Kształtowanie postaw i zachowań pracowniczych dla

Transkrypt

Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Jerzy S. Michalik
Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy
Kształtowanie postaw i zachowań pracowniczych
dla przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym
Wprowadzenie
W dniu 1 października 2001 roku weszły w życie dwie ustawy, które wprowadziły
w Polsce system przeciwdziałania zagrożeniom poważnymi awariami przemysłowymi:
ustawa – Prawo ochrony środowiska [1] oraz ustawa o wprowadzeniu ustawy Prawo ochrony
środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw [2]. Zasady przeciwdziałania
poważnym awariom przemysłowym, oprócz odpowiednich postanowień powyższych ustaw,
regulują w odniesieniu do niektórych kwestii przepisy szczegółowe, zawarte w
rozporządzeniach ministra gospodarki (MG) [3-6], ministra środowiska [7,8] oraz ministra
obrony narodowej [9] - w przygotowaniu.
Polski system przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym jest z założenia
implementacją do prawodawstwa polskiego przepisów Unii Europejskiej ustalonych
w Dyrektywie Seveso II (96/82/WE) [10]. Obejmuje on, podobnie jak unijny, zadania i
obowiązki różnych podmiotów, procedury mające na celu zapobieganie wystąpieniu awarii,
przygotowanie się na wypadek awarii oraz reagowanie na nie, to znaczy ograniczanie oraz
likwidację jej skutków. Kluczowym podmiotem jest oczywiście zakład stwarzający
zagrożenie poważnej awarii przemysłowej.
Osiągnięcie głównych celów systemu, jakimi są – w odniesieniu do zakładu –
zmniejszenie ryzyka poważnej awarii przemysłowej oraz minimalizacja skutków w razie jej
zaistnienia, wymaga ukształtowania odpowiedniej świadomości, postaw i zachowań
pracowników zakładu na wszystkich szczeblach struktury zatrudnienia. Od najwyższego
kierownictwa począwszy, poprzez kolejne jej poziomy, aż do najniższych stanowisk pracy,
związanych z instalacjami lub czynnościami, które mają określone znaczenie dla
bezpieczeństwa zakładu.
Zasadniczymi z punktu widzenia postaw i zachowań pracowniczych elementami
systemu przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym są, według Dyrektywy
Seveso II, polityka zapobiegania awariom (major accident prevention policy – MAPP) oraz
wewnętrzny plan awaryjny (operacyjno–ratowniczy). Zadania ustalone w tych
elementach systemu dotyczą bowiem dwóch głównych elementów systemu –
zapobiegania awariom oraz ograniczania ich skutków i są adresowane do pracowników
zakładu. Ze względu na okoliczności, które staną się oczywiste w wyniku omówienia
wymagań przepisów Unii Europejskiej oraz odpowiednich zapisów Prawa ochrony
środowiska [1], dyskusję zagadnienia rozpoczniemy od postanowień Dyrektywy Seveso II
[10] i porównania odpowiednich postanowień obu tych dokumentów prawnych.
1
Postanowienia Dyrektywy Rady 96/82/WE (Seveso II)
Zgodnie z terminologią przyjętą w tej dyrektywie, polityka zapobiegania awariom (MAPP),
ustalona w art. 7 Dyrektywy Seveso II [10], dotyczy obu kategorii zakładów, to jest zakładów
o zwiększonym ryzyku (ZZR) oraz zakładów o dużym ryzyku (ZDR) wystąpienia poważnej
awarii przemysłowej. Według tego artykułu MAPP ma być opracowana w postaci odrębnego
dokumentu, który powinien spełniać wymagania przedstawione w Załączniku III do
Dyrektywy Seveso II. I dalej, art. 7 dyrektywy wymaga od operatora zakładu zapewnienia
wdrożenia PZA.
Art. 7. Polityka zapobiegania poważnym awariom
1. Państwa członkowskie zobowiążą operatora do przygotowania dokumentu ustanawiającego własną politykę zapobiegania poważnym awariom oraz zapewnienia
odpowiedniego wdrożenia tej polityki. Polityka zapobiegania poważnym awariom
ustanowiona przez operatora powinna zawierać gwarancję wysokiego poziomu ochrony
człowieka i środowiska poprzez odpowiednie środki, struktury oraz system zarządzania.
2. Dokument taki musi uwzględniać zasady zawarte w załączniku III oraz musi być dostępny
dla kompetentnych władz, między innymi w celu wykonania postanowień artykułów
5 (2) i 18.
ZAŁĄCZNIK III. Zasady odnoszące się do artykułu 7 oraz informacje odnoszące się do
artykułu 9, dotyczące systemu zarządzania i organizacji zakładu z punktu widzenia
zapobiegania poważnym awariom
W celu wprowadzenia w życie zasad polityki operatora, dotyczącej zapobiegania poważnym
awariom, oraz systemu zarządzania bezpieczeństwem, należy uwzględnić niżej wymienione
zagadnienia. Wymagania ustalone w dokumencie wymienionym w artykule 7 powinny być
odpowiednie do zagrożeń poważnymi awariami, jakie stwarza zakład:
a) polityka zapobiegania poważnym awariom powinna być ustalona na piśmie oraz
powinna obejmować ogólne cele i zasady działań operatora w zakresie zarządzania
zagrożeniami poważnymi awariami;
b) część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną,
obowiązki, działania, procedury, procesy oraz środki do ustalania i wdrażania polityki
zapobiegania poważnym awariom, powinna zostać włączona do systemu zarządzania
bezpieczeństwem;
