Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW

Anastazja Łuczak
Akademia Morska w Gdyni
Studenckie Koło Naukowe „Nawigator”
MAPY ZATOKI GDAŃSKIEJ BHMW
W pracy przedstawiono zagadnienia związane z historią tworzenia i wykorzystania map nawigacyjnych Zatoki Gdańskiej, opracowanych przez Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej w latach
1927–2009.
1. WPROWADZENIE
Dynamicznie rozwijający się przemysł światowy sprawia, iż transport morski
nabiera obecnie coraz większego znaczenia. Konsekwencją tych zmian jest
konieczność modyfikacji tras żeglownych, a w związku z tym zmian organizacji
ruchu statków oraz oznakowania nawigacyjnego dla prowadzenia bezpiecznej
nawigacji. Jest to konieczne zarówno ze względów ekonomicznych, bezpieczeństwa, jak i ochrony środowiska.
Celem tego opracowania jest zaprezentowanie zmian, wprowadzonych na
przestrzeni lat na wybranych mapach Zatoki Gdańskiej, wydanych przez Biuro
Hydrograficzne Marynarki Wojennej.
Początkowa część artykułu przedstawia instytucje odpowiedzialne za dostarczanie i utrzymywanie oznaczeń nawigacyjnych w okresie międzywojennym.
Zawarto tu również graficzną charakterystykę mapy nr 1 BHMW oraz jej zasięg.
Następnie umieszczono informacje o sytuacji w Zatoce Gdańskiej po II wojnie
światowej, dotyczące problemu wraków i obszarów zagrożenia minami. Część ta
omawia także graficzną charakterystykę mapy nr 102 BHMW oraz dwa systemy
stosowanego wówczas oznakowania nawigacyjnego. Kolejny rozdział obejmuje
zmiany systemu rozgraniczenia ruchy statków. Przedstawiono w nim także nowo
zastosowaną skalę map oraz graficzną charakterystykę mapy nr 51 BHMW. Ostatnia
część opracowania dotyczy informacji o współczesnych mapach morskich Zatoki
Gdańskiej, wydanych przez BHMW oraz objętych wymogami IHO (International
Hydrographic Organization).
Akwen Zatoki Gdańskiej od wielu lat stanowił obszar rozwinięty gospodarczo, pomimo że granice państwa polskiego oraz krajów sąsiadujących zmieniały
się wielokrotnie. Warto zwrócić uwagę na mapę Zatoki Gdańskiej wydaną przez
Admiralicję Brytyjską w roku 1809 (rys. 1). Kopie map z roku 1809 oraz roku
A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW
63
1892 otrzymała Akademia Morska w Gdyni, podczas wizyty Studenckiego Koła
Naukowego „Nawigator” w siedzibie UKHO (United Kingdom Hydrographic
Office) w roku 2008.
Pomimo że mapę wydała Admiralicja Brytyjska (obecnie UKHO), wszelkie
nazwy własne widniejące na mapie były zapisane w języku niemieckim, ponieważ
obszar ten należał w tym czasie do Niemiec. Oznaczeń mapy nie cechowała bogata
kolorystyka, przedstawiono ją jedynie w kolorach żółto-szarych. Izobaty zilustrowano za pomocą formy kropkowej lub kropkowo-liniowej.
Rys. 1. Mapa Zatoki Gdańskiej Admiralicji Niemieckiej z roku 1892
oraz fragment mapy Admiralicji Brytyjskiej przedstawiający Zatokę Gdańską z roku 1809 [4]
