E. Pierzchała, Język urzędowy a język prawny w nauce prawa

EWA PIERZCHAŁA
Uniwersytet Opolski
Język urzędowy a język prawny
w nauce prawa administracyjnego
– wybrane zagadnienia
1. Uwagi wprowadzające
Prawny aspekt posługiwania się językiem jako środkiem komunikacji międzyludzkiej jest przedmiotem licznych publikacji z zakresu różnych dziedzin
nauki1. Wiele miejsca poświęca tej problematyce również nauka prawa2. Zasady
używania i ochrony języka polskiego stanowiącego silny element tożsamości narodowej i kulturowej zawiera ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim3.
Akt prawny poprzedzający tę ustawę pochodzi z roku 19454. Wyróżniał on język
państwowy i język urzędowania. Podział ten znany był również w ustawie śląskiej
z dnia 16 lipca 1937 r. o języku państwowym władz i urzędów administracyjnych5
oraz ustawie z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania
rządowych i samorządowych władz administracyjnych6.
Dekret w art. 1 stanowił, że językiem państwowym jest język polski. Natomiast językiem urzędowania jest język, którym posługują się wszystkie rządowe
1
Zob. np. J. Woleński, Język prawny w świetle współczesnych metod analizy semantycznej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze, z. 3, Kraków 1967, s. 141–145.
2 Zob. J. Boć, Język administracji, Wrocław 2005, s. 87–94; S. Kalinowski, J. Wróblewski, Zagadnienia polskiej terminologii prawnej i prawniczej, „Studia Prawno-Ekonomiczne,”
t. XXXIX, 1987, s. 17 i n.; I. Lipowicz, Dylematy zmiany siatki pojęciowej w nauce prawa administracyjnego, [w:] Koncepcja systemu prawa administracyjnego, red. J. Zimmermann, Warszawa
2007; L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2003, s. 140 i n.; A. Chorduń, Leksyka tekstów aktów prawnych, REPiE 4/2006, s. 19 i n.;
S.L. Stadniczeńko, Znaczenie komunikacji społecznej dla jurysprudencji, Opole 2008.
3 Dz.U. Nr 90, poz. 999 z późn. zm. (dalej: u.j.p.).
4 Dekret z dnia 30 listopada 1945 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych
i samorządowych władz administracyjnych (Dz.U. Nr 57, poz. 324) (dalej: Dekret).
5 Dz.U. Śl. Nr 14, poz. 32.
6 Dz.U. Nr 73, poz. 724.
BOC.indb 567
2009-09-11 11:54:21
568
EWA PIERZCHAŁA
i samorządowe władze i urzędy administracyjne. Na trzy lata przed wejściem w życie ustawy o języku polskim Trybunał Konstytucyjny ustalił powszechnie obowiązującą wykładnię art. 1 Dekretu7. Zgodnie z treścią uchwały „do zakresu pojęcia
»urzędują« w języku polskim, użytego w art. 1 ust. 2 powołanego wyżej dekretu,
należą wszelkie czynności podmiotów wymienionych w pkt 1 związane z realizacją
ich konstytucyjnych i ustawowych kompetencji, chyba że z istoty tych czynności
wynika konieczność posłużenia się językiem obcym”8.
Odpowiednikiem pojęcia „urzędują” w ustawie o języku polskim jest pojęcie
„czynności urzędowe”9.
Trybunał Konstytucyjny, dokonując wykładni, słusznie wprowadził możliwość
wyjątku od zasady posługiwania się językiem polskim jako językiem urzędowym.
Wyjątek ten dotyczy takich czynności, które ze względu na swą istotę, powinny
być dokonane w języku obcym. Dopuścił tym samym możliwość posługiwania się
przez administrację językiem innym niż język polski.
Obowiązujący stan prawny łączy pojęcie języka państwowego i języka urzędowania w jeden i nazywa go wspólnym określeniem „język urzędowy”.
Język polski, jako element tożsamości narodowej odgrywa istotną rolę w procesie globalizacji. Jego niematerialny wymiar daje gwarancję zachowania różnorodnej kulturowo Europy. Z pewnością nie da się wyeliminować wpływu obcych
kultur na kształtowanie i rozwój języka polskiego. Obowiązkiem organów publicznych, a także obywateli, jest dbałość o rozwój własnego języka, bo język nierozwijający się nie tylko nie wyraża myśli, ale ogranicza samo myślenie. Pamiętać jednak trzeba, że nigdy nie będzie on środkiem do utworzenia kolejnej płaszczyzny
wspólnoty międzynarodowej, tak jak dzieje się to z walutą.
Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza i ocena funkcji, jaką język
urzędowy odgrywa we współczesnym systemie prawa administracyjnego. Rozważania oparte są o nowe tendencje rozwoju terminologii prawniczej oraz mocne
akcenty prawa wspólnotowego.
Prezentowane poglądy z oczywistych względów zawierają tylko wybrane elementy tej bardzo rozległej tematyki.
2. Kilka uwag na temat pojęcia języka urzędowego
Ustanowienie języka polskiego językiem urzędowym wynika przede wszystkim z art. 27 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z treścią tego przepisu „w Rzeczypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski. Przepis ten
nie narusza praw mniejszości narodowych wynikających z ratyfikowanych umów
7
8
9
BOC.indb 568
Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 maja 1997 r., W 7/97, OTK 1997/2/27.
Ibidem.
Zob. art. 5 ust. 1 u.j.p.
2009-09-11 11:54:21
Język urzędowy a język prawny
569
międzynarodowych”. Drugie zdanie tego przepisu spotkało się z dość dużą krytyką.
Zostało uznane za zbędne przez J. Bocia10 oraz J. Trzcińskiego11. Słuszny zarzut
dotyczy faktu, że w świetle tego przepisu mniejszości narodowe nie uzyskały w Konstytucji RP prawa odejścia od zasady, iż językiem urzędowym jest język polski12.
Problematyka języka urzędowego rozwinięta jest w ustawie o języku polskim.
W świetle art. 4 u.j.p. „język polski jest językiem urzędowym konstytucyjnych
organów państwa, organów jednostek samorządu terytorialnego i podległych im
instytucji w zakresie, w jakim wykonują zadania publiczne, terenowych organów
administracji publicznej, instytucji powołanych do realizacji określonych zadań
publicznych, organów, instytucji i urzędów podległych organom wyżej wymienionym powołanych w celu realizacji zadań tych organów, a także organów państwowych osób prawnych w zakresie, w jakim wykonują zadania publiczne, organów
samorządu innego niż samorząd terytorialny oraz organów organizacji społecznych, zawodowych, spółdzielczych i innych podmiotów wykonujących zadania
publiczne”.
Punktem wyjścia definicji języka urzędowego jest definicja języka państwowego. Językiem państwowym jest zatem ten język, w którym publiczne władze
państwa występują oficjalnie, współtworzą lub przystępują do prawa kreowanego
między państwami i ich organizacjami (umów, konwencji, traktatów, protokołów,
paktów, statutów, układów i in.), oraz ten język, w którym kompetentne organy
władz tworzą prawo wewnętrzne; natomiast językiem urzędowym jest ten język,
w którym prawo to musi być realizowane13.
Można zatem twierdzić, że język urzędowy jest przede wszystkim, ale nie wyłącznie stosowany przez podmioty wykonujące zadania publiczne posiadające status organów, urzędów lub inny. Przepis art. 4 u.j.p. oraz art. 27 Konstytucji RP
nie stanowią, że językiem urzędowym jest język, w którym formułowane powinny
być wypowiedzi do organu lub przed organem, ale jest to język, którym posługuje się przede wszystkim administracja publiczna. Postanowienia te konkretyzuje
dopiera art. 5 ust. 2 u.j.p. Zgodnie z treścią tego przepisu wszystkie podmioty powinny kierować swoje oświadczenia do organów administracji publicznej i innych
podmiotów wykonujących zadania publiczne w języku polskim.
Posługiwanie się rozumiane jest jako formułowanie wypowiedzi skierowanych
do innych podmiotów, a także rozumowanie. Należy zwrócić uwagę, że „obowiązek prowadzenia postępowania wyłącznie w języku polskim nie oznacza obowiązku rozumowania wyłącznie w kategoriach języka polskiego” 14. „Zasada, że w Rze10 J. Boć, Komentarz do art. 27 Konstytucji, [w:] Konstytucje Rzeczypospolitej, red. J. Boć, Wrocław 1998, s. 64.
11 J. Trzciński, Komentarz do art. 27 Konstytucji, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej. Komentarz,
red. L. Garlicki, Warszawa 1999, s. 1–5.
