Streszczenie pracy doktorskiej w języku polskim

Streszczenie pracy doktorskiej w języku polskim

mgr Przemysław Domagała
„Ochrona przed wymuszonym zaginięciem w świetle Konwencji Organizacji Narodów
Zjednoczonych z 2006 roku”
Pracę rozpoczyna wstęp, w którym zdefiniowano wymuszone zaginięcie jako zjawisko społeczne (tajne pozbawienie wolności przez państwo) i przedstawiono koncepcję pracy. Trzynaście rozdziałów pracy zgrupować można w czterech częściach.
Pierwsze dwa to „część historyczna” obejmująca opisy poszczególnych przypadków
wymuszonych zaginięć oraz sposobów, w jaki odnosiła się do nich społeczność międzynarodowa.
Rozdział I przedstawia wybrane przypadki wymuszonych zaginięć (hitlerowska akcja
„Noc i mgła”, zbrodnia katyńska, „Obława augustowska”, „Operacja kondor”, „wojna z terroryzmem” i in. Pokazuje ewolucję zjawiska (od czasów II wojny światowej do współczesności) i jego różne oblicza (wymuszone zaginięcia stosowane na skalę masową w ramach konfliktów zbrojnych i wymuszone zaginięcia stosowane selektywnie w celu zwalczania politycznej opozycji). Dobór przykładów obejmuje wszystkie regiony świata, w celu unaocznienia z jakiego powodu społeczność międzynarodowa zdecydowała się przyjąć uniwersalny
instrument w sprawie wymuszonych zaginięć. Szczególną uwagę poświęcono tym sytuacjom,
które wpłynęły na treść Konwencji ONZ z 2006 r. lub miały szczególne znaczenie dla Polski.
Rozdział II opisuje reakcję społeczności międzynarodowej na zjawiska o znamionach
wymuszonego zaginięcia. Odnosiły się bowiem do nich normy międzynarodowego prawa
humanitarnego i prawa praw człowieka. Rozdział ten zawiera też stwierdzenie, że prawa
człowieka obowiązują także w ramach tzw. „wojny z terroryzmem”. Opisuje funkcjonowanie
Grupy Roboczej ONZ ds. Wymuszonych Zaginięć, przedstawia przepisy Deklaracji ONZ w
sprawie ochrony wszelkich osób przed wymuszonym zaginięciem oraz Międzyamerykańskiej
konwencji w sprawie wymuszonych zaginięć osób. Kończy się opisem procesu powstawania
Konwencji ONZ ws. wymuszonych zaginięć.
Część druga (rozdziały od trzeciego do dziesiątego) zawiera opis przewidzianego
Konwencją systemu zapobiegania, ścigania i karania wymuszonych zaginięć.
Rozdział III przedstawia absolutny charakter zakazu wymuszonych zaginięć, kwestie
działania sprawcy na rozkaz i odpowiedzialności za wydanie rozkazu popełnienia wymuszonego zaginięcia, kwestie dopuszczalności stosowania amnestii i ułaskawienia, a także zagadnienia immunitetu w sprawach karnych oraz immunitetu i jurysdykcji w sprawach cywilnych.
Z punktu widzenia praktycznego należy zwrócić uwagę na dopuszczalność ewentualnego
zastosowania prawa łaski w sprawie tzw. „tajnych więzień CIA” w Polsce.
Rozdział IV przedstawia ogólne zasady zwalczania wymuszonych zaginięć. Omawia
zakres zastosowania Konwencji (ze szczególną uwagą odnośnie do stosowania jej poza terytorium państwa strony) i przyjętą na jej potrzeby definicję wymuszonego zaginięcia (w tym
miejscu omówiono różnice między definicjami zawartymi w Konwencji i w Statucie MTK).
