Beskid Niski 66

ZRZESZENIE STUDENTÓW POLSKICH
STUDENCKIE KOŁO PRZEWODNIKÓW BESKIDZKICH
W WARSZAWIE
BESKID NISKI
1966
Spis treści
Dziewięć lat SKPB
3
Beskid Niski:
— Geografia
— Przyroda
— Rys
5
.
.
.
historyczny
11
14
— Kilka słów o Łemkach
17
— Ciekawsze miejscowości
18
Pogórze Ciężkowickie
28
Spis opisanych miejscowości:
Bartne, Barwinek, Besko, Biecz, Bóbrka, Cergowa, Dukla,
Folusz, Gorlice, Grybów, Głojsce, Hyrowa, Iwonicz, Jasło,
Jaśliska, Kąty, Kobylany, Komańcza, Krempna, Krosno,
Libusza, Lubatowa, Łosie, Osiek, Ropa, Rymanów, Rzepedź,
Sękowa, Szymbark, Tylawa, Tylicz, Uście Gorlickie,
Wapienne, Wietrzno, Wysowa, Żmigród Nowy, Żmigród
Stary.
Druk RSW „Prasa”, Sm. 2000. Zam. 1202. M-16.
DZIEWIĘĆ LAT
STUDENCKIEGO KOŁA PRZEWODNIKÓW
BESKIDZKICH
Na początku roku 1955 zrodziła się koncepcja umożliwienia turystom
— studentom poznania Bieszczadów Zachodnich, po wojnie prawie nieznanych i zapomnianych, opustoszałych i zdziczałych po krwawych
walkach z UPA. Po wstępnym rekonesansie w maju 1955 roku, w okresie wakacji wyruszają na szlaki beskidzkie dwa pierwsze turnusy ZSP,
zabierające z Zagórza zapas żywności, ponieważ na trasie można było
liczyć jedynie na zaopatrzenie w pieczywo.
W roku 1956 następuje podział terenów turystycznych Polski między
poszczególne środowiska akademickie. Środowisku warszawskiemu
przypada w udziale organizacja wczasów i obozów wędrownych na
Pojezierzu Mazurskim, w Górach Świętokrzyskich, Beskidzie Niskim
i w Bieszczadach. W lecie tego samego roku zostają zorganizowane
turnusy bieszczadzkie w liczbie 10 oraz 2 w Beskidzie Niskim. Bazą
turystyczną jest prywatny dom i stodoła odnajęta na czas akcji od
gospodarza w Zagórzu.
Podobnie przedstawia się akcja letnia w roku następnym, z tym,
że tworzy się w tym okresie prywatny klub turystyczny „Klub Lewej
Nogawki" oraz grono „Wielkiego Bractwa", składające się z przewodników, którzy prowadzili obozy bieszczadzkie. Na jesieni z obu tych
grup tworzy się Koło Przewodników Studenckich Obozów Wędrownych przy RO ZSP w Warszawie. Jego czonkowie obsługują j u ż akcję
letnią 1958 roku. Zorganizowano wtedy 12 turnusów bieszczadzkich
i 2 turnusy obejmujące Bieszczady i Beskid Niski. Jest to ostatni rok,
w którym od uczestników obozów bieszczadzkich wymaga się sprawdzonych kwalifikacji turystycznych (kandydaci na uczestników musieli
odbyć dwie wycieczki kwalifikacyjne).
W czasie następnych wakacji zostają po raz pierwszy zorganizowane
w Bieszczadach obozy campingowe oraz obozy wędrowne, robotniczo-studenckie, połączone z pracą społeczną. W sumie na trasy wyruszają
tego roku 52 turnusy. Baza główna mieści się w Zagórzu pod namiotami, a campingowe obozy zorganizowano w Przysłupiu, Wetlinie
i Ustrzykach Górnych. Turnusy po raz pierwszy zamiast w pałatki, wyposażone zostaną w namioty dwuosobowe. Koło rozwija się, organizując,
imprezy o zasięgu ogólnopolskim: w październiku zorganizowany zostaje I Studencki Rajd po Roztoczu Lubelskim, w maju 1960 odbywa
się po raz pierwszy Rajd Bieszczadzki, a listopadzie 1960 roku zainaugurowano Jesienny Złaz Kampinoski, mający odtąd stanowić tradycyjne zakończenie letniego sezonu turystycznego w środowisku warszawskim.
