ROZDZIAŁ I STAN BADAŃ

ROZDZIAŁ I
STAN BADAŃ
Do tej pory pomniki wystawione w Polsce Janowi Pawłowi II, nie doczekały się
syntetycznego i całościowego opracowania. Sytuacja ta jest zresztą charakterystyczna
dla całości procesów zachodzących w rzeźbie XX wieku, zwłaszcza rzeźbie pomnikowej.
Badacz jakiegokolwiek zjawiska w tym obrębie, napotka w swojej pracy na bardzo
wiele luk i braków1. Pomniki Jana Pawła II są w tej kwestii symptomatyczne i na ich
przykładzie moŜna wskazać kluczowe problemy związane ze współczesną rzeźbą.
Szczegółowe bibliografie, zarówno tworzone centralnie, jak i te regionalne, najczęściej pomijają teksty związane z pomnikami PapieŜa2. Wyjątek w tej grupie stanowią w pewnej mierze bibliografie „papieskie”3. Błędem jednak byłoby przecenianie tych
pozycji. Braki w ich zestawieniach są oczywiste i nie podlegają dyskusji. Bibliografie te
z zasady nie tylko pomijają drobne wzmianki, lecz takŜe nie wyszczególniają waŜnych
tekstów i wywiadów zamieszczonych w mniej znanych periodykach4.
Wymienione zestawienia powstają przy jednej z instytucji specjalnie powołanych do gromadzenia danych i studiów dotyczących pontyfikatu, osoby i recepcji nauczania Ojca Świętego. Jest nią Ośrodek Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II w
1
Podobne problemy autor napotkał w pracy nad magisterium Człowiek w pomnikach lubelskich 1944 – 2001
napisanej w 2002 roku pod kierunkiem prof. Lechosława Lameńskiego.
2
Przykładem moŜe być bibliografia regionalna w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Kaliszu, gdzie do pomnika
Jana Pawła II odnosiło się pięć fiszek. Tymczasem liczba odnalezionych pozycji traktujących o odsłonięciu
tamtejszego pomnika (i przygotowaniach do tej uroczystości) była pięciokrotnie większa.
3
Wiktor Gramatowski, Zofia Wilińska, Jan Paweł II. Bibliografia polska 1978-1983, Rzym 1987, ss. 577; W.
Gramatowski, Z. Wilińska, Danuta Gułajewska, Jan Paweł II. Bibliografia polska 1984-1986, Rzym 1991, ss.
336; Z. Wilińska, D. Gułajewska, Jan Paweł II. Bibliografia polska 1987-1989, Rzym 1998, ss. 671; Z. Wilińska, D. Gułajewska, Jan Paweł II. Bibliografia polska 1990-1991, Rzym 2001, ss. 585; Z. Wilińska, Jan Paweł II. Bibliografia polska 1992-1993, Rzym 2003, ss. 560; Jan Paweł II poza cenzurą PRL bibliografia 19761989, red. Anna Sitarska, Stefania Skwirowska, Rzym 1996, ss. 532. Próbami zebrania publikacji i dokumentów dotyczących PapieŜa są równieŜ wydane w Ośrodku Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II w
Rzymie: Krystyna Macińska, La Papo Johanno Paulo II en esperantaj publikajoj. Bibliografio 1978-1986,
Rzym 1988, ss. 44; Krystyna Bielska, Jan Paweł II w dokumentach dźwiękowych 1978-1988. Bibliografia,
Rzym 1990, ss. 148; K. Bielska, Jan Paweł II w utworach muzycznych. Bibliografia, Rzym 1993, ss. 160.
4
Temat pomników Papieskich w porównaniu np. z medalierstwem czy zagadnieniami związanymi z exlibrisami jest w nich reprezentowany w sposób zaskakująco mizerny.
Miedziany Pielgrzym. Pomniki Jana Pawła II w Polsce w latach 1980-2005
Rzymie. W Polsce analogiczną rolę pełnią Instytut Jana Pawła II przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz instytut o tej samej nazwie działający w Krakowie. O ile
KUL jest miejscem studiów nad pontyfikatem, o tyle Kraków, gromadzi publikacje
związane z pontyfikatem PapieŜa: ksiąŜki, wydawnictwa albumowe oraz wycinki z polskich periodyków (uzupełniając w pewnym stopniu zasoby ODP z Rzymu)5.
