(JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD)

EBIB 2/2008 (93) - J. Hys: Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych ...
1z6
http://www.ebib.info/2008/93/a.php?hys
Nr 2/2008 (93), Księgarnie a biblioteki. Badania, Teorie,
Opinie
Jolanta Hys
Zakład Przewodnika Bibliograficznego Biblioteki Narodowej
Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki
Narodowej (JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji
Dziesiętnej (UKD) w Przewodniku Bibliograficznym
Pragmatyka językowa to dział językoznawstwa zajmujący się znaczeniem języka i szeroko rozumianego
kontekstu w procesie komunikacji. Przedmiotem zainteresowania pragmatyki jest sposób uŜycia języka
jako narzędzia porozumiewania się, cel tego uŜycia oraz jego skuteczność. W rozwaŜaniach o
pragmatyce mieszczą się równieŜ intencje nadawcy, jego zachowanie, a takŜe rola czynników
pozajęzykowych. Pragmatykę językową określić moŜna jako dziedzinę badającą akty mowy, etykietę
językową oraz tekst jako wynik aktu komunikacji.
W najszerszym znaczeniu pragmatyka zajmuje się badaniem komunikacji językowej, analizowaniem
języka w relacji do jego uŜytkowników. Przedmiotu analizy nie stanowi zdanie, które z punktu widzenia
lingwistyki jest całością definiowaną, ale wypowiedź traktowana jako jednostka komunikacji w
określonym kontekście. śeby zrozumieć komunikat odbiorca musi równieŜ znać zasady uŜycia pewnego
rodzaju komunikatów, a więc reguły pragmatyki języka. Taka znajomość jest niezbędna do interpretacji
siły illokucyjnej tzw. aktów mowy. Im mniejszy stopień skonwencjonalizowania takich aktów mowy, tym
łatwiej o interpretację niezgodną z intencją nadawcy. Akt perlokucyjny w odniesieniu do uŜycia języków
informacyjno-wyszukiwawczych (JIW) moŜna odczytać jako interpretację zawartości treściowej
dokumentu poczynioną przez odbiorcę komunikatu. Pragmatykę moŜna odnieść do sformułowanych
przez Herberta Paula Grice'a zasad konwersacji.
Reguły konwersacji wraz z interpretacją dla potrzeb badania pragmatyki JHP BN i UKD zaprezentowano
poniŜej. Są to:
Reguły dotyczące ilości informacji w wypowiedzi:
Zawrzyj w swojej wypowiedzi tyle informacji, ile potrzeba (w danej sytuacji
komunikacyjnej); w pragmatyce JHP BN i UKD chodzi o to, by stworzona charakterystyka
wyszukiwawcza dokumentu (ChWD) była kompletna (zatem indeksowanie powinno być
optymalnie szerokie i szczegółowe). W tej regule realizowana jest maksyma ilości.
Nie wprowadzaj do swojej wypowiedzi więcej informacji niŜ potrzeba; tworząc ChWD,
naleŜy unikać szumu informacyjnego. PoniewaŜ w językach sztucznych nie są realizowane
funkcje: ekspresywna, impresywna i fatyczna, dlatego w przekazywanym komunikacie
naleŜy umieścić tyle i tylko tyle (takich i tylko takich) informacji, ile jest potrzebnych do
osiągnięcia aktualnego celu informacyjnego.
Reguły dotyczące jakości wypowiedzi:
Nie mów tego, o czym jesteś przekonany, Ŝe jest nieprawdą.
Nie mów tego, czego nie jesteś pewien; w tej regule realizowana jest maksyma jakości.
Te dwie zasady moŜna sprowadzić do zasady indeksowania mówiącej, Ŝe indeksator umieszcza w ChWD
jedynie informacje zweryfikowane. W opracowaniu rzeczowym zasada ta objawia się np.
funkcjonowaniem kartotek wzorcowych, które sprzyjają zapewnieniu jednolitości.
Reguła dotycząca stosunku do tematyki rozmowy. Niech to, co mówisz, będzie relewantne (tj.
związane z przedmiotem rozmowy), trafne; w tej regule realizowana jest maksyma odniesienia
(relewancji). NaleŜy mówić na temat. Chodzi o takie odwzorowanie elementów rzeczywistości,
których dotyczy informacja, Ŝeby adresat informacji mógł je zidentyfikować (ustalić odniesienie).