3
Tradycja Rajdu Bieszczadzkiego i Złazu Kampinoskiego kontynuowana jest w latach następnych. Poza tym, Koło bierze udział w organizacji Ogólnopolskiego Rajdu szlakiem Gwardii Ludowej z zakończeniem w Tomaszowie Mazowieckim. Rajd Bieszczadzki odbywa się
w 1962 roku już po raz trzeci, z tym, że przeniesiony zostaje na jesień
i odtąd odbywa się co roku w październiku.
Następny sezon turystyczny otwiera Złaz Wiosenny w Puszczy Białowieskiej. A potem jak co roku Akcja Letnia, Rajd Bieszczadzki i IV
Złaz Kampinoski, który otrzymuje imię tragicznie zmarłego w tym
roku członka Koła, zasłużonego działacza na polu turystyki młodzieżowej i studenckiej — Andrzeja Harskiego. W grudniu na walnym zebraniu Koła Przewodników Studenckich Obozów Wędrownych przy
RO ZSP i OM PTTK nazwa Koła zmieniona zostaje na Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich.
Rok 1964 charakteryzuje się nasileniem imprez turystycznych.
W kwietniu odbywa się Złaz w Puszczy Białej, w maju Złaz na Kurpiach. Po akcji letniej Koło, zaproszone przez Okręg PTTK w Rzeszowie organizuje i prowadzi 10-dniową trasę biwakową na XI Rajdzie
Przyjaźni w Bieszczadach. Potem odbywa się V Jubileuszowy Rajd
Bieszczadzki, a sezon letni kończy tradycyjnie Złaz Kampinoski.
W maju 1965 roku odbywa się po raz pierwszy Rajd w Beskidzie
Niskim organizowany przy współudziale władz terenowych. W związku
z nim ukazał się opracowany przez członków Koła Informator BESKID
NISKI. Rajd ten staje się trzecią ogólnopolską imprezą organizowaną
tradycyjnie przez Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich przy
RO ZSP i OM PTTK w Warszawie.
4
G E O G R A F I A
Beskid Niski tworzy wyraźne obniżenie w łuku Karpat ciągnącym
się od Dunaju pod Bratysławą po Żelazną Bramę w Rumunii i jest
ogniwem łączącym Beskid Zachodni z Beskidem Wschodnim. Od Beskidu Sądeckiego oddziela go Przełęcz Tylicka i dolina Kamienicy,
a granica z Bieszczadami, należącymi do Beskidów Wschodnich, przebiega od Przełęczy Łupkowskiej poprzez obniżenie Woli Michowej do
Cisnej, a dalej wzdłuż Solinki do Sanu. Od północy Beskid Niski graniczy z Dołami Jasielsko-Sanockimi, które oddzielają go od Pogórza
Dynowskiego i Ciężkowickiego.
Z turystycznego punktu widzenia Beskid Niski można podzielić na
następujące grupy:
BESKID GRYBOWSKI — między Kamienicą a Białą Dunajcową z głównymi szczytami: Rosochatką (753 m), Jaworzem (882 m), Sapalską Górą (828 m), Czerszlą (871 m) i Uboczem (832 m);
Beskid Niski. Widok z Łysiej Góry nad Gorlicami
BESKID GORLICKI — sięgający po szosę Gorlice-Konieczna z głównymi kulminacjami: Lackową (1001 m), Ostrym Wierchem (938 m),
Suchą Homolą (707 m), Chełmem (779 m), Bordiów Wierchem (755 m),
Rotundą (776 m), Magurą Małastowską (814 m), Kozim Żebrem (854 m).