Jak do tej pory, jedyną próbę usystematyzowania danych dotyczących recepcji
osoby PapieŜa w sztukach plastycznych podjął Ośrodek w Rzymie. W jego bogatych
archiwach znajdują się m.in. zbiory autorów związanych z wcześniejszymi próbami
opisania całości lub tylko fragmentów tego zjawiska6. W oparciu o pracę Ośrodka i
Fundacji Jana Pawła II przed kilku laty wydano obszerną pozycję Artyści polscy o PapieŜu7. Studium to, bogate w materiał ilustracyjny jest pierwszą, wartą wzmianki, próbą omówienia całości zjawisk wiąŜących postać Ojca Świętego ze sztukami plastycznymi. Autorka, Janina Jaworska, poświęciła kilka lat Ŝycia na dotarcie do obiektów i ich
twórców oraz dokonanie analizy wizerunków PapieŜa w malarstwie, grafice i rzeźbie.
Pomniki zostały przez autorkę omówione w rozdziale portret8. Zamykają one teŜ część
ilustracyjną pracy.
Na bazie tych badań oraz gromadzonych równolegle w Ośrodku materiałów, jego długoletni dyrektor, ks. Michał Jagosz podjął się próby skatalogowania pomników
Ojca Świętego. To dokonanie pozostaje do tej pory najszerszym i najbardziej szczegółowym opracowaniem pomników papieskich. Zamieszczony w zbiorowym dziele PapieŜ
- Słowianin. Zwiastun nadziei9 katalog obejmuje 56 dzieł znajdujących się w Polsce i
35 poza jej granicami. Autor skupił się na informacjach ODP - stąd istotna wartość
pozycji jako źródła bibliograficznego obejmującego znaczną część pomników wystawionych przed jesienią 1999 roku. Nie podjął się jednak artystycznego opisania dotkniętego przez siebie zjawiska. Nieliczne opisy konkretnych pomników są chaotyczne i
pozbawione szeregu istotnych informacji. Sugerują, Ŝe części pomników autor tego
opracowania nie widział, a pozostałe w większości znał jedynie z fotografii.
Próbami skompletowania listy pomników Jana Pawła II, są równieŜ dwa inne
wykazy. Pierwszy z nich opublikowano w informatorze Katolickiej Agencji Informacyjnej10. Drugi, bazujący na opracowaniu Jagosza i KAI znalazł się w Encyklopedii Jana
5
Tworzona w nich baza danych wycinków prasowych (będąca wynikiem pracy spółdzielni „Glob”) opiera się
o kilkadziesiąt najwaŜniejszych periodyków (zarówno dzienników jak i tygodników oraz miesięczników) wydawanych w Polsce. Pomija ona jednak siłą rzeczy szereg wartych uwagi tytułów m.in. prasy lokalnej.
6
Autor niniejszej pracy po ponad rocznych staraniach miał moŜliwość przez kilka dni skorzystać z ich zasobu, co przyczyniło się do wzbogacenia treści pracy i rozumienia badanego zagadnienia. Za pomoc w umoŜliwieniu pobytu w Rzymie składa równieŜ w tym miejscu serdeczne podziękowania ks. Ryszardowi Krupie SCJ,
mgr Dominice Wronikowskiej i ks. Janowi Główczykowi.
7
Janina Jaworska, Artyści polscy o PapieŜu, Kielce 1997, ss. 440.
8
Są nimi figury i popiersia z Tarnowa, Barda, Lublina, Chotowej, Miłogoszczy, Gdyni, Gdańska, Siedlec (i
Płocka), Ulanowa, Lichenia, Okulic i Zamościa. W tekście Jaworska dodatkowo wzmiankuje pomnik z Krakowa. Por: J. Jaworska, dz. cyt., s. 84-86 i 324-335.
9
Michał Jagosz, Pomniki Jana Pawła II, [w:] PapieŜ Słowianin - zwiastun nadziei, red. Adam Dobroński,
Toruń 2000, s. 297-326.
10
Grzegorz Polak, Imienia Jana Pawła II, „Wiadomości KAI” 1999, nr 26, s 9n.
10
ROZDZIAŁ I - STAN BADAŃ
Pawła II, pod hasłem „pomniki”11. Charakterystyczne jest w nim zebranie wszystkich
dzieł memoratywnych – bez róŜnicowania na pomniki architektoniczne i rzeźbiarskie
czy figury znajdujące się we wnętrzach. Mimo tej róŜnorodności, zestawienie nie jest
kompletne. W ramach mniejszej jednostki terytorialnej, próbę stworzenia takiej listy
podjęto równieŜ w archidiecezji wrocławskiej12.