Odnosi się do zdarzeń o znamionach wymuszonego zaginięcia, których dopuszczają się podmioty niepaństwowe. Przedstawia prawnomiędzynarodowy obowiązek kryminalizacji wymuszonych zaginięć jako przestępstwa (ze szczególnym uwzględnieniem tego, czy przestępstwo
to powinno być zawarte w jednym czy kilku przepisach prawa karnego) i wyjaśnia istotę polskiego rozwiązania zobowiązującego sąd do przyjęcia kumulatywnej kwalifikacji czynu tak,
aby oddać w niej pełnię jego bezprawności. (W ocenie autora wprowadzenie do polskiego
porządku prawnego odrębnego przestępstwa wymuszonego zaginięcia chociaż celowe, nie
jest niezbędne.) Rozdział określa relację Konwencji do norm dotyczących zbrodni przeciwko
ludzkości a na zakończenie przedstawia praktyczne implikacje tego, że wymuszone zaginięcie
jest naruszeniem prawa międzynarodowego o charakterze ciągłym, a wedle siatki pojęciowej
prawa karnego, przestępstwem trwałym.
Rozdział V analizuje przepisy polskiego prawa karnego z punktu widzenia ich zgodności z Konwencją. Przedstawia znamiona przestępstwa pozbawienia wolności z przekroczeniem uprawnień (niedopełnieniem obowiązków) przez funkcjonariusza publicznego. W dalszej kolejności omawia problematykę form stadialnych i zjawiskowych (różne postacie
sprawstwa, podżeganie i pomocnictwo). Bardziej szczegółowo odnosi się do kwestii karnej
odpowiedzialności przełożonego za czyny podwładnych. Ponieważ w tym zakresie prawo
polskie zawiera lukę i wymaga zmiany przedstawia propozycje zmian legislacyjnych. Końcowa część rozdziału omawia dyrektywy wymiaru kary za wymuszone zaginięcie.
Rozdział VI dotyczy karnoprocesowych aspektów zwalczania wymuszonych zaginięć
i przedawnienia. Zawiera on omówienie instytucji dotyczących zarówno statyki (jurysdykcja)
i jak i dynamiki (tryb wstępnego badania sprawy, stosowania środków zapobiegawczych, zasady rzetelności i efektywności postępowania) procesu karnego o wymuszone zaginięcie. Ponieważ w Polsce wymuszone zaginięcia w praktyce nie występują, najważniejsze w tym rozdziale jest przedstawienie reguł, na jakich sprawca wymuszonych zaginięć odpowiada w Polsce za czyn popełniony za granicą.
Rozdział VII dotyczy współpracy międzynarodowej w zwalczaniu wymuszonych zaginięć. W zakresie prawa międzynarodowego omawia zasady aut dedere aut iudicare i nonrefoulement, a w zakresie prawa krajowego przedstawia normy dotyczące udzielania wzajemnej pomocy prawnej oraz stosowania ekstradycji w sprawach o wymuszone zaginięcie.
Rozdział VIII dotyczy zapobiegania wymuszonym zaginięciom. Przedstawia przede
wszystkim prawa osób pozbawionych wolności, w tym gwarancję habeas corpus. Omawia
obowiązki państwa, w tym ewidencjonowania wszystkich osób pozbawionych wolności,
upowszechniania informacji o Konwencji, prowadzenia odpowiednich szkoleń. Szczególny
nacisk kładzie na zakaz prowadzenia tajnych więzień. Przedstawia prawo osób bliskich pozbawionemu wolności do informacji i zasady jego ograniczania. Skomentowano w nim zakaz
wykorzystania danych osobowych zabranych w ramach poszukiwań osoby zaginionej do innych celów. Omówiono ciążący na osobach pełniących funkcje publiczne prawny obowiązek
zgłaszania wymuszonych zaginięć odnośnym władzom i środki ochrony wszystkich osób
zgłaszających wymuszone zaginięcie przed odwetem.
Rozdział IX dotyczy praw ofiar wymuszonych zaginięć. Konwencja jest pierwszym
powszechnie obowiązującym instrumentem międzynarodowym tak szeroko i wyczerpująco
określającym prawa ofiar. Ofiarą jest nie tylko sam zaginiony, ale także jego bliscy. Ofiara
ma prawo do prawdy i do naprawienia szkody, do wspólnego działania w organizacjach społecznych. Państwo ma obowiązek poszukiwania i uwalniania zaginionych, obowiązek odszukania i poszanowania ich szczątków, obowiązek prawnego uregulowania statusu zaginionych.
