierwszy
przywieszona do dokumentu w 1252 roku, a u˝ywana przez nast´pne pi´ç lat,
do Êmierci ksi´cia. Przedstawia ona w∏adc´ en face, w pe∏nym rynsztunku, z tarczà,
na której widnieje jeszcze inne god∏o osobiste – wspi´ty lew – podobnie jak orze∏ cz´sto stosowany w ówczesnej heraldyce, mi´dzy innymi czeskiej, pomorskiej, ruskiej
czy niemieckiej20. Nowym elementem ikonograficznym jest wizerunek dwóch wie˝,
umieszczonych po bokach ksi´cia, z uwydatnionym ceglanym wàtkiem muru i krenela˝em, na których zosta∏y umieszczone sylwetki tr´baczy dmàcych w rogi i g∏oszàcych chwa∏´ lub oznajmiajàcych decyzje w∏adcy21. Warto zauwa˝yç, ˝e elementy murowanej architektury miejskiej w tym samym czasie (1253 r.) pojawiajà si´ równie˝
na piecz´ci Boles∏awa Pobo˝nego (podobnie jak lew na tarczy), gdy obaj bracia realizujà programy „rewolucji gospodarczej XIII wieku” – lokacji miast i wsi na prawie
niemieckim22, a wczeÊniej pojawi∏y si´ na piecz´ciach ksià˝àt Êlàskich, przodujàcych
w akcji lokacyjnej – Boles∏awa II Rogatki (1242 r.) i Konrada (1248 r.). Ksià˝´ta ci
czasowo byli sprzymierzeni i zwiàzani bliskimi koligacjami z wielkopolskimi Piastami23. Zwiàzek mi´dzy uwidocznianiem na przedmiocie s∏u˝àcym propagowaniu treÊci zwiàzanych ze sprawowaniem w∏adzy, a wi´c piecz´ci, procesów o charakterze
prawnoustrojowym i gospodarczym jeszcze bardziej si´ uwydatnia, gdy weêmie si´
pod uwag´ zbie˝noÊç czasowà mi´dzy lokacjami g∏ównych miast w ksi´stwach a powstaniem piecz´ci ksià˝´cych zawierajàcych motywy urbialne24. Wspólnota treÊci napiecz´tnych tych czworga ksià˝àt, zbie˝noÊç czasowa oraz bliskoÊç przestrzenna i koligacje rodzinne pozwalajà domniemywaç o to˝samoÊci wykonawcy t∏oków
– mistrza realizujàcego innowacyjne pod wzgl´dem ikonograficznym zamówienia
Contrasigillum z antycznym intaglio,
reprodukcja zdj´cia zamieszczonego
w „WiadomoÊciach Numizmatyczno-Archeologicznych” (t. 11, r. 1925,
s. tabl. nr 3, pozycja nr 1, po stronie 56),
ksià˝ka w zbiorach Gabinetu
Numizmatycznego Muzeum Narodowego
w Poznaniu.
ksià˝àt Êlàskich i wielkopolskich. By∏a ona u˝ytkowana tak˝e w kancelarii Przemys∏a II
mi´dzy 8 listopada 1267 roku a 13 wrzeÊnia 1284 roku, a wi´c zarówno w czasie
rzàdów opiekuƒczych stryja Boles∏awa, jak i w trakcie samodzielnego sprawowania
w∏adzy.