c) w systemie zarządzania bezpieczeństwem powinny zostać uwzględnione następujące
kwestie:
i)
organizacja i personel  rola i obowiązki personelu zajmującego się
zarządzaniem poważnymi zagrożeniami na wszystkich poziomach organizacji.
Określenie potrzeb szkoleniowych tego personelu i zapewnienie takiego
szkolenia. Włączenie pracowników, a jeżeli trzeba, podwykonawców;
ii)
określenie i ocena poważnych zagrożeń  przyjęcie i wdrożenie procedur
systematycznego identyfikowania poważnych zagrożeń wynikających z
normal-nego lub nienormalnego działania oraz ocena prawdopodobieństwa i
stopnia ciężkości zagrożeń;
iii) kontrola operacyjna  przyjęcie i wdrożenie procedur i instrukcji bezpiecznego
działania, włączając konserwację urządzeń, procesy, wyposażenie i przestoje;
iv) zarządzanie zmianami  przyjęcie i wdrożenie procedur planowania modyfikacji
istniejących lub projektowania nowych instalacji, procesów lub urządzeń
magazynowych;
2
v) planowanie na wypadek awarii  przyjęcie i wdrożenie procedur do identyfikowania
przewidywalnych awarii poprzez systematyczną analizę oraz procedur
przygotowywania, sprawdzania i przeglądu planów awaryjnych, w celu właściwego
reagowania;
vi) przeprowadzanie monitoringu  przyjęcie i wdrożenie procedur ciągłej oceny
zgodności z celami ustalonymi przez operatora w ramach polityki zapobiegania
poważnym awariom i systemu zarządzania bezpieczeństwem oraz mechanizmów
przeprowadzania badań i podejmowania działań korygujących w przypadku
niezgodności. Procedury powinny obejmować system ustalony przez operatora
w celu sporządzania raportów dotyczących poważnych awarii lub sytuacji
grożących poważnymi awariami, szczególnie tych, w których zawiodły środki
zapobiegawcze, badania tych zdarzeń oraz dalsze działania podejmowane na
podstawie wyciągniętych wniosków;
vii) audit i przeglądy  przyjęcie i wdrożenie procedur okresowej, systematycznej
oceny polityki zapobiegania poważnym awariom oraz oceny efektywności i
adekwatności systemu zarządzania bezpieczeństwem; udokumentowany przegląd
wyników polityki i systemu zarządzania bezpieczeństwem oraz jej aktualizacja
przez naczelne kierownictwo.
Wymagania przepisów polskich
Program zapobiegania awariom
Art. 251, ust.1 ustawy [1] nakłada na prowadzącego zakład obu kategorii, tj. ZZR
oraz ZDR obowiązek sporządzenia programu zapobiegania poważnym awariom
przemysłowym. W programie tym ma być również przedstawiony system zarządzania
zakładem gwarantujący ochronę ludzi i środowiska.
Przepisy art. 251, ust. 2 określają zawartość programu zapobiegania awariom
(PZA). Powinien on zawierać w szczególności:
Zawartość PZA [1]
1)
Określenie prawdopodobieństwa zagrożenia awarią przemysłową; Zasady
zapobiegania oraz zwalczania skutków awarii przemysłowej przewidywane do
wprowadzenia;
3) Określenie sposobów ograniczenia skutków awarii przemysłowej dla ludzi i
środowiska w przypadku jej zaistnienia;
4) Określenie częstotliwości przeprowadzania analiz PZA w celu oceny jego
aktualności i skuteczności.
System bezpieczeństwa
W art. 252 ustawy Prawo ochrony środowiska [1] ustalono, że prowadzący zakład o
dużym ryzyku (ZDR) jest obowiązany do opracowania i wdrożenia systemu
bezpieczeństwa stanowiącego element ogólnego systemu zarządzania i organizacji
zakładu.
Równocześnie ust. 2 tegoż art. 252 określa elementy systemu bezpieczeństwa.
Elementy systemu bezpieczeństwa [1] (przedstawiono je w formie skróconej).
3
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Określenie obowiązków pracowników na wszystkich poziomach organizacji
(działania na wypadek awarii);
Szkolenia pracowników instalacji, w której znajdują się substancje
niebezpieczne;
Funkcjonowanie mechanizmów w zakresie systematycznej analizy zagrożeń
awarią oraz jej prawdopodobieństwa;
Instrukcje bezpiecznego funkcjonowania instalacji, w której znajdują się
substancje niebezpieczne (normalna eksploatacja, konserwacja i czasowe
przerwy w ruchu);
Instrukcje sposobu postępowania w razie dokonywania zmian w procesie
przemysłowym;
Analiza przewidywanych sytuacji awaryjnych do celów należytego opracowania
planów operacyjno–ratowniczych;
Monitoring funkcjonowania instalacji, w której znajdują się substancje
niebezpieczne, działania korekcyjne;
Systematyczna ocena PZA oraz systemu bezpieczeństwa, ocena ich aktualności i
skuteczności.
Powyższy artykuł nawiązuje do przepisów BHP. Podstawowe zasady "organizacji
systemu bezpieczeństwa stanowiącego element ogólnego systemu zarządzania i organizacji
zakładu" stanowią przepisy Kodeksu pracy, a zwłaszcza jego działu X "Bezpieczeństwo i
higiena pracy" [11]. System organizacji bezpieczeństwa obejmuje zarówno obowiązki
pracodawców, jak i pracowników.
Na podstawie zapisów art. 253 dotyczącego raportu o bezpieczeństwie zakładów
kategorii ZDR (ust. 2, pkt. 2), który zawiera postanowienie, iż raport o bezpieczeństwie
powinien wykazać, że „zakład spełnia warunki do wdrożenia systemu bezpieczeństwa, o
którym mowa w art. 252” można wyciągnąć w sposób uprawniony następujące wnioski
[12]:



System bezpieczeństwa powinien być opracowany w okresie poprzedzającym
ostateczny termin przekazania przez prowadzącego ZDR raportu o bezpieczeństwie
komendantowi wojewódzkiemu PSP oraz WIOŚ,
System bezpieczeństwa nie musi być całkowicie wdrożony przed upływem tego
terminu; należy wykazać, że w zakładzie stworzono warunki do jego wdrożenia.
Należy w związku z powyższym stwierdzić, że postanowienia ustawy [1] dotyczące
systemu bezpieczeństwa nie są dostatecznie precyzyjne. Ponadto postanowienia
przepisów polskich [1, 2] w sprawach PZA oraz systemów bezpieczeństwa w
porównaniu do zapisów Dyrektywy Seveso II dotyczących tych elementów systemu
przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym wykazują istotne różnice.
Omówimy je poniżej.
Porównanie postanowień przepisów polskich w zakresie PZA i systemu bezpieczeństwa
z wymaganiami UE
Podsumujmy na wstępie wymagania Dyrektywy Seveso II odnoszące się do MAPP:

MAPP w zakładach obu kategorii, tj. zarówno w ZZR, jak i w ZDR, musi spełniać
takie same wymagania, ustalone w Załączniku III.
4
(1) Ogólne wymagania dotyczące polityki zapobiegania awariom,
czyli programu działań i systemu zarządzania bezpieczeństwem,
są jednakowe dla obu kategorii zakładów, to jest dla ZZR oraz ZDR

Załącznik III zawiera m.in. wymagania dotyczące systemu zarządzania
bezpieczeństwem (dotyczy obu kategorii zakładów):
„(b) część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę
organizacyjną, obowiązki, działania, procedury, procesy oraz środki do ustalania
i wdrażania MAPP, powinna zostać włączona do systemu zarządzania
bezpieczeństwem”.
(2) System zarządzania bezpieczeństwem
stanowi niezbędne i obowiązkowe narzędzie do opracowania, wdrażania,
stałego wykonywania oraz nadzorowania realizacji w zakładzie
polityki (programu) zapobiegania awariom
System zarządzania bezpieczeństwem, w zależności od potrzeb, przede wszystkim
od wielkości występujących zagrożeń awariami, może być różny. Np. od
jednoosobowego stanowiska, w przypadku ZZR, stwarzających znikome zagrożenia w
razie awarii, aż po rozbudowany system zarządzania wraz z odpowiednim
wyposażeniem, włączając w to komisję do spraw bezpieczeństwa w zakładach ZDR,
stwarzających wielkie zagrożenia [12].

Według Dyrektywy Seveso II, MAPP oraz system bezpieczeństwa stanowią jedną
całość i w jednakowym stopniu dotyczą ZZR oraz ZDR. Powyższego stwierdzenia nie
podważa bowiem zapis w preambule Załącznika III do Dyrektywy Seveso II:
„wymagania ustalone w dokumencie wymienionym w art.7 [tj. MAPP w zakładach
kategorii ZZR – przyp. autora] powinny być odpowiednie do zagrożeń poważnymi
awariami, jakie stwarza zakład”.
(3) Program zapobiegania awariom i system zarządzania bezpieczeństwem
stanowi jedną spójną całość
5
Cytowany zapis nie oznacza możliwości odstępstw od wymagań dotyczących MAPP
ustalonych jako jednakowe dla ZZR oraz ZDR w Załączniku III. Należy go rozumieć
wyłącznie tak, że rozwiązania przyjęte w zakładach kategorii ZZR, dotyczące spełnienia
wymagań Załącznika III, w tym również w odniesieniu do systemu bezpieczeństwa, powinny
być adekwatne do wielkości zagrożenia awarią i wielkości jej skutków. Czyli:
(4) MAPP w zakładach kategorii ZZR,
to znaczy zakres programu działań
oraz rozwiązania zastosowane w odniesieniu do SZB,
powinny być dostosowane do wielkości zagrożeń awariami
Jeśli chodzi o meritum podejścia unijnego do omawianego zagadnienia, należy
przede wszystkim zwrócić uwagę na następujące – w gruncie rzeczy bardzo oczywiste –
kwestie:


Polityka zapobiegania awariom jest zestawieniem zadań do realizacji w celu
osiągnięcia założonych celów – zmniejszenia ryzyka wystąpienia awarii oraz
ograniczenia jej skutków.
Wraz z SZB stanowiącym narzędzie do wdrożenia i ciągłego wykonywania
MAPP jest, jak sama nazwa wskazuje (a potwierdzają wymagania Dyrektywy
Seveso II), programem działań, czyli aktywnym elementem systemu
przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym. Czyli:
(5) MAPP wraz z SZB, stanowiącym element składowy polityki zapobiegania awariom, są
łącznie głównym aktywnym elementem
systemu przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym
w zakładach kategorii ZZR oraz ZDR.
Określa ona program działań oraz sposób jego realizacji
Oczywistym jest, że MAPP nie może mieć jedynie charakteru deklaracji. Polityka
zapobiegania awariom stanowi de facto podstawowy i główny dokument programowy,
w którym, na podstawie zidentyfikowanych zagrożeń poważnymi awariami,
występujących
w zakładzie kategorii ZZR lub ZDR, zostały określone sposoby i
środki mające na celu zapobieganie poważnym awariom oraz ograniczanie ich skutków.
Sformułowane w MAPP zadania, co oczywiste, nie zrealizują się same. SZB jest tym
właśnie narzędziem, które ma służyć do osiągnięcia zamierzonych celów.
Z analizy przepisów polskich, to jest ustawy Prawo ochrony środowiska [1],
wynika, co następuje:

Ustawa [1] ustala wymagania dotyczące programu zapobiegania awariom (PZA)
w sposób dość ogólny i nieprecyzyjny, bez tej grupy wymagań, które w Prawie
ochrony środowiska przypisano do odrębnego w sensie prawnym pojęcia „system
bezpieczeństwa”.
6
W polskich przepisach część wymagań dotyczących według Dyrektywy Seveso II
polityki zapobiegania awariom (MAPP) odłączono od tego elementu systemu
przeciwdziałania poważnym awariom, tworząc wymagania odnoszące się do
odrębnego pojęcia – systemu bezpieczeństwa.
 Taka konstrukcja przepisów polskich nie oznaczałaby jeszcze niezgodności z przepisami UE (wymaganiami Dyrektywy Seveso II [10]), gdyby nie fakt, że:
- zgodnie z ustawą [1] PZA dotyczy obu kategorii zakładów tj. ZZR i ZDR,
- natomiast system bezpieczeństwa, który w Dyrektywie Seveso II stanowi wraz
z programem zapobiegania awariom jedną całość (tzn. MAPP), dotyczy według
przepisów krajowych tylko zakładów kategorii ZDR [1].
Tak więc, w obszarze omawianych zagadnień zaistniała istotna różnica między
przepisami Dyrektywy Seveso II i regulacjami polskimi. Sprowadza się ona przede
wszystkim do tego, iż w Polsce zakłady kategorii ZZR, w wyniku oddzielenia części
wymagań dotyczących polityki zapobiegania awariom i powiązania ich z systemem
bezpieczeństwa, podlegają znacznie łagodniejszym wymaganiom, niż ZZR w Unii
Europejskiej. W przeci-wieństwie do UE, w Polsce system bezpieczeństwa dotyczy
według art. 252 ustawy [1] tylko zakładów kategorii ZDR (!), czyli zakłady kategorii
ZZR zostały de facto zwolnione
z obowiązku posiadania systemu
zarządzania bezpieczeństwem.