Na uwagę zasługują równieŜ próby „dotknięcia” opisywanego w niniejszej pracy
zjawiska są teksty Ireny Grzesiuk – Olszewskiej. W swojej publikacji dotyczącej powojennych polskich monumentów, omawia ona jedynie dwa – ale za to najwaŜniejsze,
pomniki Jana Pawła II z pierwszej połowy lat osiemdziesiątych (Tarnów i Lublin)13. W
1988 roku w „śyciu Chrześcijańskim w Polsce” zamieściła ona tekst będący szkicem
zagadnienia, jakim juŜ w tamtym czasie stały się pomniki PapieŜa14. Autorka skrótowo
omówiła w nim większość znaczniejszych i szerzej znanych monumentów (Bardo,
Gdańsk, Gdynia, Okulice, Miłogoszcz, Kraków), zatrzymując się szerzej nad realizacjami z Tarnowa i Lublina. Dysproporcja między przedstawieniem twórczości Jarnuszkiewicza z ledwie dwulinijkowym akapitem poświęconym interesującemu pomnikowi z
Gdańska i zauwaŜalnym brakiem znajomości kilku innych dzieł, kaŜe zachować powściągliwość w ocenie tego tekstu.
Do chwili obecnej, powstało kilka prac będących szczegółową analizą konkretnych dzieł. Skupiają się one na pewnym ograniczonym wycinku zjawiska, nie roszcząc
sobie pretensji do szerszego traktowania czy omawiania dzieła na tle innych powstałych dzieł. Pierwszym, wartym odnotowania, jest artykuł ks. Władysława Szczebaka
traktujący o pomniku w Tarnowie15. W kontekście jego nowatorskiego kształtu, jak
równieŜ niecodzienności tworzonego dopiero zjawiska, konieczne było, jak się wydaje
„wyłoŜenie” wymowy i roli tego dzieła. Podobnie stało się w przypadku „Homagium” z
dziedzińca Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Jego kształtem i znaczeniem, w roku jego odsłonięcia, zajęli się w pierwszej kolejności profesorzy16, a następnie młodsi
pracownicy Sekcji Historii Sztuki KUL17. W rezultacie powstały teksty róŜnorodne, uzupełniające się, będące spojrzeniem na dzieło jednostkowe, jak i próbami osadzenia go
w kontekście tradycji historii sztuki i twórczości autora.
NajwaŜniejszym źródłem informacji o pomnikach Jana Pawła II są publikacje
prasowe zamieszczane w róŜnorodnych periodykach. Znaczną część bibliografii wyko-
11
Wielka Encyklopedia Jana Pawła II, tom. XXV (Po-Q), red. Zbigniew śukowski, Warszawa [bd.], s. 8n.
Pomniki i rzeźby Jana Pawła II w archidiecezji wrocławskiej, „Nasza Diecezja” 2003, nr 42, s. 30.
13
Irena Grzesiuk – Olszewska, Polska rzeźba pomnikowa w latach 1945 – 1995, Warszawa 1995, s. 348.
14
I. Grzesiuk – Olszewska, Pomniki papieŜa Jana Pawła II w Polsce, „śycie Chrześcijańskie w Polsce” 1988,
nr 10, s. 49-55.
15
Władysław Szczebak, Tarnowski pomnik Jana Pawła II dziełem sztuki i katechezą, „Currenda” 1981,
nr 9-12, s. 246-250.
16
Antoni Maśliński, Stanął pomnik PapieŜa i Prymasa, „Biuletyn Informacyjny KUL” 1983, nr 1-2, s. 93n.;
Andrzej Ryszkiewicz, Lubelski pomnik, „Tygodnik Powszechny” 1983, nr 45, s. 8.
17
Lechosław Lameński, Metal we współczesnej plastyce polskiej i twórczości Jerzego Jarnuszkiewicza, „Akcent”, 1988, nr 4, s. 162-165; Jan Wiktor Sienkiewicz, Ponad spiŜ trwalszy, „Przegląd Uniwersytecki” 1990,
nr 5, s. 5.