2. OKRES MIĘDZYWOJENNY.
PIERWSZA MAPA MORSKA ZATOKI GDAŃSKIEJ
WYDANA PRZEZ BHMW
Polskimi morskimi instytucjami, czuwającymi nad dostarczaniem i utrzymywaniem infrastruktury nawigacyjnej w Zatoce Gdańskiej w latach 30. XX wieku,
były: Urząd Morski w Gdyni oraz Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej
(BHMW), utworzone w roku 1920. To właśnie druga z wymienionych instytucji
była odpowiedzialna za przejrzyste uwidacznianie na mapach morskich wszelkich
oznaczeń nawigacyjnych. Podczas swojej kilkuletniej działalności BHMW, wykorzystujące pomiary lądowe oraz pierwsze własne pomiary batymetryczne przeprowadzone na ORP „Pomorzanin”, wydało w roku 1927 mapę nr 1 „Bałtyk. Zatoka
Gdańska. Część zachodnia z Zatoką Pucką”. W obszarach tej mapy (z powodu
64
ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009
braku polskich szczegółowych opracowań kartograficznych) wprowadzono siedem
planów:
1) „Plan portu Gdynia” (skala 1:15 000);
2) „Wjazd do Nowego Portu” (skala 1:15 000);
3) „Port rybacki Jastarnia-Bór” (skala 1:20 000);
4) „Ujście Wisły przy Schiewenhorst” (skala 1:20 000);
5) „Port rybacki Puck” (skala 1:5000);
6) „Port rybacki Hel” (skala 1:5000);
7) „Kanał Depke” (skala 1:10 000).
Podstawowe parametry mapy nr 1 BHMW są następujące [3]:
• skala – 1:75 000;
• pasmo – brzegowe;
• zasięg geograficzny – 54º37′30″N
18º45′00″E
54º42′35″N
18º45′00″E
Rys. 2. Fragmenty mapy nr 1 BHMW. Port Gdynia oraz Nowy Port – skan czarno-biały [3]
Mapa pokrywała obszar obejmujący na zachodzie: granicę polsko-niemiecką
przy Jeziorze Żarnowieckim i rzece Piaśnicy; na północy – około 5 Mm w morze
na wysokości przylądka Rozewie; od wschodu – ujście rzeki Wisły. Granice lądowe
naniesiono w pasie przybrzeżnym, natomiast nie oznaczono granic morskich,
ponieważ nie zostały one jeszcze wytyczone (aż do roku 1932).
W przedstawieniu samej szaty graficznej charakterystyczne było użycie metody
kreskowej dla oznaczenia rzeźby terenu. Kolorystykę mapy na lądzie zaprezentowano w szaro-żółtych odcieniach. Jako najbardziej jaskrawe przedstawiono elementy świateł (sektory świecenia, kolorowe koła, płomyki). Część morską pozostawiono bez znaczącej barwy.
Zastosowano izobaty o wartościach: 2, 4, 6, 10 i 20 m, które zostały oznaczone
w formie kropkowej, zgodnie z zasadami panującymi w tamtych czasach. Głębokości powyżej 70 m były nieliczne i występowały powyżej Półwyspu Helskiego,
natomiast głębokości maksymalne 100 m – w rejonie Głębi Gdańskiej. Gdyby nie
pojedyncze przypadki, można by stwierdzić, że problem wraków wówczas nie
A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW
65
istniał, ale to tylko dlatego, że niezbyt zaawansowany sprzęt techniczny nie pozwalał na dokładne przebadanie dna morskiego.
Rys. 3. Fragment mapy morskiej nr 1 BHMW.
Zatoka Gdańska – skan kolorowy [9]
Mapa nr 1 BHMW doczekała się nowego wydania w sierpniu 1934 roku.
Miała wówczas już tylko pięć następujących planów:
1) „Gdynia. Port i reda” (skala 1:25 000);
2) „Wjazd do Nowego Portu” (skala 1:15 000);
3) „Port Jastarnia-Bór” (skala 1:20 000);
4) „Port Puck” (skala 1:5000);
5) „Port Hel” (skala 1:5000).
Zawierała ona nowsze dane batymetryczne oraz nową linię brzegową Gdyni.
