Podra¿nienia i alergie jako reakcja na kosmetyki

Podra¿nienia i alergie jako reakcja na kosmetyki

D I A G N O S T Y K A
K L I N I C Z N A
Podra¿nienia i alergie
jako reakcja
na kosmetyki
Prof. dr hab. n. med.
S³awomir Majewski
Instytut Wenerologii
Akademii Medycznej
w Warszawie
Irritant and Allergic responses to Cosmetics
Summary
Frequent use of cosmetics, which contain mainly synthetic compounds capable of inducing adverse skin
reactions, contribute to an increased incidence of so called “cosmetic dermatitis" (CD). Adverse reactions to
cosmetics constitute a significant proportion of contact dermatitis patients. Cosmetic dermatitis is attributed
to cosmetics and toiletries if it occurs around the time of administration of such products, and cannot be
explained by concurrent disease, drugs or other causing factors. Use of cosmetics may result in irritant
contact dermatitis (ICD), allergic contact dermatitis (ACD), photosensitive eruptions, contact urticaria,
pigmentary and hair disorders and even systemic reactions. Differentiation between ICD and ACD may be
clinically difficult, not infrequently even impossible. However, ICD usually is confined to the area exposed to
cosmetics, does not spread, depends on the concentration of the irritating compound and the time of
exposure, and could be evoked in any person. In contrast, in ACD skin lesions show tendency to spreading,
do not depend on the concentration of allergen and the time of exposition. More importantly, ACD develops
mainly in genetically predisposed individuals. Irritant contact dermatitis appears more frequently than allergic
contact dermatitis. Both types of CD occur mainly (80%) in patients aged 20-60 years, more often in women.
...............................................
We wspó³czesnym spo³eczeñstwie osoby m³ode, doros³e i starsze coraz czêœciej stosuj¹ kosmetyki
i inne procedury poprawiaj¹ce wygl¹d zewnêtrzny. Wynikiem tej tendencji jest intensywna
produkcja na ca³ym œwiecie nowych kosmetyków i ich innowacji. Du¿a czêstotliwoœæ u¿ywania
kosmetyków, które zawieraj¹ obecnie wiele sk³adników syntetycznych, wykazuj¹cych nierzadko
dzia³anie dra¿ni¹ce, sprzyja coraz czêstszemu wystêpowaniu tzw. "kosmetycznego zapalenia
skóry" (CD, Cosmetic Dermatitis) (1).
R
eakcje uboczne zwi¹zane ze stosowaniem
kosme tyków stano wi¹ istot n¹ czêœæ
wszystk ich przypad ków kontakt owego
zapalenia skóry (2). Pojêcie CD stosuje siê
w odniesieniu do kosmetyków i œrodków toaletowych, je¿eli reakcja skórna zachodzi w czasie ich
stosowania i nie mo¿e byæ ona wyjaœniona jako
zwi¹zana ze wspó³istniej¹cymi chorobami,
stosowaniem leków lub dzia³aniem innych czynników (3).
Podra¿nienie versus alergia
kontaktowa na kosmetyki
Stosowanie kosmetyków mo¿e wywo³aæ
kontaktowy wyprysk z podra¿nienia (ICD, irritant
cosmetic dermatitis), swoist¹ reakcjê alergiczn¹
(ACD, allergic cosmetic dermatitis), fotouczulenie,
kontaktow¹ pokrzywkê, zaburzenia barwnikowe,
w³osów a nawet reakcje ogólnoustrojowe. Ró¿nicowanie pomiêdzy ICD oraz ACD mo¿e byæ
klinicznie bardzo trudne, nierzadko niemo¿liwe.
W przypadku ICD zmiany skórne zlokalizowane s¹
w miejscu aplikacji kosmetyku, nie ulegaj¹ rozsiewowi a ich nasilenie zale¿y od stê¿enia
substancji dra¿ni¹cej i czasu kontaktu ze skór¹.
Ten typ reakcji skórnej mo¿na wywo³aæ
u wiêkszoœci osób. ACD wystêpuje natomiast
u osób genetycznie predysponowanych, zmiany
skórne mog¹ ulegaæ rozsiewowi a ich nasilenie nie
zale¿y od stê¿enia alergenu. Badania epidemiologiczne wykazuj¹, ¿e ICD wystêpuje znacznie
czêœciej ni¿ ACD. Oba typy reakcji na kosmetyki
wystêpuj¹ czêœciej (80%) u osób w wieku 20-60
lat, zw³aszcza u kobiet (2,4,5,6).