5
Panorama Lackowej, widok z Czerteża (szlak zielony Krynica-Wysowa
Widok z schroniska na Magurze Małastowskiej
6
GRUPA MAGURY WĄTKOWSKIEJ — po dolinę Wisłoki, ze szczytami: Magurą Wątkowską (847 m), Kornutami (837 m), Świerzową
(803 m), Dziamerą (757 m), Cyrlą (699 m).
BESKID DUKIELSKI — po szosę Czeremcha-Jaśliska-Rymanów z Cergową (718 m), Pietrusiem (731 m), Danią (696 m), Hyrową (694 m).
Panorama z wieży widokowej na Dziurczu nad Tylawą w stronę Dukli
7
Widok z Tokarni nad Rzepedzią na południe
GRUPA BUKOWICY — po dolinę Osławy z Pasiką (849 m), Kanasiówką (823 m), Kamieniem (863 m) w paśmie granicznym oraz Tokarnią
(777 m) i Skibkami (778 m) we właściwym paśmie Bukowicy.
8
GRUPA CHRYSZCZATEJ (990 m), WOŁOSANIA (1070 m) i ŁOPIENNIKA (1069 m) — po dolinie Solinki.
Widok z Jawornickiego Wierchu (665 m) w stronę Wołosania
W literaturze turystycznej można spotkać również inne określenia
granic Beskidu Niskiego, wg których Beskid Grybowski zaliczany
jest do Beskidu Sądeckiego, a pasmo Chryszczatej i Wołosania — do
Bieszczadów.
Podobnie jak całe Beskidy, Beskid Niski zbudowany jest z fliszu
karpackiego. Tworzy go materiał osadowy, sprasowany i wypiętrzony
w czasie formowania się Karpat w trzeciorzędzie, złożony głównie
z piaskowców, łupków, margli, zlepieńców i wapieni. Ich różna odporność na erozję dała bogatą rzeźbę terenu. Charakterystycznymi formami krajobrazu są kopulaste szczyty, długie łańcuchy o dość stromych zboczach, czasami garby górskie pokryte rumowiskiem skalnym.
Beskid Niski odwadniają rzeki należące do zlewiska Wisły i m a j ą c e
źródła u stóp głównego łańcucha Karpat. Są to kolejno od zachodu:
Kamienica i Biała — dopływy Dunajca, płynąca malowniczymi przełomami Ropa, Wisłoka, Jasiołka, przedzierający się przez pasmo Bukowicy Wisłok, który tworzy malowniczy jar w okolicach Beska, Osława
i Solinka — lewe dopływy Sanu, oraz San, mający swe źródło pod
Przełęczą Użocką.
9
Najważniejszymi surowcami mineralnymi występującymi na obszarze Beskidu Niskiego i Pogórza są: ropa naftowa i gaz ziemny. Występują w niewielkich złożach (soczewkowych), mało wydajnych, ale
charakteryzujących się długą żywotnością. Większe zasoby zalegają
na dużych głębokościach od 4000—5000 m. Towarzyszą im złoża łupków
bitumicznych i wosku ziemnego. Głównym terenem eksploatacji jest
zagłębie Gorlice — Jasło —Krosno.
Niemałym bogactwem są również źródła mineralne, przede wszystkim siarczany, szczawy i solanki, leczące choroby gośćcowe, dróg
oddechowych, krążenia, nerwów i choroby kobiece. Najbardziej znane
uzdrowiska na tym terenie to Rymanów Zdrój, Iwonicz Zdrój, Wysowa.