Rys. 4. Fragment mapy morskiej nr 1 BHMW
z 1934 roku – skan kolorowy [9]
66
ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009
Oznaczenia nawigacyjne w okresie międzywojennym znajdowały się wyłącznie
przy podejściach do większych portów. Na wąskim i trudnym dla nawigacji szlaku
wodnym, pomiędzy Kanałem Depke a Puckiem, pławę sezonową świetlną zastąpiono trwałą latarnią morską w Rzucewie (o położeniu 54º42′N; 18º29′E). Wyróżnić
można było następujące nabieżniki: nabieżnik Osłonino – kierunek 107º; nabieżnik
Rewa – kierunek 352º; nabieżnik Jastarnia – kierunek 0º; nabieżnik Kuźnica –
kierunek 340º.
3. POWOJENNE OPRACOWANIA MAPY NR 102 BHMW
Żegluga na Zatoce Gdańskiej po II wojnie światowej była bardzo trudna ze
względu na zniszczenia, jakie pociągnęły za sobą działania wojenne. Wpłynęły one
niekorzystnie na rozwój działalności polskiej kartografii. Brakowało nie tylko
pływających jednostek badawczych, ale także materiałów pomiarowych. W roku
1946 przedwojenny zespół kartografów BHMW wznowił swoje prace badawcze
i wydał nową mapę nr 102 – „Bałtyk. Wybrzeże Polskie. Zatoka Gdańska – część
zachodnia z Zatoką Pucką”. Był to druk czarno-biały.
Podstawowe parametry mapy nr 102 BHMW [3]:
• skala 1:75 000;
• pasmo – brzegowe;
• zasięg – 54º20′N
54º51′N
18º17′E
18º20′E;
• wymiary ramki – 766,9 x 905,1 mm;
• okres ważności – 23 lata.
Rys. 5. Fragment czarno-białej mapy nr 102 BHMW z roku 1946
oraz fragment wielokolorowej mapy nr 102 BHMW z roku 1949. Zatoka Gdańska [9]
A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW
67
Mapa nr 102 BHMW doczekała się swojego pierwszego wielokolorowego
wydania w roku 1949. Następne wydania ukazały się w latach: 1952, 1956, 1957,
1961, 1963 [3]. Dwa ostatnie wydania zawierały uaktualnioną sytuację nawigacyjną i wrakową. W okresie powojennym nasilił się problem związany z występowaniem wraków. Jeszcze większe zagrożenie stanowiły liczne pola minowe
wzdłuż całego wybrzeża. Na skutek prac trałowych przeprowadzonych na wodach
Zatoki Gdańskiej część obszarów została otwarta dla żeglugi. Wytyczono również
obszar zagrożenia od min, punktami stanowiącymi granice (tab. 1).
Tabela 1
Granice obszaru zagrożonego od min [5]
Pkt
Współrzędne geograficzne
Pkt
Współrzędne geograficzne
A
Linia brzegu w dług. 20º00′00′E
I
54º34′55″N; 18º 44′23″E
B
55º09′30″N; 20º00′00″E
J
54º35′35″N; 18º49′54″E
C
55º09′30″N; 19º39′00″E
K
54º37′52″N; 18º50′54″E
D
54º58′00″N; 19º39′00″E
L
54º58′54″N; 18º28′18″E
E
54º38′30″N; 19º39′36″E
M
55º05′00″N; 18º09′30″E
F
54º37′36″N; 19º29′36″E
N
55º05′00″N; 18º00′00″E
G
54º30′48″N; 19º36′12″E
O
54º55′00″N; 18º00′00″E
H
54º25′48″N; 19º13′42″E
P
54º55′00″N; 17º48′00″E
R
Linia brzegu w dług. 17º48′00″E
Warto zwrócić uwagę na zastosowanie wielobarwnej kolorystyki nowszego
wydania mapy nr 102 BHMW. Obszary lądu oznaczono kolorem żółtym z zielonymi odcieniami, natomiast wody – kolorem niebieskim dla głębokości od 0–6 m.