Nieswoista reakcja ICD jest w istocie
miejscowym stanem zapalnym, który nie jest
zwi¹zany z aktywacj¹ uk³adu immunologicznego
(limfocytów T). Reakcja ta zale¿y od uwalniania
z uszkodzonych keratynocytów ró¿nych prozapalnych cytokin, takich jak : interleukina 1 (IL-1), IL-6 ,
IL-8, czynnik martwicy nowotworu (TNF - tumor
necrosis factor) (1). W przeciwieñstwie do ICD,
w reakcji typu ACD dochodzi do aktywacji
alergenowo swoistych limfocytów T, co wymaga
uprzedniej fazy uczulenia. W czasie fazy uczuleniowej alergeny (lub hapteny), które przedostaj¹
siê przez barierê naskórkow¹, s¹ fagocytowane
przez komórki Langerhansa (tzw. komórki
prezentuj¹ce antygen), które migruj¹ do
regionalnego wêz³a ch³onnego gdzie prezentuj¹
antygen pomocniczym limfocytom T (7). Faza
uczulenia przebiega bezobjawowo i trwa kilka,
kilkanaœcie dni. Kolejna aplikacja alergenu
S³owa kluczowe :
alergia na kosmetyki,
podra¿nienie skóry,
pokrzywka kontaktowa,
alergiczne kontaktowe
zapalenie skóry
Key words:
allergy, cosmetics
dermatatitis, irritant
contact dermatitis,
contact urticaria, allergic
contact dermatitis
Zima 2003 / 2004
A L E R G I A 21
D I A G N O S T Y K A
K L I N I C Z N A
wywo³uje fazê efektorow¹, w czasie której
uczulone limfocyty T rozpoznaj¹ alergen i wywo³uj¹ siln¹ reakcjê zapaln¹. St¹d te¿ ACD
charakteryzuje siê nagromadzeniem w naskórku
pobudzonych limfocytów T (zarówno CD4+ jak
i CD8+) wykazuj¹cych ekspresjê antygenów
zgodnoœci tkankowej klasy II (HLA-DR) (7). Faza
efektorowa ACD charakteryzuje siê wystêpowaniem rumienia, grudek i pêcherzyków. Swoista
reakcja prowadz¹ca do ACD mo¿e byæ nasilona
przez ró¿ne sk³adniki kosmetyków, które posiadaj¹
pewne w³aœciwoœci dra¿ni¹ce. Z drugiej strony,
jak wykaza³y najnowsze badania, niektóre
substancje alergizuj¹ce równie¿ mog¹ wywo³ywaæ
nieswoiste podra¿nienie skóry.
Obraz kliniczny i diagnostyka
reakcji skórnych na kosmetyki.
Zespó³ podra¿nienia.
Badania epidemiologiczne i kliniczne wykaza³y, ¿e tzw. zespó³ podra¿nienia (irritation
syndrome) jest najczêstsz¹ form¹ zapalenia skóry
zwi¹zanego ze stosowaniem kosmetyków (1).
Zespó³ ten jest heterogenny, a objawy kliniczne s¹
ró¿norodne, w tym tzw. subiektywne i obiektywne
podra¿nienie skóry.
Obiektywne podra¿nienie skóry
(objective irritation)
Podra¿nienie skóry, zdefiniowane jako
miejscowy stan zapalny, jest wywo³ywane g³ównie
przez kosmetyki i produkty do utrzymania
czystoœci. Preparaty stosowane do pielêgnacji
w³osów, równie¿ depiluj¹ce, wywo³uj¹ czêsto ostre
reakcje, zw³aszcza je¿eli nie s¹ przestrzegane
zasady ich u¿ywania. Kosmetyki o w³aœciwoœciach
czyszcz¹cych mog¹ wywo³ywaæ przewlek³e
podra¿nienie skóry, podczas gdy œrodki
nawil¿aj¹ce mog¹ powodowaæ umiarkowane
podra¿nienie skóry. Kosmetyki, które zawieraj¹
ziarnistoœci oraz inne produkty (np. syntetyczne
g¹bki) mog¹ wywo³aæ tzw. mechaniczne
podra¿nienie skóry. Reakcje podra¿nieniowe
wystêpuj¹ czêœciej w przypadku stosowania
kosmetyków na twarzy lub na skórê such¹ lub
wypryskow¹. G³ównymi objawami podra¿nienia
skóry jest zaczerwienienie i z³uszczanie (1).