12
11
Miedziany Pielgrzym. Pomniki Jana Pawła II w Polsce w latach 1980-2005
rzystywanej w niniejszej pracy, stanowią artykuły z czasopism codziennych. Dzienniki,
tak ogólnopolskie jak i regionalne, piszą zarówno o procesie powstawania pomników,
jak i relacjonują ich odsłanianie. Zajmują się teŜ późniejszą egzystencją tych obiektów
w danej miejscowości, ich odbiorem przez społeczność, powstającymi obyczajami czy
zdarzającymi się profanacjami. Tytułem godnym szczególnej uwagi jest „Gazeta Wyborcza”. Fakt posiadania przez nią, mimo dziesiątek mutacji regionalnych, dobrze zindeksowanego archiwum internetowego sprawia, Ŝe jest źródłem niezwykle cennym i
łatwym do skomplikowanych przeszukiwań, dającym wymierne efekty.
WaŜnym źródłem są publikacje w stricte lokalnych wydawnictwach - dziennikach, tygodnikach i miesięcznikach zajmujących się przede wszystkim relacjonowaniem wydarzeń z konkretnych regionów18. Pewnym utrudnieniem jest fakt posiadania
przez wiele z nich lokalnych odmian i wkładek o terytorialnie węŜszym zasięgu niŜ w
„Gazecie Wyborczej”, dostępnych jedynie w powiatowych oddziałach19. Periodyki lokalne, o niewielkim nakładzie i zasięgu często ograniczającym się do jednego powiatu
czy gminy, są z reguły najbardziej szczegółowe w relacjonowaniu interesujących nas
zjawisk. Istotnym problemem jest brak ich obecności w bibliografiach jak równieŜ
zbiorach bibliotek.
Do rzadkości naleŜą w nich teksty omawiające np. pracę rzeźbiarzy czy odlewników. TakŜe do wyjątków naleŜą wywiady z twórcami oraz inicjatorami powstania
dzieł pomnikowych20. Prasa poprzestaje zazwyczaj na podaniu informacji najbardziej
podstawowych, niekiedy wzbogacając wzmianki fotografiami modeli pomników bądź
symulacjami ich wyglądu w planowanej dla nich lokalizacji. Specyfiką tych tekstów
bywa częste podnoszenie przez autorów kwestii spornych, kontrowersji lub niejasności
związanych z finansowaniem danego pomnika.
WaŜną, choć specyficzną grupą źródeł prasowych są wydawnictwa katolickie.
Od lat w Polsce istnieją trzy główne tytuły – „Gość Niedzielny”, „Niedziela” i „Przewodnik Katolicki”. Specyfika ich misji, jak równieŜ pracy redakcyjnej, składu i kolportaŜu
sprawia, Ŝe wydarzenia bieŜące z Ŝycia Kościoła relacjonowane są albo skrótowo, albo
z wielkim opóźnieniem. Praktycznie kaŜda diecezja posiada swoją lokalną wkładkę do
powyŜszych tytułów. Wyjątkowe są sytuacje, w których tworzony jest odrębny diecezjalny tytuł (kaliski „Czas Serca”) stawiający sobie za cel obok wyraŜenia wartości ka-
18
Najlepszymi przykładami mogą być „śycie Warszawy”, „Gazeta Poznańska”, „Gazeta Wrocławska”, „Wiadomości Dnia”, „Dziennik Łódzki”, „Wieczór WybrzeŜa”, „Dziennik Bałtycki” oraz wiele innych, pomniejszych.
19
Za przykład moŜe posłuŜyć choćby „Dziennik Polski”. „Gazeta Krakowska” równieŜ posiada lokalne mutacje - nowosądecką, podhalańską i tarnowską. Podobnie „Gazeta Poznańska” ma wkładki powiatowe obejmujące m.in. regiony pilski, koniński i kaliski.
20
Pozytywnymi przykładami – „wyjątkami potwierdzającymi regułę” mogą być m.in. następujące pozycje:
Jerzy Bogacz, Rozmowa o pomniku z jego twórcą, prof. Czesławem Dźwigajem, „Echo Limanowskie” 1998,
nr 54, s. 3,7; Mirosława Wolska – Kobierzecka, Pomnik z pasją, „Nowy Łowiczanin” 2000, nr 21, s. 10-11;
Wojciech Pękała, Aby słuŜył nam i tym, którzy po nas przyjdą, rozm. z ks. Edwardem Madejem, „W Świetle
Prawdy” 2002, nr 1, s. 11-12; Joanna Durajczyk, Chcę, Ŝeby ten pomnik był polski – rozm. z Janem Kuczem, „Opiekun” 1999, nr 10, s. 10; Anna Danielczyk – Marciniak, PapieŜ zatroskany. Jak powstawał kaliski
pomnik Jana Pawła II – rozm. z Janem Kuczem, „Ziemia Kaliska” 1999, nr 40, s. 9.