Komunikat zawierający zbyt duŜo informacji jest nieopłacalny i dla nadawcy, i dla odbiorcy. W
wypadku odbiorcy dodatkowy koszt stanowi konieczna z jego punktu widzenia operacja selekcji
informacji, do której nie zawsze jest odpowiednio pod względem informacyjnym przygotowany,
wymaga ona bowiem zastosowania kryteriów wartościowania informacji. W przypadku języków
sztucznych stosunek do tematyki rozmowy objawia się w określonej polityce indeksowania ustalonej
na podstawie grup odbiorców. Nadawca po ustaleniu celu konwersacji, rozpoznaniu zasobu wiedzy
2012-10-27 12:41
EBIB 2/2008 (93) - J. Hys: Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych ...
2z6
http://www.ebib.info/2008/93/a.php?hys
adresata, co jest niezbędne do wybrania strategii komunikacyjnej, ustaleniu, jakie informacje są dla
adresata relewantne, przystępuje do formułowania komunikatu. Wymaga to znalezienia w systemie
języka, na podstawie własnej kompetencji językowej, jego wykładników i połączenia ich, zgodnie z
regułami gramatycznymi danego języka w wyraŜenia złoŜone, frazy, zdania i teksty.
Reguła dotycząca sposobu wypowiedzi:
Unikaj niezrozumiałości w wyraŜaniu się; mówić zrozumiale to uŜywać takich wyraŜeń,
które adresat komunikatu zna. NaleŜy unikać takich wyraŜeń i struktur, dla których
ujednoznacznienia potrzebna jest odpowiednia informacja kontekstowa lub znajomość
rzeczywistości.
Unikaj wieloznaczności, czyli polisemii i homonimii; na gruncie języka informacyjnego
przeciwdziała się tym zjawiskom: w przypadku synonimii przez zastosowanie odsyłaczy
całkowitych od formy odrzuconej do przyjętej, w przypadku homonimii przez zastosowanie
dopowiedzeń wskazujących element rzeczywistości, którego dotyczy komunikat.
Bądź zwięzły; aby ChWD spełniała postulat szybkiej, czytelnej informacji, musi być spójna i
krótka. Nie naleŜy wprowadzać szumu informacyjnego w postaci informacji
nierelewantnych.
Mów w sposób uporządkowany; w ChWD naleŜy zadbać o stosowanie schematycznych
zapisów rzeczowych (porządek zapisu wyraŜeń JHP BN i UKD). W pragmatyce JHP BN i UKD
z zasadą tą wiąŜe się teŜ idea stosowania analogicznych i jednolitych zasad analizy treści
indeksowanych dokumentów.
W przypadku JHP BN i UKD odbiór komunikatu jest przeniesiony w czasie, dlatego nadawca, konstruując
komunikat, musi się oprzeć wyłącznie na wcześniejszej wiedzy o adresacie, nie ma bowiem moŜliwości
jej uzupełnienia, nie ma teŜ moŜliwości wprowadzenia Ŝadnych korekt do przyjętej strategii
komunikacyjnej. Odbieranie komunikatu nie jest prostą odwrotnością procesu nadawania komunikatu.
Odbieraniem komunikatu rządzi zasada, Ŝe ilość informacji odebranej jest zawsze mniejsza od ilości
informacji nadanej. Po pierwsze komunikat w trakcie przesyłania ulega pewnym deformacjom, po drugie
to, ile informacji odbierze odbiorca komunikatu, zaleŜy od jego kompetencji i to nie tylko kompetencji
językowej (zaleŜy równieŜ od tego, czy odbiorca komunikatu był jego adresatem, czy teŜ nie).
Pragmatykę rozumianą jako zbiór reguł o uŜyciu języka w konkretnych aktach komunikacyjnych przyjęto
nazywać regułami pragmatycznymi. Reguły pragmatyczne to stworzone noty stosowania, decyzje
zapisane w kartotekach decyzji, jak równieŜ przyjęte sposoby tworzenia ChWD, poznawane w toku
szkolenia w JHP BN i UKD, przekazywane ustnie (często niezapisane w Ŝadnym dostępnym kompendium
metodycznym). Przedmiotem rozwaŜań jest pragmatyka JHP BN i UKD, która opisuje tworzenie
charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów oraz środki do tego uŜyte w kontekście działań
indeksatora.
Istnieją dwie kwestie kluczowe dla pragmatyki indeksowania,
wyszukiwawczych dokumentów wg JHP BN i UKD w PB:
czyli
tworzenia
charakterystyk
Fakt konsekwentnego uŜywania obydwu języków w PB od niemal pięćdziesięciu lat. Konsekwencja
rodzi dość stabilną praktykę.