12 J. Boć, op. cit., s. 64.
13 J. Boć, Język administracji..., s. 91.
14 Wyrok NSA w Warszawie z dnia 5 czerwca 1997, IOSK 796/06, niepublikowany.
BOC.indb 569
2009-09-11 11:54:21
570
EWA PIERZCHAŁA
czypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski (art. 27 Konstytucji
RP), w tym językiem urzędowym konstytucyjnych organów państwa i terenowych
organów władzy publicznej (art. 4 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 7 października 1999 r.
o języku polskim – Dz.U. Nr 90, poz. 999 z późn. zm.), nie stoi na przeszkodzie,
aby powołane organy – jeżeli zajdzie potrzeba wykładni prawa, w szczególności
prawa Wspólnoty Europejskiej – posługiwały się obcojęzycznymi tekstami tego
samego aktu prawnego w celu ustalenia jego rzeczywistej treści, jednakowo pojmowanej w całej Wspólnocie Europejskiej”15.
Teza ta ma doniosłe znaczenie z punktu widzenia stosowania i interpretacji
norm niewyrażonych w języku polskim. Dotyczy to zwłaszcza aktów prawnych,
których obowiązywanie obejmuje obszar naszego kraju, a które nie zostały przetłumaczone na język urzędowy. Problem ten dotyczy również aktów prawnych
sporządzonych w innym niż język polski i przetłumaczonych na nasz język urzędowy. Brak przyjęcia jednakowego znaczenia przepisów prawa wspólnotowego
z jednej strony może spowodować chaos w stosowaniu tych norm, z drugiej zaś
otwiera możliwości dążenia do podniesienia jakości i precyzyjności tłumaczonych
tekstów. W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że adresatem normy art. 4 u.j.p.
są wyłącznie podmioty wykonujące zadania publiczne, natomiast art. 5 ust. 2 u.j.p.
wprowadza obowiązek posługiwania się językiem polskim także przez osoby składające wszelkie oświadczenia woli przed organami wymienionymi w art. 4 u.j.p.
Oznacza to, że obowiązek zapewnienia polskiego brzmienia treści kierowanych
w procesie komunikacji związanym z realizacją zadań publicznych ciąży na osobie,
której zależy na wywołaniu skutków prawnych.
Czy oprócz warunku określonego w art. 4 u.j.p. istnieją jeszcze inne kryteria
i cechy, którymi wyróżnia się język urzędowy spośród innych kategorii języka? Język urzędowy często bywa rozumiany jako język oficjalny, język aktów prawnych,
normatywnych i administracyjnych. Ściślej mówiąc, język urzędowy, to język
formalnie uznany za podstawowy język porozumiewania się między obywatelami naszego kraju a administracją publiczną, zwłaszcza jeśli chodzi o komunikację na linii: organ administracji publicznej lub inny podmiot wykonujący zadania publiczne–obywatel. Administracja działająca poprzez uprawnione podmioty
komunikuje się przede wszystkim za pomocą wydawania aktów prawnych, pism
lub poprzez zawieranie umów. Nie można pominąć również różnego typu ustnych
form komunikacji, a także podstawowej formy demokracji, jaką jest wypowiedzenie się obywateli w konsultacjach społecznych czy w drodze referendum. Zasady formułowania wypowiedzi w aktach prawnych określa rozporządzenie z dnia
20 czerwca 2002 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej16.
Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia język aktów prawnych powinien
być zwięzły, syntetyczny, niezbyt szczegółowy, a zarazem powinien opisywać typo15
16
BOC.indb 570
Ibidem.
Dz.U. Nr 100, poz. 908 (dalej: r.t.p.).
2009-09-11 11:54:21
Język urzędowy a język prawny
571
we sytuacje, jakie występują w dziedzinie spraw regulowanych tym aktem. Zdania w aktach prawnych redaguje się zgodnie z powszechnie przyjętymi regułami
składni języka polskiego, unikając zdań wielokrotnie złożonych. Należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi (określeniami) w ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu. Ponadto należy unikać posługiwania się:
określeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami), jeżeli mają odpowiedniki
w języku powszechnym; określeniami lub zapożyczeniami obcojęzycznymi, chyba
że nie mają dokładnego odpowiednika w języku polskim; nowo tworzonymi pojęciami lub strukturami językowymi (neologizmami), które są dopuszczalne tylko wtedy, gdy w dotychczasowym słownictwie polskim brak jest odpowiedniego
określenia17.
