James Henry

JAMES HENRY
Powszechna Encyklopedia Filozofii,
t. 5, Lublin 2004.
JAMES HENRY – teolog, myśliciel religijny, filozof (ojciec W. Jamesa, filozofa i psychologa, oraz
H. Jamesa, powieściopisarza i nowelisty), ur. 3 VI
1811 w Albany (N. Y.), zm. 18 XII 1882 w Cambridge (Mass.).
Jako spadkobierca majątku ojca, nie był
zmuszony do kształcenia się w kierunku określonego zawodu. Choć od młodzieńczego wieku był
inwalidą, prowadził aktywny tryb życia, odbywając liczne podróże po Europie. Przez kilka lat studiował prawo w Albany, następnie (1835–1837)
teologię w Princeton. Rozczarowany formalizmem
kalwinistycznej „religii profesjonalnej” oraz nieobecnością w niej pierwiastka duchowego, kwestionował dogmat usprawiedliwienia przez wiarę;
wdał się w spór z wykładowcami teologii, rozpowszechniając wśród słuchaczy nieortodoksyjne
poglądy na zbawienie i naturę wiary. W 1837 wyjechał do Anglii, gdzie kontynuował studia teologiczne i filozoficzne. Tu zetknął się z teologią
pietystycznej sekty R. Sandemana, autora Letters
on Theron and Aspasio (I–II, E 1757, Lo 17684).
W 1839 pracę tę, poprzedzoną własnym wstępem,
wydał w USA. Podczas kolejnego pobytu w Anglii (1848) zapoznał się z pismami E. Swedenborga, które wywarły decydujący wpływ na jego poglądy społeczne i religijne. Utrzymywał kontakty z Th. Carlylem oraz ze zwolennikami amer.
filozofii transcendentalnej (m.in. z R. W. Emersonem), choć w wielu punktach nie podzielał ich
poglądów. Przez wiele lat mieszkał w Nowym Jorku i w Newport (R. I.); w 1866 przeniósł się do
Cambridge (Mass.). Po koniec życia opracował
189
JAMES WILLIAM
swą filozofię społeczną, nawiązującą do zasad głoszonych przez Ch. Fouriera.
Najważniejsze dzieła: What Constitutes the
State? (NY 1846); Moralism and Christianity, or
Man’s Experience and Destiny (NY 1850); Lectures and Miscellanies (NY 1852); The Church
of Christ not an Ecclesiasticism (NY 1854); The
Nature of Evil (NY 1855); Christianity, the Logic of Creation (NY 1857); Substance and Shadow, or Morality and Religion in Their Relation
to Life (Bs 1863); The Secret of Swedenborg (Bs
1869); Society the Redeemed Form of Man, and
the Earnest of God’s Omnipotence in Humań Naturę (Bs 1879); Morality and the Perfect Life (Elkhart 1906). Dzieła te wydano w: Selected Works
of Henry J. (I–X, NY 1983); pośmiertnie wydano także: The Literary Remains of Henry J. (Bs
1885, Upper Saddle River 1970).
Główną przesłankę teologii oraz filozofii społecznej J. stanowi przejęte od Swedenborga przekonanie o radykalnej grzeszności indywidualnej
jaźni ludzkiej. Ponieważ stworzenie duszy ludzkiej pociąga za sobą jej oddalenie od Boga, jednostkowa jaźń jest korzeniem wszelkiego zła, źródłem egoistycznego sposobu życia. Jako ontologicznie oddzielona od podstawy dobra, pozostawiona sama sobie stanowi destruktywny element
człowieczeństwa. W swej najgłębszej istocie dusza ludzka jest jednak kolektywnym bytem duchowym, tożsamym z Bogiem. Jej zbawienie, czyli powrót do utraconej więzi z Bogiem, możliwe
jest jedynie dzięki świadomości religijnej i moralnej, której stałe pogłębianie zapoczątkowuje proces przemiany osobowości egoistycznej w „uspołecznioną”. Dlatego społeczeństwu przypisywał
J. – częściowo pod wpływem filozofii społecznej
Fouriera, podkreślającej znaczenie solidaryzmu
społecznego jako podstawy demokracji – kluczowe znaczenie w Boskim planie zbawienia ludzkiej
duszy. Nazywał je nawet, w tytule jednej ze swych
prac, „spełnioną” postacią człowieka.
Już w 1840 (w pamflecie Rernarks on the
Apostolic Gospel), nie znając jeszcze pism Swedenborga, J. kwestionował trynitaryzm, afirmując jednocześnie boskość Chrystusa. Polemizował również z wyznawcami założonego przez
Swedenborga Kościoła Nowej Jerozolimy. Podobnie jak wielu innych ówczesnych filozofów amer.
był przekonany, że kultura europejska osiągnęła szczyt swego rozwoju dzięki protestantyzmowi oraz gwarantowanym przez ustrój konstytu-
cyjny swobodom wolnościowym. Utrzymywał, że
również w Ameryce doktryna protestancka, w połączeniu z demokracją, stanowi czynnik sprzyjający pomyślnym przemianom społecznym, posuniętym jeszcze dalej niż w Europie. Pomimo wielu wad, demokracja jest, wg J., ustrojem zapowiadającym przyszłe zbawienie człowieka oraz środkiem umożliwiającym rozkwit prawdziwego ducha wspólnotowego, bez którego moralne doskonalenie się i powszechna miłość byłyby niemożliwe.
A. Warren, The Elder Henry J., NY 1934, 1970; R. B.
Perry, The Thought and Character of William James, I–II,
Bs 1935, Nas 1996; P. O. Matthiessen, The James
Family, NY 1947, 1980; F. H. Young, The Philosophy of
Henry J., Sr., NY 1951; A. Habegger, The Father. A Life
of Henry J., Sr., NY 1994.
Janusz Jusiak
190