Fakt współistnienia JHP BN i UKD, ich wzajemnej praktycznej relacji w wydaniu PB. To wieloletnie
stosowanie obydwu języków równocześnie zrodziło wzajemną zaleŜność, albowiem pragmatyka JHP
BN i UKD jest normalizowana głównie przyzwyczajeniami, tradycją i narzuconym w procesie
opracowania rzeczowego powielanym schematyzmem myślenia.
Pragmatyka JHP BN i UKD plasuje się w szerszym kontekście, jakim jest pragmatyka JIW. Refleksja
teoretyczna zogniskowana wokół kwestii pragmatyki JHP BN i UKD ma charakter przyczynkowy.
RozwaŜania dotyczące tych języków zwykle koncentrują się na kwestiach tworzenia słownictwa i
ogólnych zasad gramatycznych. Pragmatyka JHP była przedmiotem zainteresowania Adama
Łysakowskiego i Jadwigi Ćwiekowej. Kluczowa dla tej pracy kwestia pragmatyki JHP BN była do tej pory
sygnalizowana fragmentarycznie (moŜna mówić o wkładzie Jadwigi Sadowskiej, Ewy ChmielewskiejGorczycy oraz Jadwigi Czarneckiej). Od 1999 r. corocznie odbywają się warsztaty JHP BN oraz
konferencje poświęcone JHP BN, organizowane przez Komisję Opracowania Rzeczowego Zbiorów przy
Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Materiały z tych spotkań są rzadko
publikowane, a spotkania te mają na ogół wymiar praktyczny. Prezentowane są schematy uŜycia JHP BN
w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych.
Pragmatyka UKD jest przywoływana w pracach teoretyków w stopniu ograniczonym. Podobnie jak w
przypadku JHP BN, refleksja nt. pragmatyki UKD jest sygnalizowana fragmentarycznie. Warsztaty UKD
oraz konferencje poświęcone UKD, organizowane przez Komisję Opracowania Rzeczowego Zbiorów przy
Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, mają zbliŜony charakter do spotkań
uŜytkowników JHP BN.
W JHP BN i UKD wyróŜnić moŜna szereg podjęzyków, jak np. podjęzyk organizacji zbioru, podjęzyk
indeksowania, podjęzyk wyszukiwania. Słownictwo i gramatyka tych podjęzyków składają się na całość
pojęcia języka systemu. Pragmatyka JHP BN i UKD ogniskuje problemy związane z podjęzykiem
indeksowania. Dokonano świadomego ograniczenia definicji pragmatyki tak, aby moŜna było w niej
uchwycić kontekst procesu indeksowania, wyznaczony przez zestaw schematów postępowania, zwanych
2012-10-27 12:41
EBIB 2/2008 (93) - J. Hys: Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych ...
3z6
http://www.ebib.info/2008/93/a.php?hys
decyzjami stosowania. Podjęzyk organizacji zbioru oraz podjęzyk wyszukiwania, w którym formułuje się
instrukcję wyszukiwawczą (IW), nie zostały poddane analizie. Są jednak czynione odwołania do kwestii
formułowania IW, gdyŜ im większa jest zgodność ChWD z IW, tym większa staje się efektywność
wyszukiwawcza, a tym samym skuteczność indeksowania jako procesu warunkującego wyszukiwanie.
Naczelnymi postulatami pragmatyki JHP BN i UKD są postulaty adekwatności i jednolitości. Adekwatność
i jednolitość są rozpatrywane w kontekście polityki indeksowania BN. Adekwatna i jednolita ChWD,
skonstruowana zgodnie z polityką indeksowania danej instytucji, stanowi wzorzec (model) ChWD.
Adekwatność moŜe być osiągnięta dzięki uŜyciu adekwatnych do treści ksiąŜki tematów i określników w
JHP BN oraz adekwatnych do treści ksiąŜki symboli głównych, symboli poddziałów wspólnych,
analitycznych i syntetycznych w UKD. Na gruncie JHP BN i UKD oznacza to, Ŝe suma uŜytych tematów i
określników oraz symboli UKD odwzorowuje w sposób wyczerpujący treść dokumentu, np. Miłość w
psychologii i filozofii to na gruncie JHP BN: Miłość - psychologia; Miłość - filozofia, a w UKD: 159.94+177,
gdzie 159.94 oznacza Funkcje wykonawcze, motywy, popędy, uczucia w psychologii, a 177 to Etyka
stosunków społecznych. Miłość. Znak "+" reprezentuje równorzędne połączenie tych tematów,
odpowiadając spójnikowi "i". Stworzenie adekwatnej ChWD względem zawartości treściowej dokumentu
jest moŜliwe po pierwsze tylko z pomocą JHP BN i UKD pozwalających na adekwatne odwzorowanie
opisanej w dokumentach rzeczywistości. Bez sprawnych narzędzi słuŜących opracowaniu rzeczowemu
dokumentów (tj. słownictwa i reguł gramatycznych) nie powstanie ChWD formalnie poprawna i
adekwatna względem zawartości treściowej dokumentu.