Wskazane wady przepisów polskich i różnice w odniesieniu do postanowień
unijnych mogą być przyczyną bardzo niekorzystnych skutków w zakładach kategorii
ZZR, jeśli chodzi o ich działania w celu zapobiegania poważnym awariom
przemysłowym oraz mogą spowodować istotne zaniedbania w zakresie kształtowania
postaw i zachowań pracowniczych w tych zakładach, do ich zaniechania włącznie.
Skutki takich zjawisk w odniesieniu do bezpieczeństwa pracy, bezpieczeństwa
powszechnego oraz ochrony środowiska byłyby oczywiste.
W kontekście powyższych uwag wydaje się celowym dokonanie nowelizacji
ustawy Prawo ochrony środowiska [1], nie tylko zresztą ze względu na potrzebę
harmonizacji tzn. zapewnienia zgodności przepisów polskich z wymaganiami Dyrektywy
Seveso II, ale przede wszystkim ze względów merytorycznych.
W podsumowaniu dyskusji zagadnień związanych z programem zapobiegania awariom
oraz systemem zarządzania bezpieczeństwem w zakładach stwarzających zagrożenie
wystąpienia poważnej awarii przemysłowej obu kategorii (ZZR i ZDR) należy
sformułować następujący wniosek:
W zakładach obu kategorii ryzyka wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, to jest
w ZZR oraz w ZDR, określone w przepisach zadania dotyczące programu zapobiegania
awariom (PZA) oraz systemu zarządzania bezpieczeństwem (SZB), są podstawową
przesłanką do formułowania zadań w zakresie kształtowania postaw i zachowań
pracowniczych dla przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym.
Mając na uwadze aktualny wadliwy stan przepisów krajowych odnoszących się
do PZA oraz SZB, należy w celu zapewnienia osiągnięcia właściwych celów w tych
działań
w zakładach kategorii ZZR kierować się wytycznymi wynikającymi z
postanowień Dyrektywy Seveso II, odnoszącymi się do polityki zapobiegania awariom
(MAPP).
Wymagania przepisów UE oraz polskich dotyczące wewnętrznych planów awaryjnych
(operacyjno–ratowniczych)
7
Dyrektywa Seveso II [10]
Art. 11. Plany awaryjne
1. Państwa członkowskie zapewnią w odniesieniu do wszystkich zakładów, których
dotyczy artykuł 9:
a) przygotowanie przez operatora wewnętrznego planu awaryjnego obejmującego
działania wewnątrz zakładu,
……..
3. Nie naruszając obowiązków spoczywających na kompetentnych władzach, państwa
członkowskie zapewnią, by wewnętrzne plany awaryjne opisane w niniejszej Dyrektywie
były przygotowywane we współpracy z załogą zatrudnioną w zakładzie, a społeczeństwo
zostało poinformowane o zewnętrznych planach awaryjnych.
Prawo ochrony środowiska [1]
Art. 261
1. Prowadzący zakład o dużym ryzyku jest obowiązany do:
1) opracowania wewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego, a w razie zagrożenia awarią
przemysłową lub jej wystąpienia - do niezwłocznego przystąpienia do jego realizacji,
Art. 262
Prowadzący zakład o dużym ryzyku zapewnia możliwość udziału w postępowaniu, którego
przedmiotem jest sporządzenie wewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego, pracownikom
zakładu w szczególności narażonym bezpośrednio na skutki awarii przemysłowej oraz
pełniącym funkcję społecznych inspektorów pracy lub przedstawicielom związków
zawodowych odpowiedzialnym za bezpieczeństwo i higienę pracy.
Rozporządzenie MG [5] (wybrane fragmenty)
Zgodnie z tym rozporządzeniem, w wewnętrznym planie operacyjno–ratowniczym
powinny być zawarte m. in. następujące informacje:
3.4. Schemat struktury organizacyjnej i stanu osobowego zakładowej służby ratowniczej i
zakładowej straży pożarnej z określeniem specjalności, z podziałem na zmiany.
3.5. Stan osobowy kierownictwa instalacji oraz sposób powiadamiania osób
przewidzianych do uczestnictwa w akcji ratowniczej.
3.6. Sposób alarmowania o awarii oraz zasady i warunki ewakuacji wraz z planem
sytuacyjnym miejsc ewakuacji.
4. Zasady postępowania na wypadek awarii.
4.1. Zasady postępowania załogi, zakładowej służby ratowniczej i zakładowej straży
pożarnej na wypadek awarii.
4.2. Zasady prowadzenia i koordynacji działań ratowniczych zakładowej służby
ratowniczej i zakładowej straży pożarnej z udziałem Państwowej Straży Pożarnej,
jednostek krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego i innych zewnętrznych służb
ratowniczych oraz służb porządkowo-ochronnych.
4.3. Zasady udzielania pomocy medycznej osobom poszkodowanym, w tym określenie sił
i środków biorących udział w akcji ratowniczej (medycznej) oraz procedur postępowania.
4.4. Określenie koordynatora działań ratowniczych i porządkowych oraz jego kompetencji
w odniesieniu do innych uczestników biorących udział w działaniach ratowniczych i
spełniających funkcje porządkowe.
5. Zasady postępowania poawaryjnego.
8
W tym przypadku występuje zgodność wymagań przepisów polskich z unijnymi.
W kontekście dyskutowanych w tej publikacji zagadnień należy podkreślić, że postanowienia
przepisów dotyczących wewnętrznych planów awaryjnych (operacyjno–ratowniczych)
stanowią jednoznaczne przesłanki do określania zadań w zakresie kształtowania postaw i
zachowań pracowniczych w zakładach dużego ryzyka (ZDR) w odniesieniu do drugiego
głównego celu systemu przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym – ograniczania
skutków awarii i przygotowania w tym celu w zakładzie odpowiednich działań, sił i środków.
Należy zwrócić w tym miejscu uwagę na niezwykle istotną kwestię. Jednym