Pierwsza piecz´ç w∏asna Przemys∏a II jest realizacjà typu herbowego, w sferze wyobra˝enia nowatorskà wÊród Piastów, w sferze semantycznej – tradycyjnà. God∏em
– wspi´tym lwem – nawiàzuje do piecz´ci ojca i stryja. Jednak waga motywu królewskiego drapie˝nika jest tu o wiele bardziej znaczàca. Jest on jedynym elementem
ikonograficznym zajmujàcym ca∏e pole piecz´ci, uj´tym tylko, zgodnie z zasadami
heraldyki, w ∏ukowato wygi´tà trójkàtnà tarcz´ z obramieniem nadajàcym ca∏emu
przedstawieniu delikatnoÊci. Wizerunek lwa jest wyrazisty i znaç dba∏oÊç autora
o detale, zaÊ pysk zwierz´cia, skierowany przodem ku widzowi, zapewne ma symbolizowaç w∏adczy wzrok ksi´cia. Po raz pierwszy piecz´ç ta uwierzytelnia dokument
z 27 marca 1276 jako contrasigillum piecz´ci ojczystej. Istnieje przypuszczenie25, ˝e
piecz´ç herbowa zosta∏a sporzàdzona dla Przemys∏a I, który nie zdà˝y∏ jej u˝yç
(zmar∏ nieoczekiwanie w wieku 36 lat, pozostawiajàc po sobie nienarodzonego jeszcze syna). Domys∏ ten uprawdopodobniajà dwa fakty: brak liczebnika secundus
w tytulaturze w∏aÊciciela, podczas gdy wszystkie inne piecz´cie Przemys∏a II i wiele
dokumentów go uwzgl´dnia, oraz wspó∏wyst´powanie z niewàtpliwà piecz´cià ojca;
Przemys∏ II, sporzàdzajàc pierwszà w∏asnà piecz´ç, powinien by∏ wycofaç ojcowskà.
Jednak kilkunastoletni okres nieu˝ytkowania jej w ogóle oraz brak jakiegokolwiek
dokumentu ojca opatrzonego piecz´cià herbowà przemawia przeciwko uznaniu
Przemys∏a I za pierwotnego jej w∏aÊciciela26. Obie piecz´cie, piesza Przemys∏a I oraz
herbowa, by∏y u˝ywane przemiennie, z tym ˝e Êwiadectwa opatrywania dokumentów
piecz´cià herbowà si´gajà roku 1289.
Nast´pna piecz´ç Przemys∏a II zosta∏a u˝yta po raz pierwszy dopiero 23 czerwca 1290 roku, a nawiàzuje tak dok∏adnie do wyobra˝eƒ piecz´ci Przemys∏a I, ˝e jest
wr´cz nazwana jej kopià27. Jest jednak od pierwowzoru wi´ksza, w jej warstwie epigraficznej pojawia si´ liczebnik secundus, a co wa˝niejsze, w miejsce ojcowskiego lwa
na tarczy pojawia si´ orze∏, jeszcze bez korony. Piecz´ç s∏u˝y swemu w∏aÊcicielowi ja-