Drugim warunkiem stworzenia adekwatnej ChWD jest przyjęcie załoŜenia, Ŝe indeksator jest w stanie
wyeliminować subiektywizm w procesie opracowania rzeczowego. Jest to załoŜenie utopijne, stąd w
praktyce przyjmuje się, Ŝe ChWD jako wynik pracy indeksatora jest adekwatna na tyle, na ile moŜna
subiektywizm w opracowaniu rzeczowym zminimalizować. Indeksatorzy szkoleni są pod kątem tworzenia
i wykorzystywania gotowych wzorców (tzw. schematów), wprowadzania powtarzalnych procedur i
rozwiązań do wykonywanych czynności. Opracowanie rzeczowe bywa świadomie upraszczane i ChWD są
ograniczane
do
okrojonego
zestawu
schematów
zdaniowych.
W
celu
zminimalizowania
niebezpieczeństwa subiektywizmu w opracowaniu rzeczowym, analiza treści moŜe zatrzymać się tylko na
poziomie analizy formalnej, np. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza otrzyma hasło przedmiotowe Powieść
polska - 19 w. (w JHP BN); 821.162.1-3 Powieść polska (w UKD). W tym wypadku bardziej szczegółowa
charakterystyka treści byłaby na tyle subiektywna, Ŝe stworzenie adekwatnego opisu moŜna uznać za
prawie niemoŜliwe. Taka charakterystyka jest adekwatna w sensie logicznym i w sensie potocznym
moŜna ją scharakteryzować jako "zgodną z prawdą, nie zawierającą błędu", choć na pewno trudno uznać
ją za dokładną i szczegółową, w takim sensie, w jakim wyraŜenia "dokładność" i "szczegółowość" są
uŜywane w mowie potocznej.
Pojęcie adekwatności rozumiane jest zarówno jako optymalne podobieństwo ChWD do zawartości
treściowej opisywanych dokumentów, jak teŜ podobieństwo z wybranym wzorcem. Podobieństwo z
wybranym wzorcem jest rozumiane jako dostosowanie tworzonej ChWD do schematu ChWD stworzonej
dla zbliŜonych, powtarzalnych przypadków. Adekwatność na gruncie JHP BN i UKD moŜna zdefiniować
jako:
Zgodność z zawartością treściową dokumentów, tj. adekwatność semantyczna ChWD względem
zawartości treściowej dokumentu.
Zgodność ze schematem, wzorcem budowy zdania, tj. adekwatność formalna, istotna dla
zapewnienia jednolitości indeksowania w systemach informacyjno-wyszukiwawczych. Gotowe
wzorce ChWD są prezentowane w bazach danych i w kartotekach decyzji, a celem ich jest ułatwienie
indeksatorom zachowania jednolitości indeksowania.
Takie odwzorowywanie rzeczywistości, które posuwa analizę dostatecznie daleko ze względu na cel,
o który nam chodzi, tj. zgodność z polityką indeksowania.
Adekwatność ChWD do instrukcji wyszukiwawczej. A zatem zgodność szczegółowości odwzorowania
treści dokumentu w ChWD ze szczegółowością pytań uŜytkowników kierowanych do systemu. JIW
ma zapewnić wyszukanie ze zbioru dokumentów tylko tych, które odpowiadają na zapytanie
informacyjne (ZI). Odpowiedź na zapytanie informacyjne oznacza adekwatność ChWD do instrukcji
wyszukiwawczej.
Stopień adekwatności moŜna określić, mierząc szerokość i szczegółowość indeksowania. Niektórzy
teoretycy języków informacyjno-wyszukiwawczych wymieniają dodatkowo głębokość indeksowania.
Szerokość, szczegółowość i głębokość indeksowania określają, na ile wyczerpująco i precyzyjnie
odwzorowywana jest treść dokumentu za pomocą wyraŜeń JIW.
