Pobierz / Czytaj

3/2010
IRENA KAMIŃSKA-SZMAJ, [rec.] Wojciech Kajtoch, Językowe obrazy
świata i człowieka w prasie młodzieżowej i alternatywnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, t. 1, ss. 343, t. 2, ss. 484
Wojciech Kajtoch jest znanym badaczem języka subkultur młodzieżowych, autorem wielu publikacji o języku prasy alternatywnej, który z uporem rejestruje „polszczyznę, jakiej nie znamy”. Już w książce Świat prasy alternatywnej w zwierciadle
jej słownictwa (1999) zwracał uwagę na to, jak niezwykle istotne przy budowaniu
tożsamości różnych grup społecznych jest posługiwanie się charakterystycznym dla
nich językiem, tworzenie wspólnoty komunikatywnej, dla której dobór środków
językowych, stworzenie słownika znaczeń uzgodnionych jest ważnym elementem
identyfikacji kulturowej czy też światopoglądowej.
Tematyka recenzowanej książki jest więc naturalną konsekwencją wieloletnich
badań Wojciecha Kajtocha, poświęconych analizie zawartości czasopism, ze szczególnym uwzględnieniem języka różnorodnych pism młodzieżowych. W książce
omówione są zagadnienia ważne dla współczesnej wiedzy o języku polskim, zwłaszcza tej jego realizacji, która funkcjonując na obrzeżach polszczyzny ogólnej (standardowej, oficjalnej), charakteryzuje się specyficznymi strategiami komunikowania
i takim doborem środków językowych, które niewątpliwie wpływają na świadomość
komunikacyjną młodego pokolenia Polaków. Autor dwutomowego dzieła nie tylko
rejestruje i opisuje repertuar środków stosowany w analizowanych czasopismach,
lecz przede wszystkim na jego podstawie rekonstruuje tekstowy obraz świata, który
„jest swoistą, dokonaną w konkretnym tekście — lub w zespole tekstów — realizacją
językowego obrazu świata (występującego na poziomie langue), a więc jest zbiorem prawidłowości wynikłych z preferowania w danym tekście lub zespole tekstów określonych konstrukcji fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych, a przede
wszystkim — określonego słownictwa” (t. 1, s. 14). Podstawowym celem recenzowanej książki jest wyodrębnienie i porównanie tekstowych obrazów świata trzech
grup młodzieżowych, czyli pokazanie, jakie uporządkowanie i organizacja świata,
jaka hierarchia ważności poszczególnych składników rzeczywistości społecznej
i jaka aksjologia dominują w badanych tekstach. Ten cel dociekań naukowych Wojciech Kajtoch konsekwentnie realizuje w kolejnych rozdziałach pierwszego tomu
recenzowanej publikacji (I. Przyjęte założenia i uwzględnione tradycje badawcze,
II. Rzeczywistość tekstowa trzech typów polskich pism młodzieżowych, III. Psychika
tekstowych bohaterów, IV. O ciele Dziewczyny, Fana, Metalowca, V. Fizjologia w tekstach prasy młodzieżowej, VI. O niektórych systemach wartości i wiążącym się z nimi
wartościowaniu, VII. O całościowych układach aksjologicznych, VIII. Struktury spoOblicza Komunikacji 3/2010
© for this edition by CNS
Oblicza_Kom-3.indb 197
2011-06-28 11:06:33
198
RECENZJE I OMÓWIENIA
łeczne w tekstowych światach pism młodzieżowych), ilustrując swoje wywody wykresami, rysunkami, danymi liczbowymi zamieszczonymi w tabelach oraz porządkując
materiał językowy w dołączonym Słowniku tematyczno-frekwencyjnym słownictwa
używanego w trzech typach polskich pism młodzieżowych. Z kolei drugi tom zawiera:
Alfabetyczną listę wyrazów i wyrażeń, uwzględniającą ich frekwencję w trzech korpusach tekstów oraz Listy rangowe trzech korpusów prasy młodzieżowej.