z elementów składowych zarówno MAPP w UE, jak i PZA w Polsce jest „zwalczanie
skutków awarii przemysłowej” oraz „określenie sposobów ograniczenia skutków awarii
przemysłowej dla ludzi i środowiska w przypadku jej zaistnienia” (art. 252, ust. 2 Prawa
ochrony środowiska [1]). Przypomnijmy, że zapisy te dotyczą obu kategorii zakładów, tzn.
zarówno ZDR, jak i ZZR. Jednakże autor niniejszej publikacji niejednokrotnie miał okazję
stwierdzić, że zapisy te są niejednoznacznie rozumiane, szczególnie w zakładach.
Chodzi tutaj o zakłady kategorii ZZR, których nie dotyczą przepisy artykułów
260 – 262 ustawy [1], odnoszące się do opracowania wewnętrznych planów operacyjno–
ratowniczych i ich wprowadzania w życie w razie awarii.
Otóż dość powszechnym jest takie rozumienie omawianych przepisów, że zakłady
kategorii ZZR nie są zobowiązane do zaplanowania i przygotowania działań, sił i środków na
wypadek poważnej awarii, czyli do opracowania i posiadania planów działania na wypadek
awarii.
Jest to pogląd niewłaściwy. Z przytoczonych wcześniej zapisów Prawa ochrony
środowiska dotyczących PZA (art. 252, ust. 2) jednoznacznie wynika, że w zakładach
kategorii ZZR takie plany muszą być także przygotowane, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie
stosuje się do nich wymagań ustalonych w rozporządzeniu [5] dla wewnętrznych planów
operacyjno–ratowniczych w zakładach dużego ryzyka (ZDR).
Dodatkowym potwierdzeniem takiego twierdzenia są zapisy zawarte w art. 264 ustawy [1]:
Art. 264
Prowadzący zakład o zwiększonym ryzyku lub o dużym ryzyku w razie wystąpienia awarii
przemysłowej jest obowiązany do:
1) natychmiastowego zawiadomienia o tym fakcie właściwego organu Państwowej Straży
Pożarnej oraz wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska,
2) niezwłocznego przekazania, organom, o których mowa w pkt. 1, informacji:
a) o okolicznościach awarii,
b) o niebezpiecznych substancjach związanych z awarią,
c) umożliwiających dokonanie oceny skutków awarii dla ludzi i środowiska,
d) o podjętych działaniach ratunkowych, a także działaniach mających na celu
ograniczenie skutków awarii i zapobieżenie jej powtórzeniu się,
3) stałej aktualizacji informacji, o których mowa w pkt. 2, odpowiednio do zmiany
sytuacji.
Postanowienia tego artykułu odnoszą się do obu kategorii zakładów. Ze sformułowania punktu 2 (d) wynika, że również zakłady kategorii ZZR mają obowiązek podjęcia
stosownych działań. Trudno wyobrazić sobie, że działania tego rodzaju mogą być prowadzone bez uprzedniego ich przygotowania. Reasumując:
(6) W zakładach kategorii ZZR, w ramach {PZA + SZB},
powinien być opracowany
wewnętrzny plan działań na wypadek poważnej awarii,
adekwatny do wielkości zagrożeń
9
Różnica między wewnętrznymi planami operacyjno-ratowniczymi dla zakładów
kategorii ZDR i planami działań na wypadek awarii w ZZR polega na tym, że:
 W przypadku ZDR są to odrębne dokumenty, które muszą spełniać szczególne
wymagania, ustalone w przepisach;
 W zakładach kategorii ZZR plany awaryjne są częścią PZA a ich zawartość, jak i całego
{PZA + SZB}, powinna być adekwatna do wielkości zagrożeń poważnymi awariami
przemysłowymi.
Z powyższej dyskusji wynika bardzo istotny wniosek:
W zakładach obu kategorii ryzyka wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, to
jest w ZZR oraz w ZDR, określone w przepisach zadania w zakresie przygotowania się
na wypadek poważnej awarii oraz prowadzenia działań ratowniczych i ograniczania
skutków awarii w razie jej wystąpienia, są kolejną główną przesłanką do formułowania
zadań w odniesieniu do kształtowania postaw i zachowań pracowniczych dla
przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym.
Zadania w zakresie kształtowania postaw i zachowań pracowniczych w zakładach
dużego i zwiększonego ryzyka wystąpienia poważnej awarii
W sformułowanych wcześniej wnioskach wskazano, że wymagania przepisów
unijnych (Dyrektywa Seveso II [10]) oraz przepisów krajowych (Prawo ochrony środowiska
[1] oraz rozporządzenie MG [5]) dotyczących polityki (programu) zapobiegania awariom i
systemu zarządzania bezpieczeństwem oraz wewnętrznych planów postępowania w razie
awarii stanowią podstawę do planowania i realizacji zadań w zakresie kształtowania postaw i
zachowań pracowniczych dla przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym.
Niewątpliwie najważniejszym jest opracowanie i realizacja odpowiednich szkoleń
mających na celu ukształtowanie wśród pracowników ZZR i ZDR świadomości o
występujących zagrożeniach, konieczności przestrzegania szczególnych zasad bezpieczeństwa oraz konieczności określenia i realizacji odpowiedzialnych zadań w celu
zapobiegania awariom oraz ograniczania ich skutków. Programy tych szkoleń powinny
uwzględniać specyficzne potrzeby wynikające z konkretnych uwarunkowań (rodzaj
niebezpiecznych substancji, charakter zagrożeń, rodzaj technologii w zakładzie, charakter
wykonywanej pracy, zadania i cele działań z zakresu bezpieczeństwa ze szczególnym
zwróceniem uwagi na ograniczanie ryzyka wystąpienia poważnej awarii lub zdarzeń
mogących inicjować scenariusze prowadzące do jej zaistnienia).
Odrębnym zagadnieniem są szkolenia mające na celu przygotowanie pracowników do
wykonywania różnych zadań w przypadku wystąpienia awarii (ratownictwo chemiczne,
ratownictwo techniczne, pierwsza pomoc przedmedyczna, pomiary skażeń chemicznych,