175
3U]HP\Vï ,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3.
:ïDĂFLFLHO
1.
Nr
SLHV]D RNUÈJïD
RN PP
KHUERZD
RNUÈJïD
RN PP
ZïDGFD XMÚW\ IURQWDOQLH Z ]EURL
NROF]HM Z SUDZHM UÚFH WU]\PD
ZïöF]QLÚ ] GZXVWUHIRZ\P
SURSRUFHP Z OHZHM WDUF]Ú SR
ERNDFK GZXNRQG\JQDF\MQH
ZLHĝH ] NUHQHODĝHP L WUÚEDF]DPL
GPÈF\PL Z URJL
QDG JïRZÈ ZïDGF\
0DQXV 'HL Z JHĂFLH
EïRJRVïDZLHñVWZD
RU]Hï Z WDUF]\
OHZ ] JïRZÈ ZSURVW
ZVSLÚW\ QD W\OQ\FK
ïDSDFK Z SUDZR
QD WDUF]\ WUöMNÈWQHM
JRW\FNLHM
OHZ ZVSLÚW\ Z OHZR
QD WDUF]\
ZïDGFD XMÚW\ IURQWDOQLH Z ]EURL
NROF]HM Z SUDZHM UÚFH WU]\PD
ZïöF]QLÚ ] GZXVWUHIRZ\P
SURSRUFHP OHZÈ SRGWU]\PXMH
PLHF] L WDUF]Ú SR ERNDFK
GZXNRQG\JQDF\MQH ZLHĝH
] NUHQHODĝHP L WUÚEDF]DPL
GPÈF\PL Z URJL
QDG JïRZÈ ZïDGF\
0DQXV 'HL Z JHĂFLH
EïRJRVïDZLHñVWZD
SLHV]D RNUÈJïD
RN PP
WU]\ OLOLH QD WDUF]\
Z XNïDG]LH WUöMNÈWQ\P
V]HĂFLRSURPLHQQD
JZLD]GD ]D SOHFDPL
MHěGěFD
ZïDGFD NRQQR WUDWXMH
VPRND ļ V\PERO ]ïD
ZïDGFD NRQQR Z OHZR Z ]EURL
NROF]HM ] ZïöF]QLÈ ] SURSRUFHP
Z SUDZHM UÚFH L WDUF]È Z OHZHM
NRQQD RNUÈJïD
RN PP
KHUDOG\F]QH
WU]\ ELHUZLRQD QD WDUF]\
SR]LRPH SDV\
UHOLJġQH
ZïDGFD NRQQR Z OHZR Z ]EURL
NROF]HM ] XQLHVLRQ\P PLHF]HP
Z SUDZHM L WDUF]È Z OHZHM UÚFH
ĂZLHFNLH
0RW\Z\ LNRQRJUDğF]QH*
NRQQD RNUÈJïD
PP
7\S SLHF]ÚFL
FHFK\ ğ]\F]QH
Wykaz wraz z opisem piecz´ci Piastów wielkopolskich
6,*,//90
35(0,6/21,6 6(&91',
'(, *5$>7,$@ '9&,6
32/21,(
6 35(0,=/21,6 '(,
*5$ '9&,6 32/21,(
6,*,//90 35(0,6/21,6 '(,
*5$>7,$@ '9&,6 32/21,(
6>,*,//80@ 35(0,6/21,6
'(, *5>$7,@$ '9&,6 32/21,(
6>,*,//80@
35(0,6/21,6 '>(@,
*5$>7,$@ '9&,6 2/21,(
7UHĂÊ OHJHQG\ RWRNRZHM
SRZVWDïD PLÚG]\
,9 D 9,
Z Xĝ\WNX
QDMGDOHM GR ;
URNX
RG URNX
GR ,9 = 3LHFK U
SR] ( 0DMNRZVNL
:1$ W ;, U
Z\G U
V = 3LHFK U
SR] = 3LHFK U
SR] RG 9,, GR URNX
RG GR URNX
= 3LHFK U
SR] /LWHUDWXUD
RG ,, E\Ê PRĝH R ODWD
ZF]HĂQLHMV]D
&]DV
Xĝ\WNRZDQLD
- 7ÚJRZVNL
XZDĝD ]D SLHF]ÚÊ
3U]HP\VïD ,
Xĝ\WNRZDQD SU]H]
SHZLHQ F]DV
UöZQRF]HĂQLH
] QDVWÚSQÈ
8ZDJL
3U]HP\Vï ,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3U]HP\Vï ,,
NVLÈĝÚ
ZLHONRSROVNL
3.
:ïDĂFLFLHO
1.