Bardzo ciekawy poznawczo jest rozdział II, w którym zawarte jest procentowe
zestawienie ważności ogólnych tematów w tekstach badanych trzech prób pism
młodzieżowych. Szkoda, że w tym rozdziale Autor nie wykorzystał tak bogatych
danych liczbowych do bardziej pogłębionej ich interpretacji. Za to już w kolejnych
rozdziałach, poświęconych wybranym kategoriom tematycznym, zamieścił interesujący materiał leksykalny wraz z analizą porównawczą, ujawniającą różnice i podobieństwa między tekstowymi światami trzech rodzajów pism.
W książce został przeanalizowany obszerny materiał językowy, na który składają
się trzy korpusy tekstów wyekscerpowane z czasopism z końca lat 90. XX wieku,
a dokładniej z czasopism dla dziewcząt, magazynów muzycznych dla nastoletnich
fanów muzyki pop oraz fanzinów subkultury metalowców. Każda z tych prób tekstów liczy 250 000 słowoform, a więc w sumie językowy materiał badawczy obejmuje
750 000 słowoform. Tak ogromny materiał jest reprezentatywny i może służyć do
wyciągania w pełni uzasadnionych naukowych wniosków, pod warunkiem jednak,
że metodologia badań jest dobrze przemyślana i podporządkowana celom poznawczym. Zmagania W. Kajtocha z opracowaniem odpowiednich narzędzi badawczych,
z połączeniem warsztatu prasoznawcy z warsztatem semantyka, z przygotowaniem
materiału do analiz ilościowych i na końcu — z wykorzystaniem teoretycznych założeń dotyczących językowego obrazu świata, są widoczne w pierwszym rozdziale
rozprawy. Rozdział ten, będący jasnym, uporządkowanym wykładem przybliżającym perspektywę badawczą przyjętą w rozprawie, świadczy o wyostrzonej świadomości metodologicznej W. Kajtocha.
Nie ze wszystkimi jednak szczegółowymi ustaleniami przyjętymi w pracy
można się bez zastrzeżeń zgodzić. Wątpliwości budzi wstępna selekcja materiału językowego, na przykład pominięcie w analizie słownictwa bardzo rzadkiego
czy też słownictwa występującego tylko w jednej z badanych prób tekstów, które
świadczy przecież między innymi o różnorodności i bogactwie tematyki (trzeba
jednak przyznać, że procentowe dane o tym słownictwie znaleźć można w tomie
pierwszym na stronie 14). Zresztą słownictwo bardzo rzadkie jest w kolejnych
rozdziałach różnie rozumiane, to znaczy w rozdziale II, omawiając słownik tematyczny, i w rozdziale III, poświęconym psychice tekstowych bohaterów, W. Kajtoch
uwzględnia tylko te wyrazy, które powtarzają się przynajmniej trzykrotnie choć
w jednej grupie badanych tekstów, a w rozdziale IV i kolejnych analizowane są także dislegomena. Ponadto ważna dla tekstowego obrazu świata ilościowa i jakościowa charakterystyka nazw własnych, a zwłaszcza nazw osobowych i geograficznych,
Oblicza Komunikacji 3/2010
© for this edition by CNS
Oblicza_Kom-3.indb 198
2011-06-28 11:06:33
RECENZJE I OMÓWIENIA
199
znalazła się, niestety, poza polem zainteresowań Autora. Dyskusyjne wydaje się
także pominięcie („poza niektórymi, szczególnie uzasadnionymi przypadkami”,
t. 1, s. 49) w słowniku tematyczno-frekwencyjnym takich klas wyrazów, jak spójniki, przyimki, zaimki, partykuły.