Zasady techniki prawodawczej celowo odsyłają do powszechnie przyjętych
reguł składni języka polskiego. Nie byłoby bowiem ani celowe, ani pożądane konstruowanie swoistych reguł składni na potrzeby języka prawnego – nie byłoby celowe, gdyż zwielokrotniałoby to koszty tworzenia aktów prawnych i nie byłoby
pożądane ze względu na zasadę komunikatywności tekstu prawnego18.
Język urzędowy w szerokim znaczeniu będzie obejmował zatem wypowiedzi
formułowane w języku polskim przez przedstawicieli administracji publicznej lub
inne podmioty wykonujące zadania publiczne, a także przez obywateli w kontaktach z administracją publiczną lub tymi podmiotami. Będzie to również język
aktów prawnych, pism i oświadczeń sporządzanych przez wymienione podmioty
w procesie komunikacji o charakterze oficjalnym lub mniej oficjalnym (np. życzenia świąteczne). Językiem prawnym będzie zatem również język urzędowy, co
nie jest tożsame z założeniem, że język urzędowy to język prawny.
3. Język urzędowy a język prawny
Język urzędowy należy z pewnością odróżnić od języka urzędniczego, a także języka prawnego. Termin „urzędowy” odnosi się do urzędnika, czyli do osoby
działającej w imieniu organu administracji publicznej, i jest rozumiany jako formalistyczny, biurokratyczny, służbowy, oficjalny. Ustawy, decyzje, postanowienia,
zaświadczenia i inne pisma niebędące aktami prawnymi oprócz tego, że są sporządzane w języku urzędowym, czyli w języku polskim, mają jeszcze charakter
oficjalny i są sporządzane w tzw. języku prawnym. Pod pojęciem języka prawnego
rozumie się język tekstów prawnych, ogólnych aktów normatywnych prawa publicznego, publicznoprawnych aktów indywidualnych oraz aktów prawa prywat17
§ 5–8 załącznika do r.t.p.
Komentarz do rozporządzenia z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej (Dz.U. Nr 100, poz. 908), [w:] J. Warylewski (red.), T. Bąkowski, P. Bielski, K. Kaszubowski,
M. Kokoszczyński, J. Stelina, G. Wierczyński, Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, Warszawa
2003.
18
BOC.indb 571
2009-09-11 11:54:22
572
EWA PIERZCHAŁA
nego, czyli gotowych wytworów pochodzących od publicznego prawodawcy19.
Nie ma w nich zabarwień emocjonalnych ani zwrotów humorystycznych. Język
prawny to zwięzłe, syntetyczne wypowiedzi, niezawierające treści złożonych, nadmiernie ukwieconych i zabarwionych emocjami. Rozporządzenie z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej różnicuje język prawny od języka urzędowego. Zgodnie z § 11 r.t.p. „w ustawie nie zamieszcza się wypowiedzi,
które nie służą wyrażaniu norm prawnych, a w szczególności apeli, postulatów,
zaleceń, upomnień oraz uzasadnień formułowanych norm”. Treść tych aktów ma
również oficjalny charakter, ale nie jest tworzona według tych samych reguł co akty
prawne. Nie są zatem sporządzane w języku prawnym, ale będą tworzone z zasobu
słownictwa języka urzędniczego lub nawet powszechnego.
Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt, że język urzędowy, którym należy się
posługiwać przy tworzeniu aktów prawa powszechnie obowiązującego, nie jest językiem, w którym tworzone są wszystkie źródła prawa obowiązujące obywateli
polskich20. Znane są przypadki, w których polski obywatel ponosi odpowiedzialność przed polskimi organami za działanie jedynie na podstawie aktu prawnego
sporządzonego w obcym dla niego języku21. Stosowanie obcojęzycznych, nietłumaczonych aktów nie zostało jeszcze utrwalone w praktyce orzeczniczej sądów
administracyjnych ani też organów administracji publicznej. W świetle tych okoliczności bezsprzeczny pozostaje fakt, że polski obywatel powinien domagać się
od organów administracji publicznej dostępu do jednoznacznej, obowiązującej
wersji tekstu prawnego w języku urzędowym.