Nr
SLHV]D RNUÈJïD
RN PP
KHUERZD
RNUÈJïD
RN PP
SLHV]D RNUÈJïD
RN PP
NRQQD RNUÈJïD
RN PP
NRQQD RNUÈJïD
PP
7\S SLHF]ÚFL
FHFK\ ğ]\F]QH
ZïDGFD XMÚW\ IURQWDOQLH Z ]EURL
NROF]HM Z SUDZHM UÚFH WU]\PD
ZïöF]QLÚ ] GZXVWUHIRZ\P
SURSRUFHP Z OHZHM WDUF]Ú SR
ERNDFK GZXNRQG\JQDF\MQH
ZLHĝH ] NUHQHODĝHP L WUÚEDF]DPL
GPÈF\PL Z URJL
QDG JïRZÈ ZïDGF\
0DQXV 'HL Z JHĂFLH
EïRJRVïDZLHñVWZD
RU]Hï Z WDUF]\
OHZ ] JïRZÈ ZSURVW
ZVSLÚW\ QD W\OQ\FK
ïDSDFK Z SUDZR
QD WDUF]\ WUöMNÈWQHM
JRW\FNLHM
SRZVWDïD PLÚG]\
,9 D 9,
Z Xĝ\WNX
QDMGDOHM GR ;
URNX
RG URNX
GR ,9 6 35(0,=/21,6 '(,
*5$ '9&,6 32/21,(
6,*,//90
35(0,6/21,6 6(&91',
'(, *5$>7,$@ '9&,6
32/21,(
RG GR URNX
RG 9,, GR URNX
RG ,, E\Ê PRĝH R ODWD
ZF]HĂQLHMV]D
&]DV
Xĝ\WNRZDQLD
6,*,//90 35(0,6/21,6 '(,
*5$>7,$@ '9&,6 32/21,(
OHZ ZVSLÚW\ Z OHZR
QD WDUF]\
QDG JïRZÈ ZïDGF\
0DQXV 'HL Z JHĂFLH
EïRJRVïDZLHñVWZD
ZïDGFD XMÚW\ IURQWDOQLH Z ]EURL
NROF]HM Z SUDZHM UÚFH WU]\PD
ZïöF]QLÚ ] GZXVWUHIRZ\P
SURSRUFHP OHZÈ SRGWU]\PXMH
PLHF] L WDUF]Ú SR ERNDFK
GZXNRQG\JQDF\MQH ZLHĝH
] NUHQHODĝHP L WUÚEDF]DPL
GPÈF\PL Z URJL
6>,*,//80@ 35(0,6/21,6
'(, *5>$7,@$ '9&,6 32/21,(
WU]\ OLOLH QD WDUF]\
Z XNïDG]LH WUöMNÈWQ\P
V]HĂFLRSURPLHQQD
JZLD]GD ]D SOHFDPL
MHěGěFD
ZïDGFD NRQQR WUDWXMH
VPRND ļ V\PERO ]ïD
ZïDGFD NRQQR Z OHZR Z ]EURL
NROF]HM ] ZïöF]QLÈ ] SURSRUFHP
Z SUDZHM UÚFH L WDUF]È Z OHZHM
7UHĂÊ OHJHQG\ RWRNRZHM
6>,*,//80@
35(0,6/21,6 '>(@,
*5$>7,$@ '9&,6 2/21,(
KHUDOG\F]QH
WU]\ ELHUZLRQD QD WDUF]\
SR]LRPH SDV\
UHOLJġQH
ZïDGFD NRQQR Z OHZR Z ]EURL
NROF]HM ] XQLHVLRQ\P PLHF]HP
Z SUDZHM L WDUF]È Z OHZHM UÚFH
ĂZLHFNLH
0RW\Z\ LNRQRJUDğF]QH*
= 3LHFK U
SR] ( 0DMNRZVNL
:1$ W ;, U
Z\G U
V = 3LHFK U
SR] = 3LHFK U
SR] = 3LHFK U
SR] /LWHUDWXUD
- 7ÚJRZVNL
XZDĝD ]D SLHF]ÚÊ
3U]HP\VïD ,
Xĝ\WNRZDQD SU]H]
SHZLHQ F]DV
UöZQRF]HĂQLH
] QDVWÚSQÈ
8ZDJL
Piecz´cie Piastów wielkopolskich
178
ko ksi´ciu wielkopolskiemu bardzo krótko, bo najdalej do 23 paêdziernika 1290 roku,
by w tym dniu ustàpiç miejsca nowej, ju˝ z innà tytulaturà i wyrazem ideowym.