O tym, czy indeksowanie w PB jest szerokie, decyduje:
Ogólnie przyjęta zasada, aby jak najpełniej wyliczać zagadnienia zawarte w treści dokumentu.
Realizacja tego postulatu ma miejsce wtedy, gdy liczba uŜytych haseł przedmiotowych i liczba
uŜytych symboli UKD wystarcza do wyraŜenia treści dokumentu. Zasób słownika JHP BN i tablic UKD
powinien zatem pozwalać na optymalne wyraŜenie treści potencjalnego dokumentu.
Polityka indeksowania bądź metodyka opracowania rzeczowego, która szerokość odpowiednio
ogranicza. Dokonywana jest selekcja, będąca efektem zastosowania proporcji w wyborze wyraŜeń
JHP BN i UKD, zgodnych z polityką indeksowania bądź metodyką opracowania rzeczowego. Czasem
2012-10-27 12:41
EBIB 2/2008 (93) - J. Hys: Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych ...
4z6
http://www.ebib.info/2008/93/a.php?hys
wyliczanie wątków tematycznych zawartych w dokumentach jest wyraźnie ograniczone, np. przez
wiele lat w PB nie moŜna było uŜyć więcej niŜ pięciu haseł przedmiotowych w jednej ChWD według
JHP BN. Obecnie taka praktyka została zarzucona, natomiast praktykuje się ograniczanie do trzech
liczby uŜytych określników ogólnych w haśle przedmiotowym.
Czynniki o charakterze formalnym, związane z technicznymi moŜliwościami systemu informacyjnowyszukiwawczego. Są to moŜliwości systemu zintegrowanego, np. ze względu na programy
edycyjne do przetwarzania PB dla wersji drukowanej liczba symboli głównych UKD w ChWD jest
ograniczona do sześciu (tj. pięciu po pierwszym relatorze).
O tym, czy indeksowanie w PB jest szczegółowe, decyduje:
Poziom szczegółowości słowników języków informacyjnych, w opisywanym wypadku - słownika JHP
BN i tablic UKD.
Polityka indeksowania i metodyka opracowania rzeczowego ograniczające szczegółowość
indeksowania. Nawet jeśli słowniki języków informacyjnych zawierają słownictwo odpowiednio
szczegółowe, to określone biblioteki mogą tworzyć uogólnione ChWD, co jest podyktowane polityką
indeksowania, np. Owoce cytrusowe NU Cytryna, Mandarynka, Pomarańcza, Grejpfrut, w sytuacji
opisywania zawartości treściowej dokumentu na temat cytryn, mandarynek, pomarańczy i
grejpfrutów w opisie przedmiotowym wystąpi uogólniony temat Owoce cytrusowe.
Kolejnym po adekwatności postulatem optymalnego indeksowania jest jednolitość. Jednolitość to
systematyczne stosowanie tych samych reguł, ciągłość w postępowaniu. Jednolitość jest osiągana przez
działanie zgodne z zasadniczym planem. Stawia się znak równości pomiędzy jednolitością a uczynieniem
czegoś spójnym, jednakowym. Jednolitość w opracowaniu rzeczowym jest osiągana przez spójność i
konsekwencję w opracowaniu rzeczowym. W teorii JIW nie moŜna odczytywać jednolitości synonimicznie
do unifikacji. Nie moŜe być mowy o pełnej unifikacji tworzonych ChWD. To nie jest proces tworzenia
zwartej całości z elementów nieróŜniących się między sobą. Opracowywane pozycje bibliograficzne
róŜnią się. Nie ma dokumentów identycznych, moŜe poza kolejnymi wydaniami bez uzupełnień. NaleŜy
więc postulat jednolitości w tym wypadku zrelatywizować. DąŜenie do jednolitego sposobu wyraŜania
charakterystyk treściowych jest moŜliwe tylko w pewnych grupach przypadków, dla których formułuje
się szczegółowe wzorce.