Zastosowano izobaty: 2, 6, 10, 20 i 40 m w formie wykropkowanej lub kropkowo-liniowej. Kolorystyka oznakowania świetlnego na mapach pozostała niezmieniona
od okresu międzywojennego.
Od roku 1945 stosowano dwa systemy oznakowania nawigacyjnego: system
boczny oraz system kardynalny. Pierwszy z nich używany był do dokładnego
określenia torów wodnych. Pozycje znaków określano wówczas według drogi
żeglarza, patrząc od strony morza w kierunku portu. Natomiast system kardynalny
stosowano w przybrzeżnych rejonach morskich z licznymi mieliznami i rafami.
4. OPRACOWANIE MAPY NR 51 BHMW Z LAT 60–80. XX WIEKU
Kolejne ciekawsze zmiany na mapach Zatoki Gdańskiej nastąpiły pod koniec
lat 60. XX wieku. Zastosowano inną niż dotychczas skalę 1:50 000 (mapy nr 51
i 52 BHMW) oraz 1:100 000 (mapa nr 101 BHMW). Mapa nr 51 BHMW stanowiła
68
ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009
mapę brzegową dla portów zachodniej części Zatoki Gdańskiej oraz Zatoki Puckiej.
Zawierała dodatkowo cztery plany portów:
1) „Gdynia”;
2) „Hel”;
3) „Władysławowo”;
4) „Jastarnia Bór”.
Podstawowe parametry mapy nr 51 BHMW [3]:
• skala – 1:50 000;
• pasmo – brzegowe;
• zasięg – 54º20′N 54º51′N
18º19′E 19º00′E;
• wymiar ramki wewnętrznej – 1081,4 x 830,6 mm.
Rys. 6. Fragment mapy nr 51 BHMW z roku 1967. Tory podejściowe do portu Gdynia,
Gdańsk i Górki Zachodnie – skan kolorowy [9]
W tej serii map rejony akwenów minowych wraz z kolejnymi wydaniami
ulegały częściowej likwidacji, a w roku 1976 zniknęły całkowicie. Wydanie mapy
z roku 1967 cechowała szara kolorystyka stosowana do oznaczenia lądu, natomiast
w wydaniu z roku 1982 widoczny był już żółty kolor. Zastosowano izobaty: 2, 5,
10, 20, 50 i 100 m w formie linii ciągłej oraz niebieskie wypełnienie do głębokości
od 0–5 m. Od roku 1980 naniesiono w prawym dolnym rogu opis pozaramkowego
czerwonego oznakowania IALA (region A).
A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW
69
W roku 1974 wprowadzono pierwszy w tym obszarze system rozgraniczenia
ruchu w postaci ronda ze strefą rozgraniczającą o promieniu 0,5 Mm i z okrężnym
pasem ruchu o szerokości 2 Mm (rys. 7). Na rondzie obowiązywał ruch w kierunku
przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Początek i koniec zewnętrznej granicy
łuku ronda stanowiły punkty o współrzędnych:
• początek łuku: 54º36,00′N; 18º53,55′E;
• koniec łuku: 54º33,60′N; 19º00,00″E.
Rys. 7. Fragment mapy nr 51 BHMW z roku 1976. System rozgraniczenia ruchu
w postaci ronda – skan kolorowy [9]
5. WSPÓŁCZESNE MAPY ZATOKI GDAŃSKIEJ
WYDANE PRZEZ BHMW
Dużym przełomem była realizacja przez Polskę międzynarodowych ustaleń
z przełomu lat 80–90., wyznaczonych przez Międzynarodową Organizację Hydrograficzną (IHO). BHMW zaczęło opracowywać mapy morskie wyspecyfikowane
w międzynarodowym katalogu pokrycia mapami morskimi rejonu Morza Bałtyckiego – BALTICHART. Powstające wtedy mapy miały godła i zasięgi wzajemnie
skorelowane na całym Bałtyku oraz opierały się na elipsoidzie i układzie współrzędnych WGS-84. Każda z map posiada swój numer narodowy i przydzielony
międzynarodowy numer poprzedzony literami INT. W nowym systemie powstały
następujące mapy:
• nr 34 INT 1289 „Bałtyk. Zatoka Gdańska. Podejście do portów Gdańsk i Gdynia”;
• nr 73 INT 1288 „Bałtyk. Zatoka Gdańska – część zachodnia”;
• nr 151 INT 1291 „Bałtyk. Od Rozewia do Taranu”.