Druga piesza piecz´ç Przemys∏a II powsta∏a niewàtpliwie ze wzgl´dów politycznych; jej warstwa znaczeniowa najlepiej wyra˝a królewskie aspiracje ostatniego wielkopolskiego Piasta, a precyzja jej wykonania, uk∏ad kompozycyjny i zestaw u˝ytych
Êrodków symbolicznego przekazu sytuuje jà na szczytach hierarchii zabytków ksià˝´cej sfragistyki piastowskiej XIII wieku, pomimo przej´cia z poprzednio u˝ywanej
schematu kompozycyjnego. Przedstawia sylwetk´ ksi´cia w zbroi en face, trzymajàcego w prawej r´ce proporzec z nieukoronowanym or∏em, a w lewej miecz i tarcz´
na której znajduje si´ orze∏, przyozdobiony królewskà koronà o trzech kwiatonach
oraz Êlàskà w swej proweniencji przepaskà na piersi. W∏adca stoi na smoku – symbolu Z∏ego, pokonanym w∏ócznià, na której drzewcu widnieje proporzec i banderola
z napisem ET CRA koƒczàcym legend´ otokowà. Nad ksi´ciem zdaje si´ opiek´ roztaczaç sam Wszechmogàcy, tu pod postacià go∏´bicy – symbolu Ducha Âwi´tego
zst´pujàcego na w∏adc´, co podkreÊla umieszczenie jej w centrum potrójnej arkady
b´dàcej pars pro toto idei Âwiàtyni. Tak˝e Manus Dei – Prawica Bo˝a b∏ogos∏awiàca
Przemys∏a II jako miles Christi – wzmacnia rol´ sacrum jako wspomo˝yciela w∏adcy28.
Powtórzenie symbolu akwilarnego i udostojnienie go atrybutem królewskoÊci ka˝e widzieç w nim ju˝ nie tylko osobiste god∏o ksi´cia, ale wyraz kszta∏tujàcej si´ ÊwiadomoÊci istnienia pradawnego znaku wszystkich Piastów, tu symbolizujàcego jednoÊç narodu, paƒstwa i heres Regni – „dziedziców Królestwa”29, jak nazywali si´
pretendujàcy do korony Piastowicze. TeraêniejszoÊç to orze∏ na proporcu, przesz∏oÊç
i przysz∏oÊç to orze∏ w tarczy wyznaczajàcy kierunek dà˝eƒ politycznych przej´tych
przez Przemys∏a II od Henryka IV Probusa, o czym mówi Êlàska przepaska na jego
piersi. Stosowana do tej pory tytulatura Dux Poloniae – ksià˝´ wielkopolski – zosta∏a
uzupe∏niona o tytu∏ ksi´cia krakowskiego30. Ca∏a g∏´boko przemyÊlana struktura wyobra˝eƒ i ich znaczenie sà silnie osadzone w programie zjednoczeniowym i dà˝noÊci
do restytucji Królestwa Polskiego, czego wyrazem nie postulowanym, ale realnym b´dzie ikonografia piecz´ci majestatycznej. O wadze omawianej piecz´ci, nadajàcej
moc prawnà dokumentom ksià˝´cym do czasu koronacji Êwiadczy bezprecedensowa
decyzja Przemys∏a II z 1295 roku, a wi´c z czasu bezpoÊrednio poprzedzajàcego moment restytucji Królestwa. Uniewa˝nia∏a ona dokumenty opatrzone wszystkimi poprzednimi piecz´ciami i zmusza∏a odbiorców do ponownych staraƒ o ich sformu∏owanie i opatrzenie aktualnà novum sigillum w∏adcy mimo, a mo˝e w∏aÊnie z powodu
posiadania nieaktualnej, ale ciàgle pretensyjnej wobec konkurentów tytulatury ksi´cia krakowskiego31.
