Vademecum dla osób niepełnosprawnych

Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Vademecum dla osób niepełnosprawnych
- przewodnik zawodowy
Część I. Podstawowe pojęcia
Niepełnosprawność:
definicje pojęcia
1
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
SPIS TREŚCI:
Niepełnosprawność: definicje pojęcia
Czym jest niepełnosprawność?
3
Dwa przeciwstawne modele rozumienia niepełnosprawności
4
Niepełnosprawność w liczbach
6
2
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Czym jest niepełnosprawność?
Niepełnosprawność w znaczeniu potocznym to długotrwały stan, w którym występują
pewne ograniczenia w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka. Ograniczenia te
spowodowane są na skutek obniżenia sprawności funkcji fizycznych lub psychicznych.
Jest to także uszkodzenie, czyli utrata lub wada psychiczna, fizjologiczna, anatomiczna
struktury organizmu. Utrata ta może być całkowita, częściowa, trwała lub okresowa,
wrodzona lub nabyta, ustabilizowana lub progresywna. Niepełnosprawność jest jednym
z ważniejszych problemów współczesnego świata. Wynika to z powszechności
i rozmiaru tego zjawiska.
Nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Światowy
Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action
for Disabled Persons) oraz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób
Niepełnosprawnych (The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for
Persons
with
Disabilities)
podkreślają,
iż
niepełnosprawność
jest
problemem
społecznym i nie ogranicza się do konkretnej osoby. Mówiąc o niepełnosprawności
mamy na względzie relację między zdrowiem człowieka (uwzględniając jego wiek, płeć
i wykształcenie), a społeczeństwem i środowiskiem, które go otacza.
Światowa
Organizacja
Zdrowia
(WHO)
wprowadza
następujące
pojęcia
niepełnosprawności, uwzględniając stan zdrowia człowieka:
Niesprawność (impariment) - każda utrata sprawności lub nieprawidłowość
w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym,
psychofizycznym lub anatomicznym;
Niepełnosprawność (disability) - każde ograniczenie bądź niemożność
(wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w posób lub
zakresie uznawanym za typowe dla człowieka;
Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) - ułomność określonej
osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub
3
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci
oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami.
Definicja niepełnosprawności jest więc nieco płynna i nie daje się jasno sprecyzować.
W życiu każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych
możliwości czy też ograniczeń fizycznych. To, co obecnie jest dla nas łatwo dostępne,
za kilka lat może być barierą nie do pokonania. Pomijając dysfunkcje z powodów
nieszczęśliwych wypadków, jest wiele przyczyn pogłębiania się wraz z wiekiem
niepełnosprawności i dysfunkcji.
Niepełnosprawność dotyczy całej ludzkości, nie można obarczać problemami
związanymi z niepełnosprawnością mniejszości społecznych - każdy człowiek może
doświadczyć pogorszenia stanu zdrowia i stać się osoba niepełnosprawną.
Dwa przeciwstawne modele rozumienia niepełnosprawności
Jeszcze
dziś,
w
czasach
publicznego
deklarowania
otwartości
na
osoby
niepełnosprawne, określenie "niepełnosprawny" w potocznym rozumieniu często ulega
zawężeniu i uproszczeniu. Tak więc dla wielu "niepełnosprawny" to ktoś na wózku,
mający trudności materialne z powodu niskiej renty, potrzebujący stałej opieki
medycznej i rehabilitacji, człowiek niezdolny do samodzielnego życia, w tym także do
podejmowania
decyzji
o
swoim
losie.
Jego
główne
problemy
to
schody
i niedostosowane łazienki, a potrzeby ograniczają się do kontaktu z innymi
niepełnosprawnymi, możliwości udziału w imprezach integracyjnych czy pracy
w zakładzie pracy chronionej.
To potoczne rozumienie niepełnosprawności jest podtrzymywane na wiele różnych
sposobów
przez
media
pokazujące
osoby
niepełnosprawne
i ich
trudności
w jednostronny i uproszczony sposób, przez instytucje publiczne kładące nacisk na
wymiar opieki społecznej jako najistotniejszy w odniesieniu do tej grupy obywateli,
a także przez samo państwo, które kształtuje politykę wobec osób niepełnosprawnych
4
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
w oparciu o koncepcję zatrudnienia chronionego i rehabilitacji. Także część osób
niepełnosprawnych utrwala ten fałszywy wizerunek poprzez swą roszczeniowość i
zgodę na odmienny status społeczny.
Model medyczny
Model interaktywny
Niepełnosprawność to niedobór lub
anormalność.
Niepełnosprawność to różnica.