Warto także przyjrzeć się jednej z zasad dobrej administracji dotyczącej języka komunikacji organów z obywatelem określonej w Europejskim kodeksie
dobrej administracji (KDA)22, która wyznacza współczesny standard działań
organów w zjednoczonej Europie. Przepis art. 13 KDA stanowi, że każda pojedyncza osoba, która zwróci się na piśmie do instytucji w jednym z języków traktatu, otrzyma odpowiedź w tym samym języku. Zasada ta obowiązuje w miarę
możliwości zarówno osoby prawne, jak i organizacje społeczne oraz podmioty
19
Zob. A. Bator, [w:] Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, A. Bator (red.),
W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Warszawa 2006, s. 91; K. Doliwa, O języku prawa,
Administracja publiczna 1/(3)/2004.
20 Zob. szerzej na temat stosowania prawa wspólnotowego w prawie polskim np. S. Biernat,
P. Wróbel, Stosowanie prawa Wspólnoty Europejskiej w polskim sądownictwie administracyjnym, Studia Prawno-Europejskie, t. IX, Łódź 2007, s. 7 i n., oraz R. Stasikowski, Wpływ prawa wspólnotowego
na polskie prawo administracyjne, Zeszyty Naukowe, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, z. 32, s. 145 i n.
21 Por. np. wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 20 lipca 2005 r., I SA/Bd 275/05, niepublikowany
oraz wyrok WSA w Gdańsku z dnia 24 maja 2006 r., III SA/Gd 45/06, niepublikowany.
22 Europejski kodeks dobrej administracji (wprowadzenie, tekst i komentarz o zastosowaniu
kodeksu w warunkach polskich procedur administracyjnych), wydanie VI, Biuro RPO, Warszawa
2007.
BOC.indb 572
2009-09-11 11:54:22
Język urzędowy a język prawny
573
gospodarcze23. W polskim Kodeksie postępowania administracyjnego24 nie ma
odpowiednika tego przepisu. KDA swoją mocą obowiązywania obejmuje przede
wszystkim organy Unii Europejskiej. Jednakże rekomenduje się stosowanie reguł
określonych w KDA również przed polskimi organami administracji publicznej
bez konieczności wprowadzania jego przepisów do rodzimego prawa25.
Na gruncie standardów językowych ustalonych w KDA słuszna wydaje się
teza, że dominującym językiem urzędowym pozostaje język polski. Natomiast organy administracji publicznej powinny dostosowywać w miarę możliwości język
prawniczy, którym się posługują przy tworzeniu indywidualnych aktów publicznoprawnych, do języka narodowego adresata tego aktu. Zasadę tę można rozumieć
w ten sposób, że organ sporządza pierwotną wersję dokumentów w języku urzędowym (języku polskim), ale jeśli strona nie włada językiem polskim, powinien
zapewnić jej możliwość dostępu do wersji językowej dla niej zrozumiałej.
4. Kategorie języka urzędowego
Język polski można podzielić na dwie kategorie: język powszechny (potoczny) oraz język oficjalny, zwany urzędowym. Pierwsza kategoria języka zawiera
terminologię, która ukształtowała się w wyniku rozwoju procesów społecznych,
na podstawie zwyczaju, kultury życia, obyczajowości. Druga kategoria jest rodzajem języka sztucznego26. Do tej kategorii zaliczany jest język urzędowy, rozumiany
w sposób szeroki jako język prawny, i język prawniczy oraz język urzędniczy. Język urzędowy będący zamkniętym systemem słownictwa przyjętego według powszechnie uznanych reguł można podzielić na język aktów prawnych i pism oraz
język formularzy. Język aktów prawnych, zwany językiem prawnym, jest zespołem
znaków słownych przyjętych według wypracowanej przez ustawodawcę, doktrynę,
orzecznictwo i zwyczaj konwencji. Język pism w nauce prawa administracyjnego
to zarówno język prawny (rozstrzygnięcie decyzji administracyjnej), jak i prawniczy (np. uzasadnienie decyzji administracyjnej). Może zawierać w sobie elementy
języka powszechnego. Zawsze jednak ma charakter oficjalny. Wyjątek od oficjalności pism może stanowić zwyczajowo przyjęte składanie wzajemnych życzeń lub
podziękowań.
23
Tłumaczenie własne.
Ustawa z dnia 14 czerwca 1990 r. Kodeks postępowania administracyjnego, tekst jedn. Dz.U.
z 2000 r., Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.
25 Zob. także T. Frey, Relacja urząd–obywatel a standardy dobrej administracji, Biuletyn RPO
nr 58/2007, s. 30 i n.
26 Język sztuczny to język będący wytworem pewnej konwencji, określany jako sformalizowany, zob. A. Bator [w:] Wprowadzenie do nauk prawnych, s. 93.