Powy˝szej piecz´ci „krakowskiej” mog∏y towarzyszyç dwa contrasigilla – piecz´cie
odwrocia. Pierwsze, zauwa˝one przy dokumencie z 1292 roku, przedstawia heraldycznego or∏a bez korony, z g∏owà w lewo w polu i napisem II PREMIZL w otoku32. Drugie
contrasigillum Przemys∏a II, wyciÊni´te przy dokumencie z 1295 roku, jest odciskiem
rzymskiej gemmy uj´tej zapewne we wtórnie dorobiony metalowy otok zawierajàcy
imi´ ksi´cia. Przedstawia postaç m∏odzieƒca z laskà (thyrsus) b´dàcà atrybutem
Bachusa33. Rolà contrasigillum, znanego polskiej sfragistyce ksià˝´cej od 1268 roku34,
by∏o umocnienie wiarygodnoÊci opatrzonego podwójnie dokumentu oraz zabezpieczeniu piecz´ci g∏ównej, tak by uniemo˝liwiç nadu˝ycia. Samo contrasigillum nie mia∏o
znaczenia prawnego, jedynie uniemo˝liwia∏o oderwanie piecz´ci g∏ównej i przywiesze-
nie jej przy innym dokumencie, u∏atwiajàc jednoczeÊnie kontrol´ jej u˝ycia – t∏oki bowiem pozostawaç mog∏y pod nadzorem dwóch niezale˝nych od siebie osób35.
Ostatnià, najpi´kniejszà i najbardziej pojemnà pod wzgl´dem treÊci ideowych
o nieprzemijajàcym znaczeniu, jest dwustronna królewska piecz´ç majestatyczna Przemys∏a II z 1295 roku (zdj´cie w artykule T. Jeziorowskiego, s. 144 i 145). Zachowa∏a si´ do dzisiaj w trzech egzemplarzach, a informacje w niej zawarte pozwalajà wniknàç g∏´biej w ideologiczne znaczenie restytucji Królestwa Polskiego.
Przednia jej strona, awers, przedstawia Przemys∏a II in pleno apparatu regali,
a wi´c z jab∏kiem panowania zwieƒczonym krzy˝em oraz ber∏em liliowatym, siedzàcego na skrzyniowym tronie. Atrybuty w∏adcy sà nadnaturalnej wielkoÊci, co wr´cz
nakazuje widzowi koncentrowaç na nich wzrok. G∏ow´ w∏adcy wieƒczy upragniona korona, a po jego prawicy spoczywa he∏m z klejnotem w postaci pawich piór u∏o˝onych wachlarzowato i skupionych w szeÊciopromiennej gwieêdzie. Przekaz obrazowy uzupe∏nia legenda otokowa: „piecz´ç Przemys∏a z Bo˝ej ¸aski króla Polaków
(Polonorum) i ksi´cia Pomorza”36.
Rewers piecz´ci majestatycznej jest realizacjà typu herbowego, na której po raz
pierwszy zosta∏a uwidoczniona to˝samoÊç znaku w∏adcy w pe∏ni heraldycznej formy ze znamieniem Królestwa Polskiego – Or∏em Bia∏ym37. G∏ow´ or∏a wieƒczy
korona o trzech kwiatonach, jego wzrok jest skierowany ku górze – ku s∏oƒcu.
Z ikonografià koresponduje epigrafika – napis otokowy mówiàcy o zwyci´skich
znakach, które przez Wszechmogàcego zosta∏y zwrócone Polakom. Te znaki – korona, symbol suwerennoÊci paƒstwowej (póêniej rozwini´ta w doktryn´ prawnoustrojowà Corona Regni Poloniae) i orze∏ (Arma Regni Poloniae) – to najistotniejsze dziedzictwo Przemys∏a II.
PRZYPISY
1
M. Gumowski, Z. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960, s. 59.
Tam˝e, s. 60 i 71; F. Sikora, Dokumenty i kancelaria Przemys∏awa I i Boles∏awa Pobo˝nego 1239–1279
na tle wspó∏czesnej dyplomatyki wielkopolskiej, Wroc∏aw 1969, s. 195.
3
M. Gumowski, Z. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, s. 60–61, 70.
4
Tam˝e, s. 130.
5
W∏aÊciciel t∏oka piecz´tnego wspó∏uczestniczy∏ w procesie jego tworzenia, a treÊci w nim zawarte musia∏y zyskaç jego aprobat´.