Rozdział X dotyczy ochrony dzieci jako ofiar wymuszonych zaginięć. Wyjaśnia, że
wprowadzenie do Konwencji rozbudowanych przepisów o ochronie dzieci należy wiązać ze
szczególnymi doświadczeniami krajów Ameryki Łacińskiej. W rozdziale tym przedstawiono
dobro dziecka jako naczelną zasadę postępowania w sprawach dotyczących dzieci oraz wskazano, jakie są wymagania Konwencji odnośnie do ustanowienia przepisów karnych chroniących dzieci przed wymuszonym zaginięciem. Przedstawiono i skomentowano odnośne przepisy polskiego Kodeksu karnego. Omówiono obowiązek przywracania dzieci rodzicom i
unieważnienia adopcji lub powierzenia dziecka zapoczątkowanych wymuszonym zaginięciem, w której to kwestii przedstawiono propozycje de lege ferenda.
Część trzecia koncentruje się wokół instytucjonalnego mechanizmu zapewniania Konwencji skuteczności (organizacja i działalność Komitetu ds. Wymuszonych Zaginięć).
Rozdział XI dotyczy organizacji Komitetu ds. Wymuszonych Zaginięć. Przedstawia jego
funkcjonowanie w porównaniu z innymi ciałami traktatowymi ONZ. Omawia zagadnienia
takie jak: wybory i kadencja członków, gwarancje niezależności i transparentności (jawności)
funkcjonowania, organy (Biuro Komitetu) i organizacja pracy. Przedstawia zasady finansowania Komitetu i współpracy z innymi instytucjami systemu ONZ. W tym rozdziale omówiono nowatorskie rozwiązanie, zgodnie z którym Komitet ds. Wymuszonych Zaginięć powołano niejako „na próbę”, a ostateczna decyzja w przedmiocie jego funkcjonowania będzie podjęta na konferencji przeglądowej. Odniesiono się też do kwestii właściwości Komitetu ratione
temporis, która z punktu widzenia Polski ma znaczenie o tyle, że chociaż wymuszone zaginięcie jest naruszeniem prawa o charakterze ciągłym, Komitet ma jurysdykcję tylko w sprawach zaginięć zapoczątkowanych przed wejściem Konwencji w życie (a więc np. nie w sprawie „tajnych więzień CIA”). Wyjaśniono że w praktyce Komitetu zasada ta nie ma zastosowania odnośnie do sprawozdań państw z wykonania Konwencji.
Rozdział XII dotyczy działalności Komitetu ds. Wymuszonych Zaginięć (system
sprawozdań państw oraz skarg indywidualnych i międzypaństwowych oraz specyficzne mechanizmy pilnych akcji i wizyt krajowych). Wskazano, że Komitet ma uprawnienia do zasygnalizowania Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ tego, że wymuszone zaginięcia w danym państwie stanowią zbrodnie przeciwko ludzkości. W rozdziale tym omówiono zasady składania
przez Komitet sprawozdań ze swojej działalności. Dla praktyki ONZ ważne było sformalizowanie uprawnienia Komitetu do wydawania komentarzy ogólnych i organizowania dyskusji.
Dla Polski najważniejsze wydaje się omówienie sprawozdań państw, gdyż w systemie ONZ
skargi indywidualne przeciwko Polsce mają charakter incydentalny, a skargi międzypaństwowe, pilne akcje i sygnalizacje nie występują wcale.
Część czwarta (rozdział XIII) obejmie przepisy końcowe i techniczne Konwencji, a
także opisuje proces związania się nią przez Polskę. Dotyczy ona kwestii obowiązywania
Konwencji w państwach federalnych (klauzula antyfederacyjna), odnosi się do możliwości jej
wypowiedzenia oraz składania zastrzeżeń i deklaracji interpretacyjnych. Rozprawę kończy
opis procedury w jakiej Polska będzie ratyfikować Konwencję.
W zakończeniu rozprawy uznano ratyfikację Konwencji za pożądaną. Wskazano jakie
zmiany legislacyjne są niezbędne (w prawie karnym wprowadzenie odpowiedzialności przełożonego dopuszczającego, choćby nieumyślnie, do popełnienia wymuszonego zaginięcia a w
prawie rodzinnym wprowadzenie możliwości zniesienia przysposobienia ze skutkiem ex
tunc), a jakie celowe (wprowadzenie odrębnego przestępstwa wymuszonego zaginięcia), aby
Polska mogła związać się Konwencją.