zadania ewakuacyjne, gaszenie pożarów i wiele innych działań ujętych w planach
postępowania na wypadek awarii). Pracownicy przewidziani do uczestnictwa w akcji
ratunkowej powinni być zaznajomieni z dokumentacją planów awaryjnych i znać je
w szczegółach.
Programy szkoleń należy ustalać tak, aby uwzględniały one potrzeby poszczególnych
grup pracowników, zawierały niezbędne i podstawowe informacje z zakresu:
 przepisów i zasad dotyczących bezpiecznej pracy w ZZR i ZDR,
 stosowanych technologii, materiałów i związanych z tym zagrożeń,
 konsekwencji wynikających z niestosowania się do zasad bezpiecznej pracy,
 postępowania w przypadku zaistnienia awarii.
10
Skuteczność szkoleń jak i ich poziom winny być oceniane i dokumentowane. Przy
ustalaniu programów szkoleń należy uwzględnić ocenę szkoleń już odbytych. Programy
szkoleń i materiały szkoleniowe powinny być sprawdzane co do zgodności z obowiązującymi
przepisami prawnymi, ogólnymi zasadami bezpiecznej pracy, najnowszą wiedzą z zakresu
stosowanych procesów, technologii stosowanych zabezpieczeń, postępowania w sytuacjach
awaryjnych oraz wymaganiami wewnętrznymi ZZR i ZDR.
W razie korzystania z zewnętrznych usług szkoleniowych należy poszukiwać firm,
które posiadają certyfikat lub są znane i zdobyły dobrą renomę w zakresie wykonywanych
usług.
Zarówno z punktu widzenia osiągania bezpośrednich celów w zakresie zapobiegania
awariom oraz ograniczania ich skutków, ale także z punktu widzenia kształtowania postaw i
zachowań pracowniczych dla przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym,
niezwykle ważne jest zaangażowanie i działania prowadzących ZZR i ZDR, to znaczy
najwyższego kierownictwa zakładu oraz pracowników szczebla kierowniczego.
Zaangażowanie prowadzącego zakład powinno wyrażać się przez zapewnienie
niezbędnych środków do opracowania, wdrożenia i funkcjonowania PZA. Ważnym jest, aby
prowadzący zakład wyznaczał priorytety, prowadził jasną i czytelną dla wszystkich członków
kierownictwa zakładu i załogi zakładu politykę wdrażania, realizacji i ciągłego doskonalenia
PZA. Zaangażowanie prowadzącego zakład powinno wyrażać się również poprzez
inicjowanie i przeprowadzanie auditów oraz okresowych przeglądów PZA, inicjowania
szkoleń, otwartością na inicjatywy załogi w obszarze zapobiegania awariom i poprawy
bezpieczeństwa pracy. Bardzo ważne jest, aby prowadzący zakład miał autorytet wśród kadry
kierowniczej przedsiębiorstwa oraz załogi.
Wskazane jest, aby prowadzący ogłosił w zakładzie deklarację dotyczącą polityki
bezpieczeństwa. Powinna być ona sformułowana językiem jasnym i przystępnym oraz
powinna być rozpowszechniana wśród załogi.
Cele ogólne w zakresie zapobiegania awariom powinny być ustalane przez
prowadzących ZZR i ZDR. Cele szczegółowe odnoszące się do zadań związanych z realizacją
PZA powinny być natomiast ustalane przez kierownictwo niższego szczebla przy zapewnieniu
konsultowania tych zagadnień z pracownikami zakładu.
W celu sprawnego wykonywania zadań określonych w PZA powinny być
jednoznacznie określone i właściwie opisane kwestie uprawnień i odpowiedzialności.
Powinny być one przedstawione i zakomunikowane osobom odpowiedzialnym za realizację
zadań oraz osobom sprawującym nadzór nad ich realizacją. Wszystkie te działania muszą być
udokumentowane i potwierdzone. Zadania i obowiązki powinny być okresowo weryfikowane.
Każdy pracownik zatrudniony w ZZR lub ZDR powinien być odpowiedzialny za
bezpieczeństwo i wykonywać swoje obowiązki stosownie do swojej funkcji. Powinien on być
świadomy odpowiedzialności za bezpieczeństwo własne, swoich współpracowników i osób
trzecich. Powinien on być świadomy także tego, że jego działanie ma znaczący wpływ na
bezpieczeństwo i prawidłową pracę instalacji (zakładu).
Prowadzący ZZR i ZDR winni ustalić strukturę i hierarchię podejmowania decyzji.
Należy też zadbać o to, aby wiedza, kwalifikacje i kompetencje pracownika były
wystarczające do podejmowania i wykonywania nałożonych zadań i obowiązków.
W celu zapewnienie skuteczności monitorowania realizacji zadań PZA, jest ważne,
aby:
 monitorowanie prowadziły zespoły mające odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie,
 wyniki monitorowania były udostępniane w zależności od potrzeb prowadzącemu zakład,
kadrze kierowniczej, upoważnionym pracownikom, zakładowym służbom nadzoru,
zewnętrznym organom nadzoru.
11
Monitorowanie w aspekcie realizacji zadań, osiągniętych celów ogólnych i
szczegółowych powinno obejmować ocenę ich znajomości wśród personelu, stopnia ich
rzeczywistego wykonania, zaangażowania załogi w ich realizacji.
Zaplanowane i stale realizowane zadania dotyczące kształtowania postaw i zachowań
pracowniczych powinny zapewnić, że pracownicy:
 będą odpowiednio i dostatecznie informowani o zagrożeniach związanych z danymi
instalacjami niebezpiecznymi i o prawdopodobnych skutkach ich awarii;
 będą informowani o zarządzeniach, instrukcjach i zaleceniach wydanych przez
właściwy organ władzy oraz kierownictwo zakładu;
 będą brać udział w konsultacjach mających na celu przygotowanie następujących
dokumentów:
- program zapobiegania awariom i systemu zarządzania bezpieczeństwem,
- raport o bezpieczeństwie,
- plany reagowania i sposoby postępowania w razie awarii,
- raport poawaryjny
i będą mieć do nich dostęp;