6
T. ˚ebrawski, O piecz´ciach dawnej Polski, Kraków 1865, s. 4.
7
F. Sikora, Ze studiów nad Êredniowiecznymi kancelariami polskimi, „Studia Historyczne” t. 16, 1973,
z. 1, s. 8, 11–12.
8
S. K´trzyƒski, Uwagi o piecz´ciach W∏adys∏awa ¸okietka i Kazimierza Wielkiego, „Przeglàd Historyczny” t. 28, 1929, s. 1–68, zw∏aszcza s. 55.
9
Podobnie jak w przypadku programu ideowego poprzedniej piecz´ci z tytulaturà ksi´cia krakowskiego
uwa˝a si´, ˝e powsta∏ on przy udziale arcybiskupa Jana Âwinki, niestrudzonego or´downika przywrócenia
instytucji Królestwa przy uwzgl´dnieniu wa˝nej roli Wielkopolski: zob. H. Andrulewicz, Geneza Or∏a Bia∏ego jako herbu Królestwa Polskiego w roku 1295, „Studia èród∏oznawcze” 1968, t. XIII, s. 19; Z. Piech,
O piecz´ciach, herbach i monetach Przemys∏a II, Przemys∏ II, [w:] Odnowienie Królestwa Polskiego, pod red.
J. Krzy˝aniakowej, Poznaƒ 1997, s. 196.
10
Z powy˝szego wyk∏adu zosta∏y wy∏àczone zas∏ugujàce na uwag´ czeskie piecz´cie córki Przemys∏a II,
Ryksy El˝biety, zob. A. Jaworska, Orze∏ Bia∏y: herb paƒstwa polskiego, Warszawa 2003, s. 80–81; o osobie
Ryksy m.in. W. Iwaƒczak, El˝bieta Ryksa – królowa, kobieta, mecenas sztuki, „Kronika Miasta Poznania”
(Nasi Piastowie) 1995, s. 153–164.
2
179
11
F. Sikora, Kancelaria..., s. 101 i 172 oraz 194–195.
Tam˝e, s. 101 i 102.
13
J. Wiesio∏owski, Przemys∏ – Lancelot, czyli stra˝nica radoÊci nad Wartà, „Kronika Miasta Poznania”
(Nasi Piastowie) 1995, s. 129–130.
14
Zob. T. ˚ebrawski, O piecz´ciach dawnej Polski, Kraków 1865, s. 23, tab. 3, rysunek z oryginalnego odcisku.
15
Nie przeczy to uznaniu matki Przemys∏a I za ksi´˝niczk´ pomorskà, a nie czeskà, gdy˝ od 1244 r. ˝onà
Przemys∏a I by∏a wnuczka Przemys∏a Ottokara I, i poprzez osob´ ˝ony pretensyjne u˝ycie znaku dynastycznego wymar∏ego w linii m´skiej rodu mog∏o mieç pewne uzasadnienie. Istniejà tak˝e odleglejsze powiàzania genealogiczne mi´dzy Piastami wielkopolskimi a Babenbergami.
16
B. Nowacki, Przemys∏ II, Kraków 2007, s. 49–50, gdzie dalsza literatura.
17
Na piecz´ciach Âwi´tope∏ka II, Sambora II, Mechtyldy, Warcis∏awa II. Na piecz´ci Salomei, córki
Sambora II, umieszczono gwiazdy. Zob. M. Gumowski, Piecz´cie ksià˝àt pomorskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” t. 16, 1950, z. 1–4, s. 61–65.
18
Carissima et dilecta, zob. B. Nowacki, Przemys∏ I, Poznaƒ 2003, s. 104.