Jedn¹ z obiektywnych cech ubocznego
dzia³ania niektórych kosmetyków jest wywo³ywanie
zmian tr¹dzikowych, co jest zwi¹zane z ich
wp³ywem na procesy keratynizacji w obrêbie
mieszków w³osowych (8).
Subiektywne podra¿nienie skóry
(subjective irritation)
Tego typu podra¿nienie charakteryzuje siê
ró¿nie nasilonym œwi¹dem lub tylko uczuciem
"dyskomfortu" i mo¿e wystêpowaæ bez widocznych
zmian klinicznych (tzw. sensory irritation). Mo¿e
byæ ono wywo³ane przez wiele sk³adników obecnych w kosmetykach (np. glikol propylenowy, hydroksykwasy, etanol, itp.), w stê¿eniach, które nie
powoduj¹ obiektywnego podra¿nienia skóry (9).
22 A L E R G I A
Zima 2003 / 2004
Pokrzywka kontaktowa.
Pokrzywka kontaktowa stanowi inny typ reakcji
skórnej na kosmetyki, polegaj¹cej na wystêpowaniu zaczerwienienia i wykwitów b¹blowych
w krótkim czasie (15-60min) po zastosowaniu
kosmetyku (10,11). Zmianom skórnym towarzyszy
œwi¹d i pieczenie. Rozpoznanie tej pokrzywki
mo¿e byæ ustalone na podstawie dok³adnego
wywiadu. Najczêstsz¹ form¹ jest pokrzywka
nieimmunologiczna, w której wystêpuj¹ tylko
zmiany skórne i nie stwierdza siê innych objawów.
Me ch an iz m ko nt ak to we j po kr zy wk i ni e
immunologicznej nie zosta³ w pe³ni wyjaœniony,
a reakcja ta wywo³ywana jest przez wiele
substancji, np. kwas benzoinowy i cynamonowy.
Natomiast pokrzywka kontaktowa immunologiczna
wystêpuje u osób uczulonych (zw³aszcza ze
wspó³istniej¹c¹ atopi¹) i towarzysz¹ jej inne
objawy, np. zapalenie spojówek, b³ony œluzowej
nosa, astmy. Ten typ pokrzywki mo¿e byæ
wywo³any przez parabeny, hennê i inne
substancje.
Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (ACD)
Jak ju¿ wspomniano, niektóre substancje
obecne w kosmetykach mog¹ indukowaæ swoiste
reakcje immunologiczne typu komórkowego, które
polegaj¹ na aktywacji limfocytów T. Ten typ alergii
kontaktowej mo¿e byæ rozpoznany na podstawie
tzw. testów p³atkowych (patch test). Wiêkszoœæ
kosmetyków posiada niewielkie w³aœciwoœci
dra¿ni¹ce i z tego wzglêdu mog¹ byæ one badane
za pomoc¹ tej metody. W przypadku s³abo
dodatnich reakcji skórnych w klasycznych testach
p³atkowych alergia kontaktowa na kosmetyki mo¿e
byæ potwierdzona za pomoc¹ testu prowokacji
(PUT, provocative use test), znanego tak¿e pod
nazw¹ testu ROAT (repeated open application
test) (12,13). W teœcie tym kosmetyk jest
aplikowany dwa razy dziennie przez 1- 2 tygodnie
na powierzchniê skóry ok. 5 cm2 po stronie
zginaczy na przedramionach. W przypadku
podejrzenia reakcji fotoalergicznych (np. na
substancje zapachowe lub chroni¹ce przed UV),
kosmetyk mo¿e byæ badany za pomoc¹
"fotoalergicznego testu p³atkowego". W teœcie tym
po aplikacji kosmetyku skóra jest dodatkowo
naœwietlana UVA (5-10J) po 24 i 48 h .
Prawie wszystkie rodzaje sk³adników
kosmetyków mog¹ wywo³ywaæ ACD. Alergia na
œrodki zapachowe mo¿e byæ wykryta za pomoc¹
testów p³atkowych lub ROAT przy u¿yciu
"mieszanki zapachowej" zawieraj¹cej g³ównie
eugenol i zwi¹zki cynamonowe. Test z mieszank¹
zapachow¹ potwierdza alergiê w oko³o 90%
przypadków (14). Nale¿y podkreœliæ, ¿e niektóre
substancje zapachowe, np. balsamy, zwi¹zki
cynamonowe, mog¹ równie¿ wywo³aæ pokrzywkê
kontaktow¹, której nie mo¿na stwierdziæ za
pomoc¹ testów p³atkowych. Ze wzglêdu na
szerokie stosowanie konserwantów, substancje te
czêsto wywo³uj¹ alergiê kontaktow¹. Najczêœciej
s¹ to estry parabenu, które wykazuj¹ dzia³anie
przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne (gram +).