70
ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009
W nowej konfiguracji rolę mapy nr 51 BHMW przejęły mapy nr 34 BHMW
oraz uzupełniająca mapa nr 35 BHMW. Podstawowym zadaniem mapy nr 34
BHMW jest operowanie w zachodniej części Zatoki Gdańskiej. Od roku 1999,
w związku z przebudową infrastruktury pasa przybrzeżnego w rejonie Górek,
wydano poglądowy plan ujścia Wisły w postaci wklejki. Kolorystyka współczesnych map charakteryzuje się większą intensywnością barw. Dla lądu użyto
koloru żółtego, dla oznakowania wody – koloru niebieskiego lub trzech odcieni
koloru niebieskiego dla oznakowania odpowiednich głębokości. Najbardziej jaskrawe
kolory zastosowano dla oznakowania świetlnego.
Podstawowe parametry mapy nr 34 BHMW [3]:
• skala mapy – 1:35 000;
• pasmo – brzegowe;
• zasięg – 54º18,0′N
54º36,5′N
18º30,5′E
18º58,0′E;
• wymiary ramki wewnętrznej – 848,4 x 979,5 mm;
• okres ważności – 10 lat.
Rys. 8. Fragment mapy nr 34 BHMW z roku 2005. Zatoka Gdańska – skan kolorowy [9]
Kolejną mapą, która przejęła charakter mapy nr 51 BHMW, jest mapa nr 73
BHMW, lecz w odniesieniu do całej zachodniej części Zatoki. Jej zwiększony
zasięg przekroczył linię Rozewie – Taran. Mapa ta zawiera plan portu Władysławowo.
Podstawowe parametry mapy nr 73 BHMW [3]:
• skala mapy – 1:75 000;
• pasmo – brzegowe;
• zasięg – 54º20′N
55º00′N
18º20′E
19º15′E;
A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW
71
• wymiary ramki wewnętrznej – 791,8 x 993,6 mm;
• okres ważności – 9 lat.
Rys. 9. Fragment mapy nr 73 BHMW z roku 2004.
Zatoka Gdańska – skan kolorowy [9]
Najdokładniejszą współczesną mapą, przedstawiającą Zatokę w całości, jest
mapa nr 151 BHMW. Nie jest ona związana tylko z Zatoką Gdańską, ponieważ
zapewnia również przejście na północ od niej w połączeniu z serią map pasma
drogowego o skali 1:150 000 i 1:250 000.
Podstawowe parametry mapy 151 BHMW [3]:
• skala mapy – 1:150 000;
• pasmo – drogowe;
• zasięg – 54º18′N
55º38′N
18º15′E
20º00′E;
• wymiary ramki wewnętrznej – 746,6 x 988,8 mm;
• okres ważności – 10 lat.
72
ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009
Rys. 10. Obraz Zatoki Gdańskiej z mapy nr 151 BHMW z 2004 – skan kolorowy [9]
W dniu 1 maja 2003 roku na wodach Zatoki Gdańskiej wprowadzono nowy
system rozgraniczenia ruchu, który jest aktualny do dnia dzisiejszego. Różnicę
zastosowaną w tym systemie stanowiło przesunięcie torów podejściowych do
Gdańska i Gdyni w kierunku zachodniej części Zatoki.
Na współczesnych mapach przedstawiono międzynarodową granicę na lądzie
w strefie przybrzeżnej oraz wszystkie granice morskie (granicę na morzu, wyłącznej strefy ekonomiczniej, wód terytorialnych i polskich wód wewnętrznych).