12
ROZDZIAŁ I - STAN BADAŃ
techetycznych i duszpasterskich równieŜ informowanie o bieŜących zdarzeniach z regionu. Istniejące miesięczniki lub kwartalniki wydawane przez większość kurii diecezjalnych starają się często zamieszczać kroniki Ŝycia diecezji bądź czynności ordynariusza. Mogą być one interesującym źródłem wzmiankującym odsłanianie pomników,
bądź przygotowania do nich. Zdarza się, Ŝe obszernie relacjonują one te uroczystości,
drukują zaproszenia do uczestnictwa w tychŜe, bądź zamieszczają apele o datki na
pomnik21.
W wydawnictwach katolickich, widać jednak charakterystyczne dla nich specyficzne cechy przekazu prasowego. Zazwyczaj obfituje on w informacje dotyczące ofiarodawców, odsłaniających pomniki hierarchów i dostojników, szczegółów ceremonii
odsłonięcia. W tych przekazach pomija się jednocześnie najbardziej istotne dla historyka sztuki informacje dotyczące artysty, historii zamówienia i projektów. MoŜna powiedzieć, Ŝe w relacji większości redaktorów, pomnik jest jedynie pretekstem do sporządzenia obszernej relacji z uroczystości odsłonięcia. Częsta jest przy tym maniera
szczegółowego relacjonowania homilii i przemówień obecnych w czasie uroczystości
hierarchów, przy całkowitym pomijaniu kwestii artystycznych22. Ich nieobecność zauwaŜa się zwłaszcza w przypadku bardziej interesujących dzieł, przy których moŜna by
pokusić się o jakąkolwiek analizę23.
Dla mediów świeckich, charakterystyczne jest z kolei zainteresowanie pomnikami największymi, lub mającymi stanąć w miejscach powszechnie znanych. Takim
obiektem był odsłonięty w 1999 roku drugi pomnik w Licheniu. Zainteresowanie jego
realizacją widoczne było zarówno w mediach lokalnych jak i ogólnopolskich, kościelnych i antykościelnych. Obszerne teksty poświęcono zarówno fazie powstawania dzieła
rzeźbiarskiego oraz jego autorowi – prof. Marianowi Koniecznemu, jak i etapowi odlewania figury w GZUT24. Z pewnością zaciekawienie powstającym, kontrowersyjnym
21
Zob. m.in: Przemówienie JE Ks. Bpa Seniora Ignacego JeŜa po poświęceniu pomnika Jana Pawła II przy
katedrze koszalińskiej i modlitwie róŜańcowej 1 czerwca 1996 r., „Koszalińsko - Kołobrzeskie Wiadomości
Diecezjalne” 1996, nr 4-6, s. 30-32; Obrzęd poświęcenia pomnika Jana Pawła II, Koszalin, katedra, 1
czerwca 1996 r., godz. 20.00, tamŜe, s. 35-37; Tadeusz Rybak, Słowo do diecezjan z okazji zbliŜającej się
rocznicy przybycia Ojca Świętego Jana Pawła II do diecezji legnickiej, 8 V 1998, „Legnickie Wiadomości
Diecezjalne” 1998, nr 2, s. 33-36; Uroczystość odsłonięcia pomnika Jana Pawła II w Legnicy, tamŜe, nr 3, s.
61-68; Homilia ks. arcybiskupa Józefa Kowalczyka, nuncjusza apostolskiego, tamŜe, s. 68-74; Słowo biskupa opolskiego wygłoszone podczas jubileuszowej pielgrzymki męŜczyzn i młodzieńców połączonej z odsłonięciem i poświęceniem pomnika Ojca Świętego Jana Pawła II na Górze św. Anny - 25 V 2000 R., „Wiadomości
Urzędowe Diecezji Opolskiej” 2000, nr 7-8, s. 336-339; Zbigniew Zalewski, Pielgrzymka męŜczyzn i młodzieńców połączona z odsłonięciem i poświęceniem pomnika Ojca Świętego Jana Pawła II na Górze św. Anny, tamŜe, s. 348n.