W postulatach jednolitości znajduje się ponadto wymaganie określenia trwałych wzorców. Wzorce takie
powinny charakteryzować się wysoką odpowiedniością pomiędzy reprezentacjami a obiektami, właściwie
skoordynowanymi w procesie tworzenia adekwatnych i jednolitych ChWD według JHP BN i UKD. Brak
zasady (wzorca) stwarza szansę na powstawanie większej liczby rozwiązań, które powodują rozbicie i
niejednolitość. Wzorce postępowania ChWD słuŜą zmniejszeniu wieloznaczności interpretacyjnej i
zapewnieniu poprawności formalnej. Wzorce postępowania w wydaniu PB nazywane są regułami
pragmatycznymi JHP BN i UKD. Ich celem jest zapewnienie powtarzalności i konsekwencji w tworzonych
ChWD według JHP BN i UKD. Zarówno w przypadku JHP BN, jak i UKD takie wzorce postępowania mogą
mieć kształt:
Odsyłaczy całkowitych od formy odrzuconej do przyjętej, np. Wojna 1939-1945 r. - Kazachstan U
Kazachstan - 1939-1945 r. (w JHP BN) oraz 316.346.3-053.6:316.334.55 MłodzieŜ wiejska socjologia NU 316.346.3-053.6(1-22) MłodzieŜ wiejska - socjologia (w UKD).
Przyjętego sposobu postępowania w sytuacjach analogicznych, tj. tworzenia decyzji, które obsługują
określone typy wyraŜeń JHP BN i UKD, np. określnik - badanie jest uŜywany tylko dla opisu samego
procesu badawczego. Prezentując wyniki badań w ChWD, nie uŜywa się określnika - badanie. A
zatem Krowa - fizjologia NU Krowa - fizjologia - badanie; Kobieta - Polska NU Kobieta - badanie Polska. JeŜeli prezentowane są natomiast metody badawcze, wtedy zostanie dodany określnik badanie, czyli właśnie Kobieta - badanie itd. (w JHP BN). Jeśli w symbolu złoŜonym klasyfikowanej
ksiąŜki przy pierwszym symbolu głównym występuje symbol poddziału wspólnego określający ją
językowo-etnicznie, geograficznie lub chronologicznie, przy kolejnych symbolach nie są podawane
poddziały wspólne, które powtarzałyby treść pierwszego symbolu, tj. 94(438).08:329 NU
94(438).08:329(438)"19". W działach 94(438) Historia Polski, 913(438) Geografia Polski,
821.162.1(091) Literatura polska poddziały wspólne miejsca i czasu czytane są do pierwszego
symbolu głównego, a zatem nie ma potrzeby dodawania do kolejnego symbolu, w tym wypadku 329
Partie i ruchy polityczne poddziału wspólnego miejsca (438) Polska, poddziału wspólnego czasu "19",
ani podziału A/Z (w UKD).
Decyzje słuŜą eliminacji niejednoznaczności i uporządkowaniu zbioru wyszukiwawczego, działają jak
punkt odniesienia dla podobnych przypadków nie objętych decyzjami. Decyzje stwarzają precedens,
pokazują sposób rozwiązania problemu. Reguły pragmatyczne nazywane zamiennie decyzjami słuŜą więc
podniesieniu adekwatności i jednolitości ChWD.
Według specyfikacji rodzajów indeksowania podanej w Słowniku encyklopedycznym informacji, języków i
systemów informacyjno-wyszukiwawczych moŜna przyjąć, Ŝe indeksowanie w PB, czyli tematowanie
według JHP BN oraz klasyfikowanie według UKD to:
Indeksowanie słownikowe, bowiem odbywa się z uŜyciem: WyraŜeń (tematów, określników JHP BN)
umieszczonych w kartotece wzorcowej JHP BN. Kartoteka wzorcowa JHP BN pełni rolę słownika JHP
2012-10-27 12:41
EBIB 2/2008 (93) - J. Hys: Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych ...
5z6
http://www.ebib.info/2008/93/a.php?hys
BN. Jej zasób nie jest równokształtny z zasobem drukowanego słownika JHP BN. Drukowany słownik
JHP BN prezentuje stan z 2005 r. i zawiera tematy wiązane relacjami TS, TW, TK. Kartoteka
wzorcowa, poza kontrolą haseł wiązanych relacjami paradygmatycznymi, zajmuje się równieŜ
kontrolą haseł JHP BN, które wcześniej rygorystycznie kontrolowane nie były, tj. nazw własnych.