19
H. Andrulewicz, Geneza..., s. 6; A. Ma∏ecki, Studya heraldyczne, t. I, Lwów 1890, s. 191.
20
Wszystkie u˝ywane przez Piastów wielkopolskich god∏a osobiste uosabiajà w najwy˝szym stopniu majestat w∏adzy. Stosowane sà wyobra˝enia zwiàzane ze Êwiatem fauny, flory czy figur heraldycznych: lew
– król zwierzàt, orze∏ – król ptaków, lilia – królowa kwiatów, pas – symbol rycerskiego virtus, trzy pasy – si∏a trzech rycerzy. Por. A. Ma∏ecki, Studya..., s. 192; J. Wiesio∏owski, Przemys∏ – Lancelot..., s. 129.
21
Zob. Kultura Polski Êredniowiecznej, red. J. Dowiat, s. 223, gdzie pos∏ugiwanie si´ tràbà w∏àczonà
do regaliów.
22
Z 1253 r. pochodzi wspólny dokument wieƒczàcy proces lokacji sto∏ecznego Poznania.
23
˚onà Przemys∏a I zosta∏a w 1244 r. siostra wy˝ej wymienionych ksià˝àt – El˝bieta, a ˝onà Konrada I w 1249 r. siostra Przemys∏a I – Salomea.
24
Piecz´ç Przemys∏a I – 1252 r., piecz´ç Boles∏awa Pobo˝nego – 1253 r., wspólne wystawienie dokumentu lokacji Poznania – 1253 r.; piecz´ç Boles∏awa Rogatki – 1242 r., przywilej lokacyjny dla Wroc∏awia
– 1242 r., piecz´ç Konrada I (II) prawdopodobnie po 1252 r. – lokacja G∏ogowa – 1253 r.
25
J. T´gowski, Uwagi o piecz´ciach Przemys∏a II, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia XXIV,
Nauki Humanistyczno-Spo∏eczne” z. 204, Toruƒ 1990, s. 175–183, z przywo∏aniem zdania K. Stronczyƒskiego.
26
Z. Piech, O piecz´ciach..., s. 182–183.
27
Z. Piech, Ikonografia piecz´ci Piastów, Kraków 1993, s. 25.
28
Szerzej zob. Z. Piech, Ikonografia, s. 117–119, 137–140; ten˝e, O piecz´ciach..., s. 191–195.
29
H. Andrulewicz, Geneza..., s. 18.
30
Zastanawiajàce, ˝e tytu∏ na piecz´ci pojawi∏ si´ ju˝ po zrzeczeniu si´ przez Przemys∏a II praw do ksi´cia krakowskiego na rzecz Wac∏awa II – by∏ wi´c tytu∏em typowo pretensyjnym. Zob. B. Nowacki,
Przemys∏ II. Odnowiciel korony polskiej (1257–1296), s. 178.
31
E. Majkowski, Przyczynki do sfragistyki polskiej okresu Piastów, „WiadomoÊci Numizmatyczno-Archeologiczne” r. 1925, s. 56.
32
F. Piekosiƒski, Uzupe∏nienie I, „WiadomoÊci Numizmatyczno-Archeologiczne” t. 16, r. 1934, s. 18,
poz. 652.
33
E. Majkowski, Przyczynki..., s. 55–58, tabl. III, poz. 1.
34
M. Ma∏ecki, Studya..., s. 206.
35
M. Gumowski, Z Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, s. 95–96.
36
Rozumienie wyrazu Polonorum jako „Polaków” zob. J. T´gowski, Uwagi..., s. 182–183. Powy˝sze rozwini´cie okreÊlenia tytu∏u ducis Pomora nie musi byç jedynà interpretacjà. MÊciwój II, donator Pomorza
na rzecz Przemys∏a, nazywa swojà piecz´ç sigillum Mestvini ducis Pomeranorum, a wi´c nazywa siebie ksi´ciem Pomorzan, zob. M. Gumowski, Piecz´cie, s. 65, tab. XXI, poz. 147. Podobnie Sambor II – ducis
Pomoranorum, tam˝e, s. 63, tab. XX, poz. 138. Dlatego warto by pod uwag´ wziàç równie˝ okreÊlenie
Przemys∏a jako ksi´cia Pomorzan.
37
H. Andrulewicz, Geneza..., s. 14 i 25.
12