22
Anna Artyniak, Poświęcenie pomnika Jana Pawła II, „Niedziela” 2000, nr 24, dod. „Niedziela Lubelska”, s.
1.
23
We wspomnianych wyŜej publikacjach odnoszących się do pomnika legnickiego brak wspomnienia nie
tylko o treści pomnika, ale i o bardzo interesujących reliefowych tablicach na jego cokole. Wyjątkiem jest tu
sytuacja Płocka, gdzie w miesięczniku wydawanym przez kurię nie tylko w interesujący sposób omówiono
historię powstania monumentu, ale i jego symbolikę i treści. Zob: Józef Gutowski, Pomnik Jana Pawła II,
„Miesięcznik Pasterski Płocki” 1994, nr 7-8, s. 423-425.
24
Magdalena Kursa, Mam szeroką duszę - rozmowa z Marianem Koniecznym, „Gazeta w Krakowie” 1999, nr
82, s. 2; Maria Wojtasik, Wielki, wielki Ojciec Święty, „Gazeta Wielkopolska” 1999, nr 92, s. 1; Karolina
Betlejewska, Zimny odpust u Matki BoŜej Licheńskiej, „Przegląd Koniński” 1999, nr 34, s. 10; (mas), Model
błogosławi ziemi, „Gazeta Krakowska” 1998, nr 152, s. 4.
13
Miedziany Pielgrzym. Pomniki Jana Pawła II w Polsce w latach 1980-2005
pomnikiem było związane z Ŝywym i ogólnym zainteresowaniem, które towarzyszyło w
owym czasie powstającej bazylice w sanktuarium w Licheniu25.
Zdarza się teŜ, Ŝe lokalny, świecki tytuł obejmuje patronat nad inicjatywą wystawienia monumentu. Stało się tak w przypadku pomnika z Góry Świętej Anny. Sześciomiesięczne przygotowania do finalizacji zamierzenia były szczegółowo i regularnie
relacjonowane przez „Nową Trybunę Opolską”, na łamach której wydrukowano ostatecznie blisko dwadzieścia tekstów – niekiedy niezwykle obszernych26. Były one zarówno apelami o ofiarność, wypowiedziami obserwujących przedsięwzięcie czytelników, wywiadami z członkami Komitetu Budowy Pomnika jak i szczegółowymi relacjami
z prac prowadzonych na Górze oraz uroczystości odsłonięcia pomnika. Finałem była
czterostronicowa wkładka, w której zamieszczono m.in. kompletną listę wszystkich
darczyńców27.
Pomnikami Jana Pawła II zainteresowane są równieŜ stale czasopisma niechętne lub wrogie Kościołowi. Pomimo tego, Ŝe zamieszczanym w nich tekstom z reguły
brak obiektywizmu i są często świadectwem złośliwości autorów, nie sposób pominąć
ich w tym zestawieniu28. Na łamach tych pism pojawiły się teŜ próby zebrania informacji o wszystkich pomnikach Jana Pawła II w Polsce29. Krytyczne uwagi dotyczące wyglądu pomników bywają teŜ niekiedy bardziej wartościowe od bezkrytycznych lub obojętnych relacji innych czasopism30.
Obok źródeł prasowych, moŜna wymienić kilka grup opracowań ksiąŜkowych.
Pierwszą, najszerszą, są przewodniki po konkretnych miejscowościach. Z reguły zadowalają się one samą wzmianką o pomniku, ograniczając się jedynie do podania daty
jego odsłonięcia i nazwiska autora31. Nieco szersze omówienie tematu pojawia się niekiedy w ujęciach monograficznych dotyczących historii danej parafii, miasta czy regionu32. Fotografie pomników Jana Pawła II pojawiają się teŜ niekiedy w wydawnictwach
25
Por. liczne wywiady m.in. z Barbarą Bielecką oraz ks. Eugeniuszem Makulskim (wykaz w katalogu pracy);
teksty na ten temat ukazywały się równieŜ w czasopismach antykościelnych – np.: Andrzej Mikołajczyk,
Warkot boŜych betoniarek, „NIE” 2001, nr 49, s. 3.
26
Równolegle w lokalnym dodatku „Gazety Wyborczej” – „Gazecie w Opolu” wydrukowano jedynie dziesięć
wzmianek.
27
Ukazała się ona w numerze 147 „Nowej Trybuny Opolskiej” z roku 2000.