U podnóża Beskidu Niskiego biegnie odcinek Karpackiej linii kolejowej od Nowego Sącza poprzez Grybów, Stróże, Zagórzany, Biecz, Jasło,
Krosno, Rymanów, Sanok, Zagórz, Lesko, z odgałęzieniami: Zagórzany
— Gorlice i Zagórz — Rzepedź — Komańcza — Łupków. Komunikację
kolejową uzupełniają połączenia autobusowe:
Nowy Sącz — Krzyżówka — Krynica
Nowy Sącz — Grybów
Grybów — Florynka — Krynica
Grybów — Gorlice
Gorlice — Ropa — Uście Gorlickie — Wysowa
Gorlice — Sękowa — Małastów — Konieczna
Gorlice — Żmigród — Dukla
Jasło — Żmigród — Krempna
Krosno — Miejsce Piastowe — Dukla Przełęcz Dukielska
Krosno — Iwonicz Zdrój
Krosno — Rymanów — Besko — Sanok
Krosno — Rymanów — Besko — Sanok
Rymanów — Jaśliska
10
PRZYRODA
Beskid Niski pokrywała niegdyś nieprzebyta puszcza jodłowo-bukowa
z domieszką jesionów, jaworów, lip, klonów, grabów. Przetrzebiła ją
wielowiekowa gospodarka człowieka, a ogromny procent przetrwałych do czasów ostatniej wojny wielkich skupisk leśnych padł ofiarą
hitlerowskiego rabunku. Obecnie największe kompleksy lasów spotykamy w grupie Magury Wątkowskiej (las bukowy), w rejonie Śnietnicy,
u źródeł Wisłoki, w paśmie Bukowicy i Kamienia oraz w grupie Chryszczatej i Wołosania, gdzie lasy tworzą dzikie ostępy z b u j n y m poszyciem.
Badania paleobotaniczne wykazały, że w okresie polodowcowym
Beskid Niski był krainą kosodrzewiny i cisów. Reliktem tamtych
czasów jest stanowisko kosodrzewiny na Kornutach, położone n a j n i żej w Karpatach (834 m) i jedyne na obszarze między Tatarami i Czarnohorą. Zachowały się również niewielkie skupiska cisów na Mrukowej
koło Żmigrodu, na Zielonej Górze w paśmie Maślanej, w Bieśniku
i Szalowej, oraz na Cergowej, gdzie znajduje się rezerwat kilkuset
okazów. Po zmianie warunków klimatycznych nastąpił okres panowania modrzewiowo-sosnowego z domieszką limby, której pojedyncze
egzemplarze spotkać można w grupie Magury Wątkowskiej i na Mareszce, zaś w okolicy Barwinka można oglądać duży, naturalny zespół
modrzewi w rezerwacie Modryna. Dalsze kilkakrotne zmiany klimatu
doprowadziły do wytworzenia się na terenie Beskidu Niskiego drzewostanu jodłowo-bukowego, który do dziś jest naturalnym zespołem
drzew w wyższych partiach górskich.
Podszycie tutejszych lasów obfituje w maliny, jeżyny, borówki czarne, paprocie, występują także gatunki czarnomorskie jak sałatnica
leśna (Aposeris Foetida) i turzyca siedmiogrodzka (Sarex Transylwanica). Spotkać można wiele gatunków roślin chronionych, takich jak zawilec leśny, dziewięć sił bezłodygowy wawrzynek wilczełyko, przebiśnieg pospolity, goryczki, bluszcz ziemny, lilia złotogłów, widłak
babimór, sasanki i wiele odmian storczyków.
Świat zwierzęcy reprezentują zające, sarny, lisy, kuny, tchórze, łasice; spotyka się też jelenie, wilki i rysie, dziki, borsuki. Z ptactwa
najbardziej ciekawym jest czarny bocian, gnieżdżący się w okolicach
Hańczowej i Świątkowej. Rzeki górskie zamieszkałe są przez pstrągi,
brzanki, świnki, ślizy, głowacze, a w dolnym biegu Ropy pojawiają
się nawet łososie i węgorze.
Największą osobliwością przyrodniczą Beskidu Niskiego jest rezerwat skalno-leśny Kornuty w paśmie Magury Wątkowskiej, będący zespołem zwietrzałych skał o fantastycznych kształtach, które zyskują
jeszcze bardziej na malowniczości, na tle pięknego, bukowego lasu
(nazwę nadali pasterze wołoscy, którym niezwykłe kształty skał przy1 l
pominały rogi—„cornuti”). Kornuty zasługują na uwagę również ze
względu na swą bardzo ciekawą szatę roślinną; porastają je rzadkie
mchy i porosty, ma tu swe stanowisko kostrzewa górska (Fesruca
Montana), występująca poza tym w Polsce jedynie na Cergowej, rośnie
na terenie rezerwatu omawiana już uprzednio kosodrzewina, relikt
okresu polodowcowego. Ciekawą właściwością Kornutów jest wielka
ilość żyjących tu owadów, wśród nich rzadkich gatunków motyli, jak
paź królowej i niepylak mnemozyna.