Fakt bycia niepełnosprawnym jest Fakt bycia niepełnosprawnym sam w sobie jest
obojętny.
negatywny.
Niepełnosprawność
lokuje
się
w danym osobniku.
Usuwanie
problemów
z niepełnosprawnością
leczeniu
danej
Niepełnosprawność
wzajemnego
wywodzi
oddziaływania
się
danej
ze
osoby
i społeczeństwa.
związanych Usuwanie
polega
osoby
problemów
związanych
na z niepełnosprawnością polega na zmienianiu
lub wzajemnego oddziaływania pomiędzy daną
dostosowywaniu jej do normy.
jednostką a społeczeństwem.
Czynnikiem sprawczym poprawy może być
Czynnikiem sprawczym poprawy jest
specjalista.
dana
jednostka,
osoba
czy
instytucja
występująca w jej imieniu bądź ktokolwiek
mający wpływ na stosunki pomiędzy jednostką
a społeczeństwem.
Potoczne rozumienie niepełnosprawności odzwierciedla zaprezentowany powyższym
zestawieniu model medyczny traktujący niepełnosprawność jako cechę negatywną.
Model ten jest głęboko zakorzeniony w myśleniu potocznym. Prowadzi on do tworzenia
się mechanizmów wyłączających osoby niepełnosprawne z życia społecznego
i akcentowania potrzeby działań charytatywnych i opiekuńczych.
Drugi z przedstawionych modeli - model interaktywny - wyraża podejście do
niepełnosprawności postrzeganej jako cecha neutralna, przy czym negatywne
5
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
konsekwencje przypisywane w pierwszym modelu samej niesprawności, a więc osobie
niepełnosprawnej, tu są rozumiane jako wynik interakcji z otaczającym środowiskiem.
Model ten jest obecny jako dominujący w krajach, gdzie relacje społeczne oparte są na
koncepcji praw obywatelskich - np. w USA i w Wielkiej Brytanii. W tym podejściu osoba
niepełnosprawna staje się niezależnym aktorem na scenie życia społecznego,
posiadając te same prawa obywatelskie, co osoby pełnosprawne, podlegając także tym
samym społecznym obowiązkom. Przestaje być biorcą świadczeń i obiektem działań
charytatywnych, a staje się pełnoprawnym uczestnikiem życia społecznego.
Przedstawione powyżej modele rozumienia niepełnosprawności pociągają za sobą
bardzo konkretne konsekwencje w myśleniu i podejściu do osób niepełnosprawnych.
Przy zastosowaniu modelu interaktywnego okazuje się, że wiele osób wcześniej
uznawanych za niezdolne do dalszej nauki jest w stanie realizować się w życiu
społecznym.
Warunkiem
jest
zindywidualizowane
podejście
pozwalające
na
zdefiniowanie trudności, jakie powoduje choroba lub niesprawność oraz ustalenie
sposobów ich pokonania, a następnie wprowadzenie niezbędnych
rozwiązań
alternatywnych i dostosowań.
Niepełnosprawność w liczbach
W rozwiniętych gospodarczo krajach Unii Europejskiej około 15 procent populacji to
osoby niepełnosprawne. Wg narodowego spisu powszechnego przeprowadzonego w
2002 roku, liczba osób niepełnosprawnych w Polsce to 5.456,7 tys., co stanowi 14,3
procent ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą
niepełnosprawną lub za taką się uważa.
Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej
Ludności (BAEL) prowadzonego przez GUS liczba osób niepełnosprawnych w wieku
15 lat i więcej, od 2002 roku systematycznie spadała i w 2008 roku wyniosła około
3,7 mln osób. Oznacza to, że 11,8% ludności w wieku 15 lat i więcej posiada prawne
orzeczenie niepełnosprawności. W 2008 roku liczba osób niepełnosprawnych
6
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
prawnie w wieku produkcyjnym wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności
w tym wieku.
Najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowią schorzenia układu krążenia,
narządów ruchu oraz schorzenia neurologiczne. Relatywnie niższy udział procentowy
osób z uszkodzeniami narządu wzroku i słuchu, z chorobą psychiczną i upośledzeniem
umysłowym w zbiorowości osób niepełnosprawnych dotyczy jednak tysięcy osób o
obniżonej sprawności w codziennym funkcjonowaniu, a zatem i wymagających
szczególnego podejścia w obszarze edukacji, na rynku pracy i w życiu codziennym.