28
Złośliwość ta moŜe być widoczna juŜ w samych tytułach. Zob. m.in.: Andrzej Rozenek, Kraj w którym
zastyga PapieŜ, „NIE” 2002, nr 33, k. 9; Andrzej Rat, Orzysz ty Karol, „NIE” 2000, nr 46, s. 6; Jerzy Puchan, Andrzej Rozenek, Jak Karol posunął Jana, „NIE” 2000, nr 44, s. 8; B.G., Jak odlewa się papieŜ, „NIE”
2001, nr 17, s. 8.
29
Andrzej Rozenek, A imię jego czterdzieści i cztery, „NIE” 1999, nr 22, s. 3; Ryszard Poradowski, Poczet
papieŜy polskich, „Fakty i Mity” 2002, nr 19, s. 8n.
30
Zdarzają się teŜ teksty tropiące nieprawidłowości i naduŜycia finansowe przy tych pracach. Zob.: Leszek
Biały, Ekopapa, „NIE” 1999, nr 50, s. 6.
31
Władysław Kościelniak, Kalisz. Przewodnik, Kalisz 2002, s. 46; Jan Karabasz, Przewodnik po sanktuarium
Matki BoŜej Licheńskiej Bolesnej Królowej Polski, Katowice 1999, s. 39; Tadeusz Kowalewski, Płock. Przewodnik, Płock 1995, s. 21n; Stanisław Kłos, Małopolska południowo – wschodnia, Warszawa 1998, s. 183;
Sanktuarium Matki BoŜej Fatimskiej w Zakopanem. Przewodnik, red. Mirosław Drozdek, Warszawa 2000, s.
36n; Czesław Ryszka, Spotkanie z Licheniem. Przewodnik po sanktuarium, Warszawa 1993, s. 23n; Barbara
Bułdys, Pomnik PapieŜa Jana Pawła II, [w:] Tarnów. Stare Miasto 2. Wielki Przewodnik, Tarnów 1995, s. 1720.
32
Kazimierz Plebanek, 100 lat redemptorystów w Bardzie Śląskim, Bardo 2000, s. 46; Stanisław Makarewicz, Matka BoŜa Pocieszenia. Stara Błotnica koło Radomia, Warszawa 2000, s. 49; Andrzej Jedynak, Parafia
14
ROZDZIAŁ I - STAN BADAŃ
albumowych prezentujących konkretne miejscowości bądź regiony33. Wzmianki o pomnikach lub ich fotografie, są teŜ częste w folderach ukazujących daną parafię, gminę
lub konkretny szlak turystyczny34.
Badane w niniejszej pracy dzieła wzmiankowane są teŜ niekiedy w monografiach konkretnych artystów lub katalogach ich prac. Częstokroć w tekstach traktujących o całokształcie twórczości danego artysty znaleźć moŜna równieŜ przenikliwe i
wartościowe spostrzeŜenia dotyczące pomników Ojca Świętego będących dziełem tej
osoby35.
Obok tekstów drukowanych, niezwykle waŜnym źródłem informacji w niniejszej
pracy, stała się prowadzona przez autora korespondencja. Jej trzonem były ankiety
wypełniane przez inicjatorów powstania i „posiadaczy” papieskich pomników. Pozostawiane w większości miejsc ankiety (do wielu teŜ wysyłane drogą pocztową) miały na
celu zebranie informacji dotyczących szczególnie inicjatywy i początków realizacji36.
Jak zauwaŜono juŜ wcześniej, kwestie związane z samym dziełem oraz zaangaŜowanymi w jego powstanie ludźmi w większości publikacji prasowych są pomijane, bądź
traktowane w sposób pobieŜny i wyrywkowy. Choć zdarzały się w nich nieścisłości,
większość ankiet wniosła ogromną liczbę poŜytecznych informacji, niemoŜliwych praktycznie do uzyskania inną drogą.