Niewątpliwie wielką rolę w odrębności szaty roślinnej Beskidu Niskiego odgrywa jego klimat, o cechach kontynentalnych, z wyższą
średnią temperaturą okresu wegetacji a mniejszą wilgotnością. Przyczyną tego stanu są suche wiatry południowe, wiejące u nizin zakarpackich. Ilość opadów jest niewielka , choć zdarzają się lata bardziej wilgotne, sprzyjające osuwaniu się zboczy zbudowanych z łupków
i iłów. Klasyczne osuwisko posiada ścianę obrywu, nisze ze zbiornikami wody, liczne wały, progi, pęknięcia oraz jęzory osuwającej się ziemi i rumowiska.
12
Do największych w Beskidzie Niskim należą osuwiska: na Szklarce,
w Szymbarku, w Bartnem, Bodakach, Szalowej oraz słynne osuwisko
stoków Chryszczatej, której zbocze zsunąwszy się wraz ze 150 letnim
lasem w 1907 r. przegrodziło potok Olchowaty tamując odpływ jego
wód i tworząc trzy malownicze jeziorka tzw. Duszatyńskie, z których
do dziś zachowały się dwa. Nad ich taflą sterczą kikuty zatopionych
drzew. Jeziorka otoczone są ochroną i uznane za rezerwat przyrody.
Malowniczych widoków dostarczają również przełomy: Ropy w rejonie wsi Łosie i Klimkówka, który nazwany został „Pieninami Gorlickim” oraz przełom Wisłoka koło Beska, gdzie rzeka płynie kaskadami między stromymi, skalistymi ścianami jaru.
13
RYS HISTORYCZNY
Badania archeologiczne dowiodły, że człowiek pojawił się na terenach podkarpacia ponad 2500 lat p.n.e. Znaleziska pochodzące z okresu
neolitu (2500—1700 p.n.e.) wykazują napływ na te tereny ludności z południa, a następnie pojawienie się fali osadniczej z północy, z którą
wiąże się tzw. kultura ceramiki sznurowej. Jej ślady odnaleziono
w Jeżowie, dolinie Białej oraz w Bieczu.
Liczne ślady działalności człowieka pozostały także po epoce brązu
(1700—700 p.n.e) na przykład naszyjniki i bransolety znalezione w Zagórzu, brązowy miecz odkryty w dolinie Ropy.
Pierwsze grodzisko na Podkarpaciu stworzyła kultura łużycka (1300—
—300 p.n.e.), sięgająca na wschód aż po górny San, która upadła pod
naporem Scytów, Celtów i ludów z północy. Siady j e j przetrwały do
dziś między innymi w Wietrznie.
Wiele znalezisk monet rzymskich wskazuje na częste kontakty handlowe ludności Podkarpacia z sąsiadami z południa. Przez przełęcze
karpackie przeciągały na przełomie naszej ery liczne karawany kupieckie przywożąc wyroby brązowe i szklane, a powracając z miodem,
skórami i bursztynem.
W okresie tworzenia się państwa Wiślan Karpaty znajdowały się
w jego zasięgu aż do IX wieku. W końcu wieku X książę ruski Włodzimierz zajął kilka grodów (Przemyśl, Czerwień i inne) na wschodnich rubieżach państwa polskiego, lecz Bolesław Chrobry odbił je
w 1018 r. Po jego śmierci utracono je ponownie na rzecz Rusi i wschodnia granica przesunęła się z linii Sanu i Dniestru na linię Jasiołki
i Wisłoka. Za Bolesława Chrobrego powstają na terenie Beskidu Niskiego pierwsze strażnice tworzące linię obronną: Wojnarowa, Bobowa,
Jeżów, Stróżna, Gródek, Szymbark, Stróżówka, Góra Zamkowa w Gorlicach, Góra Zamczysko w Sękowej, Pstrążna, Biecz, Trzcinnica, Golesz,
Kamieniec — Odrzykoń. Założono również kasztelanie w Bieczu, który
stał się przez to ośrodkiem administracyjnym Beskidu Niskiego.