Uczulaj¹ one zw³aszcza w przypadku zastosowania kosmetyku na okolice skóry, w których s¹
D I A G N O S T Y K A
zmiany wypryskowe (15). Glikol propylenowy, który
równie¿ ma dzia³anie przeciwbakteryjne, mo¿e
wywo³aæ zarówno podra¿nienie jak i alergiê
kontaktow¹ (16). Formaldehyd i uwalniacze
formaldehydu s¹ substancjami czêsto uczulaj¹cymi, obecnymi np. w szamponach. Pochodne
mocznika oraz inne substancje konserwuj¹ce (np.
quanterinium-15, Euxoyl 400) mog¹ wywo³ywaæ
oba typy kontaktowego zapalenia skóry (17).
Zespó³ nietolerancji kosmetyków
a podra¿nienie skóry
Zespó³ nietolerancji kosmetyków zale¿y od
ró¿nych zewn¹trzpochodnych i wewn¹trzpochodnych czynników, a jego czêstoœæ wystêpowania
w populacji ci¹gle siê zwiêksza. Do pocz¹tkowych
objawów zespo³u nale¿y uczucie pieczenia skóry
(g³ównie twarzy) i du¿y dyskomfort po aplikacji
kosmetyku. W bardziej nasilonej formie zespó³ ten
wystêpuje pod nazw¹ "status cosmeticus", kiedy
pacjent nie toleruje ¿adnych kosmetyków (18).
Przewa¿aj¹ wówczas objawy obiektywnego
podra¿nienia skóry. Atopowe zapalenie skóry
i sucha skóra predysponuj¹ do wyst¹pienia "status
cosmeticus". U niektórych chorych dominuj¹ objawy alergicznego kontaktowego zapalenia skóry,
fotoalergii lub pokrzywki kontaktowej. Czêsto
nietolerancji kosmetyków towarzysz¹ zmiany
podobne do ³ojotokowego zapalenia skóry lub
tr¹dziku ró¿owatego z nasilonym rumieniem,
z³uszczeniem, pieczeniem i œwi¹dem.
W przeciwieñstwie do zespo³u nietolerancji
kosmetyków, "skóra wra¿liwa" jest okreœleniem
u¿ywanym potocznie przez konsumentów, którzy
deklaruj¹, ¿e ich skóra w mniejszym stopniu
toleruje produkty kosmetyczne. Oko³o 40% kobiet
i oko³o 20% mê¿czyzn okreœla swoj¹ skórê jako
wra¿liw¹, w przypadku której dominuj¹ objawy
subiektywnego podra¿nienia, chocia¿ u niektórych
osób mo¿na okresowo stwierdziæ tak¿e cechy
obiektywnego podra¿nienia skóry. Je¿eli wystêpuj¹ objawy obiektywne, "skórê wra¿liw¹" mo¿na
traktowaæ jako ³agodn¹ formê zespo³u nietolerancji
kosmetyków (19).
Leczenie chorych z zespo³em nietolerancji
kosmetyków jest niezmiernie trudne z powodu
z³o¿onoœci procesów patofizjologicznych. Ponadto
u wiêkszoœci chorych stwierdza siê objawy
K L I N I C Z N A
depresji wymagaj¹cej wsparcia psychologicznego
(19). W leczeniu najwa¿niejszy jest indywidualny
program eliminacji u¿ywania kosmetyków. Ka¿dy
pacjent powinien byæ diagnozowany w kierunku
pokrzywki kontaktowej, kontaktowej alergii i fotoalergii. Szczególne znaczenie ma dok³adna interpretacja testu ROAT oraz leczenie wspó³istniej¹cych zaka¿eñ i innych chorób. Pielêgnacja skóry
powinna byæ ograniczona do przemywania wod¹
(bez dodatku myde³ i innych detergentów) oraz
stosowania gliceryny i innych œrodków do
nawil¿ania. Nale¿y wyeliminowaæ wspólne
u¿ywanie kosmetyków z innymi osobami gdy¿
grozi to wyst¹pieniem zaka¿eñ skóry.
Zewnêtrzne stosowanie preparatów zawieraj¹cych kortykosteroidy jest bezwzglêdnie przeciwwskazane, ale w niektórych przypadkach (w ostrej
fazie zapalenia skóry) mo¿na stosowaæ niektóre
leki o dzia³aniu przeciwzapalnym (np. takrolimus,
pimekrolimus).