Nazwy własne w postaci wyraŜeń JHP BN trafiają do kartoteki wzorcowej, która obsługuje rekordy
wzorcowe haseł: nazw osobowych, nazw korporatywnych, nazw imprez, nazw-tytułów
ujednoliconych, nazw geograficznych. Definicja, która mówi, Ŝe słownik JHP BN jest toŜsamy z
kartoteką wzorcową JHP BN, wchodzi w kolizję z rozumieniem potocznym, prezentowanym
okazjonalnie na warsztatach JHP BN i w Biuletynie JHP BN. W świadomości indeksatorów JHP BN
słownik JHP BN stanowią wyraŜenia wiązane relacjami nadrzędności zakresowej (TS), podrzędności
zakresowej (TW) i kojarzenia (TK). Wszystkie wyraŜenia objęte kontrolą kartotek wzorcowych
stanowią słownik JHP BN. Do wyraŜeń JHP BN pozostających poza kontrolą kartoteki wzorcowej JHP
BN zaliczyć zatem moŜna wyraŜenia JHP BN sygnujące chronologię wydarzeń opisywanych w
dokumencie, np. stan na...(2003 r, 2004 r. itp.), zamach... (1914 r, itp.), daty roczne dla wyborów,
powodzi, kadencji Sejmu RP itp. wyraŜeń (symboli głównych i symboli pomocniczych UKD)
umieszczonych w tablicach UKD. Słownictwo UKD pobierane jest tylko z tablic UKD. Częściowy brak
kontroli słownictwa w UKD spotykamy przy podziale A/Z.
Indeksowanie paradygmatyczne, które według Słownika encyklopedycznego informacji, języków i
systemów informacyjno-wyszukiwawczych polega na wprowadzeniu do ChWD lub IW dodatkowo
wyraŜeń JIW pozostających w relacjach paradygmatycznych w stosunku do tych, które zostały
wytypowane na podstawie analizy tekstu indeksowanego dokumentu. Zatem w ChWD
indeksowanego dokumentu są umieszczane wyraŜenia pozostające wobec siebie w relacjach
paradygmatycznych. Takie zapisy zwiększają kompletność wyszukiwania, dokładność wyszukiwania i
relewancję pragmatyczną. Indeksowanie paradygmatyczne realizowane jest:
W JHP BN. W ChWD indeksowanego dokumentu, tworzonych według JHP BN, umieszczane
są wyraŜenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych, np. Romantyzm literatura. Artykuł przedmiotowy tematu Romantyzm wygląda następująco: Romantyzm
TS Literatura TS Sztuka. Dla zwiększenia kompletności i dokładności wyszukiwania
informacji do tematu Romantyzm dopisywana jest kwalifikacja typu - literatura; - sztuka,
pomimo tego, Ŝe tematy Literatura i Sztuka są nadrzędne wobec tematu Romantyzm.
Terminem indeksowanie paradygmatyczne moŜna teŜ objąć drugi przykład, w którym
zastosowano opis wielokrotny, tj. tzw. "odwracanie" wyraŜeń JHP BN. ChWD dokumentu,
którego treść stanowi biografia Jana Kowalskiego, wygląda następująco: Kowalski, Jan biografia; Stolarze - biografie - Polska - 19 w. UŜycie do scharakteryzowania treści
powyŜszego dokumentu hasła przedmiotowego Kowalski, Jan - biografia oznacza ukrycie
profesji Jana Kowalskiego w haśle osobowym. Dla zwiększenia relewancji pragmatycznej w
JHP BN stosuje się opisy wielokrotne, tzw. "odwracanie" haseł przedmiotowych, zatem
uŜyto następującego tekstu JHP BN: Kowalski, Jan - biografia; Stolarze - biografie - Polska
- 19 w. Dzięki takiemu zapisowi zostaną wyszukane dokumenty, których przedmiotem jest
Ŝyjący w dziewiętnastym wieku polski stolarz Jan Kowalski, a nie tylko dokumenty, których
przedmiotem jest jakikolwiek Jan Kowalski.
W UKD. W ChWD indeksowanego dokumentu, tworzonych według UKD, umieszczane są
wyraŜenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych, np. 621.313:621.317
Pomiary maszyn elektrycznych, gdzie 621.313 to Maszyny elektryczne oraz 621.317 Technika pomiarów elektrycznych. Wartość znaczeniowa symbolu złoŜonego
621.313:621.317 to iloczyn logiczny powstały z przecięcia symboli 621.313 i 621.317,
pozostających względem siebie w relacji równorzędności (współrzędności).