Warto wspomnieć, iż Akwen Zatoki Gdańskiej jest przedstawiany nie tylko
na mapach BHMW, ale także na mapach UKHO. Są to mapy [7]:
• nr 2688 o skali 1:75 000 (Zatoka Gdańska);
• nr 2369 o skali 1:200 000 (w obszarze Darłowo – Mys Taran z Zatoką Gdańską);
• nr 2288 o skali 1:350 000 (w obszarze Rozewie – Ventspils).
6. PODSUMOWANIE
Reasumując dotychczasowy proces zmian na mapach morskich, który stale
dokonuje się w celu prowadzenia bezpiecznej nawigacji, można stwierdzić, że
stosowany obecnie system jest najlepszy z dotychczasowych. Wraz z dalszym
postępem technicznym nie zaprzestaje się ulepszania technik nawigacyjnych.
Postęp współczesnej elektroniki oraz międzynarodowe wymogi dotyczące map
stworzyły nowe rozwiązanie, jakim jest elektroniczna mapa morska (Electronic
Navigational Chart). Prowadzenie bezpiecznej nawigacji zależy nie tylko od
doświadczenia i umiejętności, ale również od informacji zawartych w pomocach
nawigacyjnych. Mapa elektroniczna oprócz zdigitalizowanego obrazu kartograficznego zawiera wszelkie informacje zawarte w locjach, spisach świateł i tablicach
pływów. Wszystko mieści się w jednym elektronicznym urządzeniu.
A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW
73
Wygląd każdej mapy zarówno tradycyjnej, papierowej, jak i elektronicznej
zależny jest od rozwoju infrastruktury portowej, dlatego też tak długo, jak
infrastruktura Zatoki Gdańskiej będzie się rozwijała, konieczne będzie nanoszenie
wciąż nowych poprawek na mapach morskich dotyczących tego akwenu.
LITERATURA
1. Admiralty Charts and Publication; Admiralty Sailing Directions, Baltic Pilot, volume II. Edition
13, United Kingdom 2005.
2. Kijakowski J., Opracowania wielkoskalowe polskich map morskich Zatoki Gdańskiej – lata
międzywojenne, BHMW, „Przegląd Hydrograficzny”, nr 5, Gdynia 2009.
3. Kijakowski J., Zatoka Gdańska na polskich mapach morskich, BHMW, „Przegląd Hydrograficzny”, nr 4, Gdynia 2008.
4. Kopie map Admiralicji Brytyjskiej, materiały wewnętrzne Akademii Morskiej w Gdyni.
5. Locja Bałtyku. Część Południowa. Wybrzeże Polskie oraz Zalew Wiślany wraz ze szlakiem
śródlądowym Elbląg-Gdańsk, BHMW, Gdynia 1949.
6. Międzynarodowe serie map morskich 5011, znaki, skróty, terminologia stosowane na polskich
mapach morskich, BHMW, Gdynia 1994.
7. UKHO, Catalogue of Admiralty Charts and Publication, United Kingdom 2008.
Źródła internetowe:
8. www.bezpiecznawoda.onet.pl – internetowa strona o tematyce morskiej, żeglarskiej.
9. www.bhmw.mw.mil.pl – oficjalna internetowa strona Biura Hydrograficznego Marynarki
Wojennej RP w Gdyni.
10. www.hydrografpolski.pl – oficjalna internetowa strona Stowarzyszenia Hydrografów Morskich
RP.
NAVIGATIONAL CHARTS OF GULF OF GDAŃSK
ISSUED BY HYDROGRAPHIC OFFICE OF THE POLISH NAVY BHMW
Summary
This paper presents history of navigational charts of Gulf of Gdańsk issued by Hydrographic Office
of the Polish Navy BHMW between 1927 and 2009. It also contains changes of graphic symbols and
chart characteristics issued by BHMW for the Gulf of Gdańsk.