Nowe metody badania
ubocznych na kosmetyki
skórnych
reakcji
G³ównym problemem ostatnich lat jest
ró¿nicowanie pomiêdzy nieswoistym podra¿nieniem skóry i swoistym alergicznym wypryskiem
kontaktowym, które stosunkowo czêsto wystêpuj¹
po stosowaniu kosmetyków. Nierzadko ró¿nicowanie tak¿e w oparciu o wywiad dermatologiczny
a nawet o testy p³atkowe jest niemo¿liwe. Nowe
techniki in vitro (hodowle keratynocytów) mog¹
byæ pomocne w ustaleniu w³aœciwoœci
dra¿ni¹cych substancji zawartych w kosmetykach.
Niektóre z tych substancji wywo³uj¹ uszkodzenie
komórki (np. apoptozê) lub zwiêkszon¹ produkcjê
prozapalnych cytokin, których obecnoœæ mo¿na
wykryæ za pomoc¹
swoistych testów ELISA
(enzyme - like immuno-sorption assay) lub technik
RT-PCR (reverse transcriptase - polymerase chain
reaction). Szczególne znaczenie maj¹ tzw.
organotypowe hodowle keratynocytów pozwalaj¹ce na badanie ekspresji ró¿nych genów za
pomoc¹ techniki mikromacierzy DNA (20).
U niektórych osób mo¿na potwierdziæ swoist¹
alergiê kontaktow¹ za pomoc¹ hodowli komórek
jednoj¹drowych krwi obwodowej i stwierdzenia
swoiœcie uczulonych klonów limfocytów T (7). n
Piœmiennictwo:
1. Metha SS, Reddy BSM. Cosmetic dermatitis current perspectives. Int J Dermatol 42:533,2003, 2. Larsen WG, et al. A primer on
cosmetcs. J Am Acad Dermatol 27:469, 1992, 3. Adams RM, Maibach HI. A five year study of cosmetic reactions. J Am Acad
Dermatol 13:1062, 1995, 4. Romaguera C, et al. Patch tests with allergens related to cosmetics. Contact Dermatitis 9:167, 1983,
5. De Groot AC, et al. The allergens in cosmetics. Arch Dermatol 124:1525, 1988, 6. Eierman HJ, et al. Prospective study of cosmetics
reactions 1977 1980. J Am Acad Dermatol 6:909, 1982, 7. Majewski S. Skin immune system. Uk³ad odpornoœciowy skóry.
(Jakobisiak M, red), PWN Warszawa 2001, 8. American Academy of Dermatology invitational symposium on comedogenicity. J Am
Acad Dermatol 20:272, 1989, 9. Christensen M, Kligman AM. An improved procedure for conducting lactic acid stinging tests on facial
skin. J Soc Cosmet Chem 44:1, 1996, 10. Von Krogh G, et al. Maibach HI. The contact urticaria syndrome. Semin Dermatol 1:59, 1982,
11. Amin S, et al. Contact urticaria syndrome. Boca Raton, FL, CRC Press, 1977, 12. Hannuksela M, Salotl T. The repeated open
application test (ROAT). Contact Dermatitis 14:221, 1986, 13. Johansen JD, et al. Threshold responses in cinnamic aldehyde
sensitive subjects. Results and methodological aspects. Contact Dermatitis 34:165, 1996, 14. Larsen W, et al. Fragrance contact
dermatitis: A worldwide multicentric investigation (Part 1). Am J Contact Dermatitis 7:77, 1996, 15. Fischer AA. Esoteric contact
dermatitis. (Part 1): The paraben paradox. Cutis 57:65,1996, 16. Trancik RJ, Maibach Hl. Propylene glycol: Irritation or sensitization?
Contact Dermatitis 8:185, 1982, 17. De Groot AC, Weyland JW. Contact allergy to methyldibromoglutaronitrile in cosmetic preservative
Euxyl K 400. Am J Contact Dermatitis. Cutis 26:22, 1991, 18. Fischer AA. Cosmetic actions and reactions: Therapeutic irritant, and
allergic. Cutis 26:22, 1991, 19.
Engasser PG, Maibach Hl. Cosmetics and skin care in Dermatologic Pracice. In Fitzparick H
(ed). Dermatology. New York 2001, 20. Bernard FX, et al. Comparison of gene expression profiles in human keratinocyte monolayer
cultures, reconstituted epidermis and normal human skin; transcriptional effects of retinoid treatments in reconstituted human
epidermis. Experimental Dermatol 11:59-74, 2001.
Zima 2003 / 2004
A L E R G I A 23