Już w czasach Chrobrego rozpoczął się wzmożony napływ osadników,
którzy posuwając się wzdłuż dolin rzek coraz głębiej wnikali w karpacką puszczę. Wybitną rolę w zasiedlaniu Pogórza Karpackiego i Beskidu Niskiego odegrali benedyktyni z Tyńca i biskupi krakowscy, posiadający na tym terenie ogromne włości, a także liczne rody rycerskie
jak np. Gryfitów, Odrowąż — Pieniążków, Bogoriów, Zadorów, którzy
otrzymują od władców nadania ziemi, kolonizowali szybko swoje posiadłości, zakładając wsie i miasta.
Osadnictwu sprzyjały uczęszczane szlaki handlowe przez niskie
przełęcze i doliny rzek, których broniły warowne zamki. I tak doliny
Białej-Dunajeckiej broniły Grybów, Jeżów, Stróże, Strzylawka; doliny
Ropy, obronny dwór w Szymbarku i gród w Bieczu; szlaku przez przełęcz Dukielską strzegł gród w Żmigrodzie i Krosno (Odrzykoń), a przez
przełęcz Łupkowską — Sanok. Istniał też zameczek w Krajowicach
koło Jasła. Obok systemu grodów tworzono na pograniczu liczne ,,kotocze zamki", czyli osłonę obozów wozami oraz specjalnie budowane
zasieki. Wszelkie te przedsięwzięcia obronne były na tym terenie bardzo potrzebne — mnożyły się bowiem napady Rusinów, Węgrów,
a zwłaszcza Tatarów, którzy podczas swych najazdów rujnowali i niszczyli wszelkie osady, hamując w XIII wieku rozwój gospodarczy Podkarpacia.
14
Zagrożenie ze wschodu ustało dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego, który przyłączył w latach 1341—1349 Ruś halicką i lwowską
do Polski. Pod osłoną warownych grodów powstało wówczas wiele nowych wsi i miast, a duża część uprzednio istniejących została lokowana
na nowo na prawie magdeburskim. Na teren całego Podkarpacia napłynęła duża liczba osadników, wśród nich również Niemców, co znalazło swoje odbicie w nazwach miejscowości (np. Szymbark, Rychwałd)
oraz w nazwiskach ludności do tej chwili mieszkającej na tym terenie. Pojawiali się także osadnicy słowaccy, czescy, węgierscy, a w okolicy Biecza osadzono nawet jeńców tatarskich.
Z okresu panowania Kazimierza Wielkiego wywodzi swój początek
m. in. Grybów lokowany w 1340 roku na prawie magdeburskim, założone na prawie polskim w 1355 roku przez Dersława Karwacjana — Gorlice, Jaśliska które założyli osadnicy niemieccy w 1367 roku, a także
liczne wsie jak np. Brunary, Sękowa, Kryg, Krościenko, Libusza, Haczów, Rzepiennik Strzeżewski, Binarowa, Wójtowa i wiele innych.
Kazimierz Wielki lokował wiele miejscowości powtórnie przenosząc
je na prawo magdeburskie, jak to miało miejsce z Bieczem, Sanokiem,
Krosnem, niektóre z nich podnosząc przy tym do rangi miast (np. Jasło, Tuchów). Ważną datą dla dziejów Beskidu Niskiego jest 27.X.1359,
kiedy to rycerz Jan Gładysz herbu Gryf otrzymał drewniany grodek
w Szymbarku, królewską wieś Łosie oraz lasy nad górnym biegiem
Ropy z prawem karczowania, zakładania wsi i miast, ustalania targów
i terminów wolnizny. Gładyszowie zagospodarowując ten teren w ciągu dwu następnych wieków, założyli nad Ropą i jej dopływami wiele
miejscowości.