W 2008 r. 26,9% osób w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie o znacznym stopniu
niepełnosprawności (lub orzeczenie równoważne), 38,1% tych osób posiadało
orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równoważne) a 35,0% orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności (lub równoważne). Wśród osób
niepełnosprawnych
w
wieku
produkcyjnym
odsetek
osób
ze
znaczną
niepełnosprawnością jest znacznie mniejszy, przy wyraźnie wyższym odsetku osób z
niepełnosprawnością lekką (odsetki wynoszą odpowiednio: 18,7%, 39,8% i 41,5%).
Osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niż osoby sprawne.
W 2008 r. aż 68,1% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało
wykształcenia średniego, a jedynie 6,1% posiadało wykształcenie wyższe. Co prawda
relacja ta jest z roku na rok coraz bardziej korzystna, jednak wciąż widoczna jest w tym
względzie różnica w stosunku do osób sprawnych, wśród których wykształcenia co
najmniej średniego nie posiadało 48,8%, zaś wyższe miało 16,5%. Osoby
niepełnosprawne mają trudności w zdobyciu lub uzupełnieniu wykształcenia nie tylko na
poziomie wyższym, ale także średnim i podstawowym. Z kolei niskie wykształcenie lub
jego brak zmniejsza szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy, a tym samym
szanse na godne życie ich samych. Najwyższą aktywnością zawodową cechują się
osoby z wyższym wykształceniem.
Sytuacja społeczno-ekonomiczna poszczególnych grup ludności, w tym osób
niepełnosprawnych, jest pochodną ich sytuacji na rynku pracy. Wyniki Badania
Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski wskazują na znaczną poprawę sytuacji na
7
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
rynku pracy w ciągu trzech ostatnich lat, a zwłaszcza w 2008 roku. Nastąpił wzrost
wskaźnika
zatrudnienia
i
spadek
stopy
bezrobocia.
I
choć
sytuacja
osób
niepełnosprawnych nadal jest znacznie trudniejsza od sytuacji osób sprawnych, należy
odnotować korzystne zmiany.
Większość osób niepełnosprawnych pracujących w wieku 15 lat i więcej stanowią
pracownicy najemni – w 2008 r. 65,6%, jednak znaczące są także odsetki osób
pracujących na własny rachunek i pracodawców (łącznie 23,6%, w tym 2,6%
pracodawcy) i pomagających członków rodzin (10,8%), co wynika z tego, że znaczna
część osób niepełnosprawnych pracuje w rolnictwie indywidualnym.
Zdecydowana większość niepełnosprawnych pracowników najemnych pracuje w
zakładach pracy chronionej. W systemie obsługi dofinansowań prowadzonym przez
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w grudniu 2008 r.
zarejestrowanych było 39,4 tys. pracujących na otwartym rynku i 163,3 tys. osób
niepełnosprawnych pracujących w zakładach pracy chronionej. Choć dominacja
zatrudnienia osób niepełnosprawnych na chronionym rynku pracy jest wciąż znaczna
(80,6%), wyraźnie widoczna jest tendencja do wzrostu udziału pracowników z otwartego
rynku (z 15,9% w grudniu 2005 r. poprzez 17,9% w grudniu 2006 r. i 19,1% w grudniu
2007 r. do 19,4% w grudniu 2008 r.).
W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby niepełnosprawne mieszkające na wsi,
niezwiązane z gospodarstwem rolnym, chociaż paradoksalnie to jednak właśnie
rolnictwo daje zatrudnienie wielu osobom niepełnosprawnym, zwłaszcza starszym
i słabo wykształconym. W ostatnich latach obserwujemy jednak zmniejszenie
aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych związanych z gospodarstwem rolnym.
Większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy i jest to
niestety zjawisko obserwowane od wielu lat, dotyczące także osób w wieku
produkcyjnym. W 2008 r. biernych zawodowo było 83,9% osób niepełnosprawnych
w wieku 15 lat i więcej i 75,7% osób w wieku produkcyjnym (wobec adekwatnych
8
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
udziałów dla osób sprawnych - odpowiednio 40,6% i 25,3%). Dlatego wciąż
podejmowane są działania ustawowe wspierające aktywizację zawodową tych osób.
Podsumowując: wg statystyk osoby niepełnosprawne są gorzej wykształcone,
przejawiają niższą aktywność zawodową i w konsekwencji dotyka je zjawisko
wykluczenia z życia zawodowego i społecznego.
W Polsce aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych wynosi ok. 17 procent,
w krajach Unii Europejskiej ok. 40-50 procent.
9
Opracowano w CIiPKZ w Tarnowie na podstawie:
Ustawy z 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/index.php
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=230
Małgorzata Kościelska „Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niepełnosprawności.” Wydawnictwo:
Akademia Bydgoska
Październik 2009