Indeksowanie uogólniające, które rozumiemy jako świadome uogólnianie zgodne z określoną
polityką indeksowania, podyktowaną profilem zbiorów i tradycją indeksowania. Nie jest to
uogólnianie, z którym mamy do czynienia przy brakach w zasobie leksykalnym JIW. Funkcje decyzji
wspomagających opracowanie rzeczowe według JHP BN moŜna opisać następująco:
interpretacja pola semantycznego wyraŜeń prostych, poprzez tworzenie odsyłaczy i
wskazywanie, jak naleŜy rozumieć termin w zaleŜności od sytuacji komunikacyjnej;
określenie pola semantycznego wyraŜeń złoŜonych, interpretacja i precyzowanie ich
zakresów (chodzi o to, by wyraŜenia proste i złoŜone były jednoznaczne i zrozumiałe,
stworzenie takich reguł ma wyeliminować lub zminimalizować niejednoznaczność i
nieścisłość wyraŜeń);
decyzje składniowe, wskazujące, jak naleŜy budować zdania;
pomoc w utrzymaniu konsekwencji i jednolitości zapisu dzięki stworzeniu wzorców,
schematów budowania wyraŜeń złoŜonych.
Funkcje decyzji wspomagających opracowanie rzeczowe według UKD moŜna opisać następująco:
Interpretują i precyzują (określają) pole semantyczne symboli prostych, rozwiniętych i złoŜonych.
Decyzje odpowiadają na pytanie, co oznacza symbol prosty, rozwinięty i złoŜony w konkretnych
zastosowaniach i w zaleŜności od sytuacji komunikacyjnej. Stworzone reguły pragmatyczne
eliminują lub minimalizują niejednoznaczność i nieścisłość zdań UKD.
Ustalają kolejność zapisu symboli UKD.
Grupują zagadnienia, przeciwdziałając rozpraszaniu materiału, pomagają w utrzymaniu
konsekwencji i jednolitości zapisu zdań UKD, dzięki czemu jest moŜliwe odszukanie określonych
2012-10-27 12:41
EBIB 2/2008 (93) - J. Hys: Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych ...
6z6
http://www.ebib.info/2008/93/a.php?hys
pozycji jednostkowych przy zastosowaniu określonego klucza wyszukiwawczego. Reguły
pragmatyczne mają być łatwe do nauczenia, zapamiętania i przyswojenia.
Bibliografia
BIELICKA, L. A., ŚCIBOR, E. Wprowadzenie do teorii języków informacyjnych. Materiały Szkoleniowe - Centrum
Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, 21. Warszawa: Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i
Ekonomicznej, 1981. ISDN 0208-8460.
BIERCZYŃSKI, P. Problematyka UKD w pracach Komisji Opracowania Rzeczowego Zbiorów Stowarzyszenia
Bibliotekarzy Polskich. W: SOSIŃSKA-KALATA, B. (red.) UKD w środowisku komputerowym. Warszawa:
Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2004, s. 153-172.
BOJAR, B. Językoznawstwo dla studentów informacji naukowej. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia
Bibliotekarzy Polskich, 2005. ISBN 83-89316-35-8.
BOJAR, B. (red.) Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych.
Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2002. ISBN 83-87629-84-7.
CHMIELEWSKA-GORCZYCA, E., SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych: poradnik. Warszawa: CBW, 1986.
CHMIELEWSKA-GORCZYCA, E. Organizacja zbioru informacji jako element systemu informacyjnowyszukiwawczego. Zagadnienia Informacji Naukowej 1981, nr 2(39), s. 83-98.
ĆWIEKOWA, J. Opracowanie przedmiotowe piśmiennictwa: problemy teoretyczne i metodyczne. Warszawa:
Polska Akademia Nauk. Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej, 1988. ISBN: 83-01071-17-6.
ŁYSAKOWSKI, A. Katalog przedmiotowy: podręcznik. Warszawa: Ministerstwo Oświaty, 1946.
MEADOW, CH. T. Analiza systemów informacyjnych: wyszukiwanie, organizacja i przetwarzanie informacji.
Warszawa: Wydaw. Naukowo-Techniczne, 1972.
POLAŃSKI, K. (red.) Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
2003. ISBN 83-04-04680-6.
SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej: poradnik. Prace Instytutu Bibliograficznego,
nr 37. Warszawa: BN, 2001. ISSN 0860-2921.
SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Studium analityczno-porównawcze. Prace
Instytutu Bibliograficznego, nr 40. Warszawa: BN, 2003. ISSN 0860-2921.
Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Warszawa: BN, 2001. ISBN 83-70093-46-9.
UNGURIAN, O. Elementy teorii języków informacyjnych. Warszawa: PAN OIN, 1976.
Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD) w Przewodniku
Bibliograficznym / Jolanta Hys// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny BoŜena Bednarek-Michalska - Nr 2/2008
(93) marzec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu:
http://www.ebib.info/2010/93/a.php?hys. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187
2012-10-27 12:41