Źródłem zamożności miast Beskidu Niskiego był przede wszystkim
handel, ogromnie popierany przez Kazimierza Wielkiego, który udzielał im wiele przywilejów, jak pobierania składowego, mostowego, cel,
urządzania jarmarków. Przywileje te stawały się często źródłem zatargów między rywalizującymi ze sobą miastami. Handlowano z Węgrami, Rusią, później ożywiły się kontakty ze Śląskiem. Węgry dostarczały głównie wina, z Rusi przywożono bydło, przez śląskie ośrodki
handlowe przepływały towary z rynków zachodnio-europejskich, wywożono natomiast żelazo, ołów, futra, sól bocheńską, saletrę z okolic
Nowego Sącza i Grybowa. Nastąpił znaczny rozwój rzemiosła, zwłaszcza sukiennictwo, gdyż we wsiach lokowanych na prawie magdeburskim osadzano również rzemieślników. Sukna bieleckie, krośnieńskie,
ciężkowickie wędrowały na rynki nie tylko krajowe i zagraniczne,
a Biecz był największym ośrodkiem sukienniczym w Małopolsce. Politykę Kazimierza Wielkiego kontynuowali Jagiellonowie, popierając
osadnictwo, rzemiosło i handel na Podkarpaciu, a gdy król węgierski
Maciej Korwin napadł w 1474 r. na południowe tereny Polski pozostawiając po sobie ruiny i zgliszcza, nowe przywileje królewskie wyrównały szybko poniesione straty.
Ostatnią falą osadniczą, która napłynęła na tereny Beskidu Niskiego
byli Wołosi. Była to ludność pasterska, posuwająca się łukiem Karpat
bardzo przemieszana etnicznie, gdyż z pierwotnym elementem rumuńskim i bałkańskim zmieszała się ludność ruska, słowacka i węgierska.
Wołosi przynieśli ze sobą nowe sposoby gospodarki hodowlano-pasterskiej i odmienne prawa zwyczajowe. Według nich, w każdej osadzie
były dworzyszcza wołoskie, obejmujące w Beskidzie Niskim po pół lub
trzy czwarte łana ziemi, a kmiecie od każdych stu owiec wypasanych
15
w latach pańskich płacili trzy do pięciu baranów, za wypas trzody
chlewnej dawali każdego dwudziestego wieprza, od barci ćwierć miodu,
trzeciego ułowionego grubego zwierza oraz dań w postaci jarząbków.
Władzę sprawowali kniaziowie i krajnicy. Na skutek napływu wołochów i przemieszania się ich z ludnością miejscową, wiele miejscowości zostało przeniesionych z prawa magdeburskiego na wołoskie
jak np. Brunary, Stawisza, Łosie, Bieliczna, zakładano też nowe osady
na prawie wołoskim m. in.: Uście Wołoskie (1512), Wapienne i Nieznajową (1546), Czarne (1564), Izby, Hańczową.
Rozwój ekonomiczny szedł w parze z rozwojem kulturalnym, a głównymi ośrodkami nauki i kultury Beskidu Niskiego stały się Biecz
i Krosno. Słynna była zwłaszcza szkoła biecka, istniejąca już w II poł.
XIV w., z której rekrutowało się wielu uczniów akademii krakowskiej,
m. in. Marcin Kromer, historyk dyplomata, geograf. Wychowankiem
Akademii, a później jej profesorem był Paweł z Krosna, humanista
i poeta, jedna z najwybitniejszych postaci naszego renesansu. Dużą
rolę w życiu gospodarczym i kulturalnym odegrała reformacja. W XVI
i XVII w. szerzył się na Podkarpaciu luteranizm, kalwinizm i arianizm
z głównymi ośrodkami w Strzyżowie, Jaśle u Lusławicach koło Zakliczyna. Do arian należał m. in. mieszkający w Luźnej i Łosiu XVII-wieczny poeta Wacław Potocki.