24
BOC.indb 573
2009-09-11 11:54:22
574
EWA PIERZCHAŁA
Najbardziej oszczędny w swoich wyrażeniach jest niewątpliwie język formularzy. Ta kategoria systemu słownictwa powstała na skutek powtarzalności czynności administracyjnych w urzędach. Formularz można określić jako pismo zawierające ukierunkowane formy wypowiedzi, pozostawiające wypełniającemu wolne
pola do uzupełnienia, charakteryzujące się ograniczonym wyborem możliwości,
w celu uzyskania najlepszego i najbardziej precyzyjnego obrazu o woli i wiedzy
wypełniającego w danej sprawie, na potrzeby konkretnego postępowania. Wykonywanie zadań publicznych rzadko można określić jako jednorazowe. Powtarzalność zachowań w urzędach wymusiła powstanie form, które wykorzystują cechę
rutynowych działań w celu usprawnienia funkcjonowania administracji.
Zauważalny jest także proces powstawania programów komputerowych zawierających gotowe formularze wniosków, zawiadomień, a nawet niektórych
aktów administracyjnych. Pojęcie formularzy pojawia się w niektórych źródłach
administracyjnego prawa materialnego, np. w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej27, w ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym28.
Język formularzy jest przede wszystkim językiem prawa, ponieważ terminologia aktów prawnych jest najbardziej jednoznaczna, natomiast formularze muszą
zawierać pojęcia, których zrozumienie nie budzi wątpliwości. Jest rzeczą oczywistą, że formularze powinny być konstruowane w języku urzędowym, czyli w języku polskim. Czy jednak dopuszcza się korzystanie z wielojęzycznych formularzy,
których wersje językowe zrozumiałe byłyby również dla obywateli innych państw
niż Polska? Wydaje się, że funkcjonowanie formularzy sporządzonych wyłącznie
w języku polskim świadczy o ignorowaniu potrzeb obywateli innych krajów UE
korzystających z usług polskiej administracji. Posługiwanie się językiem polskim,
jako językiem urzędowym, oznacza, że dominującym językiem wypowiedzi pisemnych i ustnych w administracji publicznej jest język polski. Nie jest to jednak
jednoznaczne z faktem, że pisma o charakterze powtarzalnym (np. odpisy aktów
stanu cywilnego) nie powinny być sporządzane w kilku językach.
5. Ochrona prawna języka urzędowego
Język urzędowy podlega ochronie prawnej na mocy u.j.p. Ochrona języka
polskiego polega w szczególności na: dbaniu o poprawne używanie języka i doskonaleniu sprawności językowej jego użytkowników oraz na stwarzaniu warunków do właściwego rozwoju języka jako narzędzia międzyludzkiej komunikacji,
27
Art. 27 ust. 1: „Wniosek o wpis do ewidencji składa się na formularzu zgodnym z określonym wzorem urzędowym...”, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r., Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.
28 Art. 24h ust. 13: „Prezes Rady Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, wzór formularza
oświadczenia majątkowego radnego oraz wzór formularza oświadczenia majątkowego wójta, zastępcy wójta, sekretarza gminy...”, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.
BOC.indb 574
2009-09-11 11:54:22
Język urzędowy a język prawny
575
przeciwdziałaniu jego wulgaryzacji, szerzeniu wiedzy o nim i jego roli w kulturze,
upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a także przeciwdziałaniu
ich zanikowi, promocji języka polskiego w świecie oraz na wspieraniu nauczania
języka polskiego w kraju i za granicą (art. 3 u.j.p.).
Ochrona języka polskiego będzie również obejmowała prawo określonych
podmiotów do kierowania roszczenia wobec organów, na których ciąży obowiązek
podjęcia czynności kontrolnych na skutek złożonego wniosku.
Zakres przedmiotowy ochrony obejmuje przede wszystkim czynności z udziałem konsumentów oraz czynności z zakresu prawa pracy29. Organami upoważnionymi do kontroli używania języka polskiego są, odpowiednio do zakresu swoich
zadań, Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Inspekcja Handlowa
oraz powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów, jak również Państwowa Inspekcja Pracy30.
Uruchomienie administracyjnej drogi ochrony języka polskiego nie wyłącza
możliwości złożenia pozwu o odszkodowanie na drodze cywilnej przez osobę, która poniosła szkodę ze względu na niedopełnienie obowiązku przez inny podmiot.