Te krytyczne uwagi formułuję głównie dlatego, że znaczna część pracy W. Kajtocha to cenny materiał językowy, przytoczony w formie słownika alfabetycznego,
tematycznego i frekwencyjnego, do którego zapewne sięgną badacze współczesnej
polszczyzny, szkoda więc, że niektóre dane, ważne dla badań stylistycznych, zostały
pominięte. Korzystanie z tego materiału utrudnią także nieprecyzyjne sformułowania, jak na przykład to zacytowane powyżej lub stwierdzenie, że do ciągu liczb
(frekwencji wyrazu w poszczególnych próbach) „bywa dołączona” liczba będąca 1/15 frekwencji wyrazu w Korpusie języka polskiego PWN (t. 2, s. 12). Jeżeli
„bywa dołączona”, to brak tej liczby jest informacją niejednoznaczną (albo autor
pominął frekwencję, albo wyraz nie jest notowany w Korpusie). Zresztą przyjęcie
przez W. Kajtocha danych liczbowych z Korpusu PWN jako punktu odniesienia dla
własnych badań uważam za pomysł chybiony, ponieważ porównywanie frekwencji
wyrazów z prób o tak różnych wielkościach wymaga skomplikowanej procedury
ważenia ich częstości odpowiednimi współczynnikami, czyli nie wystarczy automatycznie podzielić frekwencji wyrazu z większej próby przez liczbę będącą wynikiem
dzielenia długości próby większej przez długość próby mniejszej.
Na stronie 192 (tom pierwszy) Autor interpretuje z punktu widzenia stylistycznych właściwości badanych tekstów frekwencje spójnika „i” oraz przyimka „w”
w badanych próbach, doszukując się w różnicach ich udziału „stopnia dziennikarskości”. Nie wspomina jednak o najważniejszej prawidłowości znanej w stylistyce
statystycznej, a mianowicie o tym, że różnice w udziale tych leksemów, przewaga
użycia „w” nad „i” świadczy przede wszystkim o nominalności stylu, jest wykładnikiem opozycji polszczyzna pisana–polszczyzna mówiona.
Te w sumie niewielkie niedociągnięcia nie umniejszają bardzo pozytywnej
oceny całej metodologicznej koncepcji pracy. Przedstawienie przez W. Kajtocha
przemyślanej klasyfikacji tematycznej słownictwa wielkiego zbioru tekstów oraz
opracowanie i sprawdzenie nowej metody badawczej, otwierającej drogę do skomputeryzowanej analizy zawartości mediów, jest niewątpliwie dużym osiągnięciem
tej pracy. A jeżeli jeszcze dodać wartość poznawczą rozprawy, cenny materiał językowy w postaci słownika tematyczno-frekwencyjnego, alfabetycznych list wyrazów
wraz z frekwencjami oraz list rangowych dla trzech korpusów tekstów, to konkluzja
może być jedna: książka Wojciecha Kajtocha to porządne, oparte na solidnych podstawach teoretycznych i rozległych badaniach empirycznych, dzieło naukowe, do
którego powinni sięgnąć nie tylko badacze różnych odmian języka w komunikacji
społecznej, ale również medioznawcy, kulturoznawcy i socjologowie.
Nie jest to książka łatwa w odbiorze, lecz jej uważna lektura może zainspirować do dalszych badań nad udoskonaleniem połączenia metody analizy zawartości
Oblicza Komunikacji 3/2010
© for this edition by CNS
Oblicza_Kom-3.indb 199
2011-06-28 11:06:33
200
RECENZJE I OMÓWIENIA
prasy, wykorzystującej wskaźniki statystyczne, z procedurą badawczą stosowaną
w pracach z zakresu lingwistyki kulturowej. Warto również rozważyć sugestię Wojciecha Kajtocha zawartą w podsumowaniu, by wykorzystać jego metody badań do
wdrożenia systemu pozwalającego monitorować media (zwłaszcza Internet) pod
kątem interesowania się przez nie określonymi tematami i propagowania przez nie
pewnych systemów wartości.
Oblicza Komunikacji 3/2010
© for this edition by CNS
Oblicza_Kom-3.indb 200
2011-06-28 11:06:33