Niestety, z róŜnych powodów, wiele ankiet i listów pozostało bez odzewu. Pomimo kilkukrotnie wystosowywanych próśb, autor nie zdołał w wielu wypadkach
otrzymać Ŝadnej odpowiedzi37. Jednocześnie jednak wiele otrzymanych listów oprócz
ankiet przyniosło dodatkowe materiały źródłowe – kserokopie artykułów z prasy, ma-
wśród lasów, Warszawa 1990, s. 14; Ocalić od zapomnienia. Dukla w XX wieku, red. Zenon Dudzik, Stanisław Kalta, Janusz Kubit i in., Dukla 2002, s. 170, 174; Ewald S. Pollok, Góra Świętej Anny. Śląska świętość,
śyrowa 2000, s. 235; Jan Pałyga, Sanktuarium Kałków - Godów. Sanktuarium Bolesnej Królowej Polski na
Ziemi Świętokrzyskiej, Ząbki 2000, s. 65; Wiesław Barczewski, Dzieje parafii Pana Jezusa Dobrego Pasterza
w Krakowie, Kraków 1999, s. 177n; Eugeniusz Makulski, Licheń. Kronika Budowy Sanktuarium, Wrocław
2002, s. 104n, 147n; Józef Szymon Wroński, Bazylika Matki Boskiej Bolesnej w Limanowej. Kościół – pomnik Konstytucji 3 Maja – przykład nurtu swojsko – narodowego, Limanowa 2001, s. 102; Adam Sudoł,
Polska ojczyzna moja, Sanok 1999, s. 60; Józef Geresz, Międzyrzec Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Międzyrzec 2001, s. 482-483; Hieronim Woźniak, Koziniec 1540-2000. Gmina Mucharz - Zarys dziejów Kozińca,
Mucharza, Świnnej Poręby, Januszowej, Stawiec i Zagórza, Koziniec 2000, s. 138n; Agnieszka Bogaczyk,
Oleszyce. W gminie i okolicy, Oleszyce 2000, s. 61; Tadeusz Kuzik, Ulanów, Ulanów 1992, s. 75nn, 93-99;
Wadowice - Parafia i kościół św. Piotra Apostoła 1985-1995, Wadowice 1995, s. 18, 25;
33
Andrzej Wach, PejzaŜ sakralny archidiecezji łódzkiej, Łódź 2002, s. 77, 206; Stanisław Kukowiak, Kalisz.
Najstarsze miasto w Polsce, Kalisz 2001, s. 35; Katarzyna Marciniak, Licheń i jego świat, Poznań 1999, s.
28.
34
W folderze turystycznym wydanym przez miasto Kraków „ŚcieŜkami Jana Pawła II” opisany szlak papieski
przechodzi przez kilka pomników – wzmiankowanych w tekście wydawnictwa. Podobnie pomniki PapieŜa
wspomniane są w innych drukach tego typu (w posiadaniu autora m.in.: „Gmina Gdów”, „Powiat Zawierciański – na szlaku pielgrzyma”, „Bachledówka”).
35
Zob. Jerzy Madeyski, Bronisław Chromy, Kraków 1994, s. 44; Joanna Dąbkowska - Zydroń, Symbioza
przeciwieństw, w: taŜ sama, A. Myjak, G. Kowalski, Jan Kucz. Twórczość z lat 1965-2000, Centrum Rzeźby
Polskiej, Orońsko 2001, s. 16n.
36
W ankiecie autor pytał m.in. o kwestie związane z okolicznościami pomysłu wystawienia pomnika, wcześniejsze związki artysty z zamawiającym, sposób wyboru rzeźbiarza, autora koncepcji figury, pomnika,
otoczenia, znaczenie miejsca, w którym stoi pomnik, jego rolę w Ŝyciu parafii (szkoły etc.).
37
Przykładem moŜe być parafia z Sopotu – Kamiennego Potoku bądź sanktuarium w LeŜajsku. Proboszcz z
Chomranic w telefonicznej rozmowie z autorem (z 17 IV 2005) zdradził, iŜ uznał, Ŝe przesłana mu zimą
2004 r. ankieta jest manipulacją tygodnika „NIE” bądź środowisk antyklerykalnych (m.in. w związku z pytaniami o cenę odlewu).
15
Miedziany Pielgrzym. Pomniki Jana Pawła II w Polsce w latach 1980-2005
teriały promocyjne wzmiankujące pomnik, fotografie, kopie odpowiednich listów. Niezwykle waŜną rolę w kompletowaniu informacji i weryfikowaniu pochodzących z innych
źródeł odegrała równieŜ prowadzona róŜnymi drogami korespondencja z artystami,
odlewnikami, inicjatorami i współtwórcami powstających dzieł. Autor odbył teŜ kilkanaście rozmów (w części zapisanych na kasetach magnetofonowych) z rzeźbiarzami i
odlewnikami38.
38
O ile w przypisach (lub bibliografii) nie podano inaczej, wszystkie materiały archiwalne (źródłowe) znajdują się w posiadaniu autora.
16