Podstawą wniesienia roszczenia będzie art. 415 k.c.31
Ustawa o języku polskim nie porusza natomiast dość istotnej kwestii związanej z roszczeniem obywateli polskich, w związku z zaniechaniem działania organów państwowych, dotyczącym dokonania tłumaczenia tekstu aktu sporządzonego w obcym języku na język urzędowy. Brak określenia w sposób jednoznaczny
charakteru tej odpowiedzialności stanowi lukę prawną dość mocno odczuwalną
przez obywateli, wobec których stosuje się przepisy prawa wspólnotowego nieprzetłumaczone na język polski.
6. Tendencje rozwoju języka urzędowego
Należy zauważyć, że język polski jako język urzędowy do niedawna używany
był w aktach prawnych w sposób szczególnie ukierunkowany na pojedyncze słownictwo i złożone wypowiedzi o charakterze oficjalnym i stosunkowo łatwo definiowalnym. Prawodawca, zgodnie z założeniami rozporządzenia w sprawie zasad
technik prawodawczych, stosował dobór słów w miarę możliwości o znaczeniu powszechnym, unikając przy tym odwołań do języka specjalistycznego. Jeśli natomiast
dany termin rozumiany mógł być niejednoznacznie, zadaniem prawodawcy było
sporządzenie odpowiedniego słowniczka na początku aktu. Celem takiej metody
tworzenia przepisów prawa był dobry odbiór społeczny i doprowadzenie do jak
największej skuteczności przestrzegania uchwalanych i podejmowanych aktów.
29
30
31
BOC.indb 575
Art. 7 u.j.p.
Art. 7b u.j.p.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
2009-09-11 11:54:22
576
EWA PIERZCHAŁA
Od tej zasady znane są oczywiście wyjątki. Wystarczy spojrzeć na art. 24h
ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym32. Jest on zaprzeczeniem
wszelkich wypracowanych dotychczas reguł. Zawiera trzynaście rozbudowanych,
wielowątkowych i wielozdaniowych ustępów.
Kierunek ewolucji języka urzędowego, prawnego oraz urzędniczego w nauce
prawa administracyjnego zmierza przede wszystkim w stronę terminologii zbliżonej do powszechnej. W nowo tworzonych aktach prawnych często zauważa się
uproszczenie formułowanych wypowiedzi normatywnych. Ponadto dostrzegalne
jest sukcesywne wprowadzanie współistnienia języka polskiego, jako narodowego języka urzędowego, z innymi językami, w których sporządzane są akty prawa
wspólnotowego (np. język angielski) stosowane przez polskie organy administracyjne. Być może zjawisko to doprowadzi w przyszłości do powstania narodowego
języka urzędowego oraz unijnego języka urzędowego. Sprzyja temu z pewnością
rozwój współpracy międzynarodowej na szczeblach państwa, województw, powiatów i gmin.
Rozwój języka prawniczego czy urzędniczego, którym posługują się na co dzień
organy administracji publicznej i pracownicy urzędów, ukierunkowany jest na wyraźne dostosowanie terminologii prawnej do potrzeb rynkowych. Administracja,
mimo iż pozbawiona jest elementu konkurencyjności, stara się wprowadzać metody marketingowe w celu pogłębienia zaufania obywateli do swoich działań. Zmiana nazwy podmiotu postępowania ze „strony” na „klienta” lub „petenta” stwarza
przekonanie, że czynności urzędowe wykonywane wobec obywateli mają charakter usługi lub towaru, który podlega reklamacji lub wymianie w razie niespełnienia oczekiwań odbiorcy. Wprowadzanie tzw. rynkowej terminologii ma na celu
zmniejszenie dystansu dzielącego aparat administracyjny i obywatela. To z kolei
powinno doprowadzić do skuteczniejszego zdiagnozowania potrzeb społecznych.
A dobra diagnoza i stosowny dystans dają gwarancję zwiększenia efektywności
działania administracji poprzez m.in. zwiększenie wykonywania obowiązków administracyjnych w sposób dobrowolny.
Słuszne wydaje się również, że obok zasady uregulowanej w art. 9 k.p.a., zgodnie z którą „organy czuwają nad tym, aby strony i inne osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa”, powinno znaleźć
się uregulowanie nakładające na administrację obowiązek dbania o to, aby strona
nie poniosła negatywnych konsekwencji z tytułu nieznajomości języka polskiego.
32
BOC.indb 576
Tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.
2009-09-11 11:54:23