 będą regularnie szkoleni i instruowani o praktykach i procedurach kontrolnych
mających na celu zapobieganie poważnym awariom oraz ocenę sytuacji mogących
spowodować poważną awarię, jak również o procedurach postępowania
w niebezpiecznych sytuacjach będących następstwem tych awarii;
 w zakresie swoich obowiązków, bez obawy przed niepożądanymi konsekwencjami,
będą podejmować działania naprawcze i w razie konieczności przerywać działalność
instalacji niebezpiecznych tam, gdzie jest to uzasadnione, opierając się na swojej
wiedzy i doświadczeniu, jeżeli zaistnieje ryzyko wystąpienia poważnej awarii, oraz
będą powiadamiać swoich zwierzchników lub podnosić alarm przed lub zaraz po
podjęciu takich działań;
 będą dyskutować z pracownikami szczebla kierowniczego o każdym potencjalnym
zagrożeniu, które pracownicy uznają za mogące doprowadzić do poważnej awarii i
będą mieć prawo powiadamiania właściwego organu władzy o tych zagrożeniach;
 pracownicy zatrudnieni przy instalacjach niebezpiecznych będą stosować się do
wszystkich procedur i praktyk związanych z zapobieganiem i opanowywaniem
awarii w instalacjach niebezpiecznych oraz będą stosować wszystkie zalecane
sposoby postępowania w razie wystąpienia awarii.
Abstract
Formation of the employees’ attitudes and behaviours for the control of major industrial
accidents.
The provisions of Seveso II Directive and Polish legal regulations - Prawo ochrony
środowiska (Environmental protection law) and the ordinance of the Minister of Economy
concerning the major accident prevention policy (MAPP), including safety management
system (SMS) and the internal emergency plan (IEP) are presented and compared.
These provisions are the basis for undertaking activities implemented in establishments of
lower and higher tiers of major accidents hazards for the prevention of a major accident and
mitigation of its effects, if it occurs. They are, therefore, the basis for formulating tasks related
to the formation of the employees’ attitudes and behaviours necessary to achieve the main
objectives of the control system of major accident hazards in establishments.
As a result of comparing EU and Polish legal regulations, a proposal has been formulated
about the necessity to amend the latter. On the basis of the above mentioned provisions
12
concerning MAPP, SMS and IEP, tasks and activities aimed at forming proper attitudes,
skills, awareness and behaviours of employees on all levels, necessary for an effective
realization of MAPP’s, SMS’s and IEP’s objectives have been presented.
Literatura
1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska. Dz. U. nr 62, poz. 627
2. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy – Prawo ochrony środowiska,
ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw. Dz. U. nr 100, poz. 1085
3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i
ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o
zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku
wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Dz. U. nr 58, poz. 535
4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 16 sierpnia 2001 r. w sprawie wymagań,
jakim powinien odpowiadać raport bezpieczeństwa oraz szczegółowych zasad jego
weryfikacji. Dz. U. nr 97, poz. 1058
jakim powinien odpowiadać plan operacyjno-ratowniczy podejmowanych na własnym
terenie działań na wypadek nadzwyczajnych zagrożeń, oraz szczegółowych zasad jego
weryfikacji. Dz. U. nr 97, poz. 1057
jakim powinien odpowiadać plan operacyjno-ratowniczy sporządzony na wypadek
wystąpienia nadzwyczajnego zagrożenia poza teren, do którego jednostka organizacyjna
eksploatująca instalację mogącą spowodować nadzwyczajne nagrożenie środowiska
posiada tytuł prawny. Dz. U. nr 97, poz. 1056
7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowego
zakresu informacji wymaganych do podania do publicznej wiadomości przez komendanta
wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej. Dz. U. nr 78, poz. 712
8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych
awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
Dz. U. (2003 r.) nr 5, poz. 58
9. Zarządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia...... w sprawie wykonywania przepisów
ustawy Prawo ochrony środowiska w Siłach Zbrojnych (w części dotyczącej poważnych
awarii) – w przygotowaniu.
10.Council Directive 96/82/EC on the control of major-accident hazards involving dangerous
substances.
OJ L 10, 14.01.1997, p. 13. Tekst polski: Dyrektywa Rady 96/82/WE
dotycząca zarządzania zagrożeniami poważnymi awariami z udziałem substancji
niebezpiecznych. Wyd.: CIOP, Warszawa, 1998
11. Kodeks Pracy – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 z późniejszymi zmianami. Stan prawny na
dzień 1 stycznia 2003 r. Wyd.: Gazeta Prawna, 2002 r.
12. Michalik J.S., Domański W.: Program zapobiegania awariom i system zarządzania
bezpieczeństwem
w zakładach zwiększonego oraz dużego ryzyka poważnej awarii
przemysłowej. Wyd.: CIOP, Warszawa, 2002 r.
13

Kształtowanie postaw i zachowań pracowniczych dla

Transkrypt

Podobne dokumenty

ZAPOBIEGANIE POWAŻNYM AWARIOM PRZEMYSŁOWYM

Zawartość i cele programu zapobiegania awariom i systemu

Informacja na temat środków bezpieczeństwa i sposobu

Kompletny, szczelny kolektor wydechowy do motocykla Kawasaki

Starter Auto to realna pomoc na drodze – w przypadku awarii