Od II połowy XVII w. zaczyna się powolny upadek gospodarczy
Beskidu Niskiego. Na skutek ograniczeń zanika kwitnący dawniej handel, miasta zniszczone są najazdem Szwedów, ciężary pańszczyźniane
pogarszają sytuację chłopów i są powodem ich zbiegostwa w góry. Powstają kompanie zbójników złożone ze zbiegłych chłopów. Wołochów,
Węgrów, napadające na kupców i dwory szlacheckie. Wprawdzie
wzmianki o zbójnikach znajdujemy już w wieku XV, ale w XVII
wieku stają się oni tak niebezpieczni, że do walki z nimi powołano
specjalne oddziały tzw. harników, a pojmanych zbójników publicznie
torturowano i uśmiercano. Jako miejsce straceń wsławiły się Muszyna, Biecz i Sanok.
Wieki XVII i XVIII obfitują również w liczne wystąpienia i powstania chłopskie, jak np. bunt czterech wsi królewskich (Libuszy, Moszczanicy, Racławic i Rzepiennika) w 1631 r., wystąpienia antyszlacheckie w czasie najazdu szwedzkiego, bunt chłopów starostwa libuskiego
w 1755 r., którzy odmówili odrabiania wygórowanej pańszczyzny. Największym wystąpieniem chłopskim była rewolucja w 1846 r. pod wodzą
Jakuba Szeli, mająca szczególnie krwawy przebieg w okolicach Bobowej, Bochni, Jasła, gdzie po pogromie dworów szlachty dzielono j e j
majątki i ziemię między chłopów. Mimo upadku rabacja Szeli przyspieszyła zniesienie pańszczyzny (1848 r.).
Trwał jednak ciągle zastój gospodarczy Podkarpacia, zajętego w drugiej połowie XVIII w. przez Austriaków, którzy nie robili nic dla
jego uprzemysłowienia. Chłopi z przeludnionych wsi beskidzkich nie
mając środków do życia emigrowali w poszukiwaniu pracy „na Saksy”
i do Ameryki.
Pewne ożywienie wprowadził rozwój przemysłu naftowego w latach
80 ubiegłego stulecia, gdy Ignacy Łukaszewicz wydestylował naftę
i skonstruował pierwszą lampę naftową. Powstało wtedy wiele szybów
naftowych i rafinerii, przede wszystkim w okolicach Gorlic, Jasła,
i Krosna. Opanował je wkrótce kapitał zagraniczny, który zarządzał
16
niebawem prawie 90% polskiego przemysłu naftowego i prowadząc
własną politykę gospodarczą hamował jego rozrost, zwłaszcza w okresie kryzysu w latach trzydziestych. Było to powodem wielu wystąpień
strajkowych głównie w Gliniku Mariampolskim, Gorlicach, Libuszy.
Obie wojny światowe nie oszczędziły tych terenów. Do maja 1915 r.
rozgrywała się tu długa, 126 dni trwająca bitwa zwana gorlicką, zakończona przerwaniem rosyjskiego frontu. Pozostałością po n i e j j e s t
ponad 100 cmentarzy wojskowych, rozsianych wzdłuż linii walk w szerokim pasie od Rzepiennika do północy, przez Gorlice, Małastów, Konieczną i dalej Bardejov w Słowacji, niektóre w ciekawej oprawie
architektonicznej. Ogółem poległo tu około 20 tys. żołnierzy, a 75 t y s .
zostało rannych.
W okresie okupacji 1939—1945 teren Beskidu Niskiego był u s i a n y
obozami zagłady ludności żydowskiej i jeńców radzieckich. Wobec ludności cywilnej okupant stosował terror, o czym świadczą mogiły zbiorowe rozstrzeliwanych tu patriotów. We wrześniu 1944 toczyła się wielka bitwa o przełęcz Dukielską. Najzacieklejsze walki prowadzono na
zachód od Dukli, w rejonie wsi Iwla. Zginęły tu tysiące żołnierzy radzieckich i czechosłowackich, co upamiętnia oryginalny pomnik z czołgów oraz cmentarz w Barwniku. W 1944 r. rozgrywały się również
ciężkie walki o Jasło, zniszczone w końcu celowo przez hitlerowców.
Po wyzwoleniu, tereny Beskidu Niskiego jak i sąsiednich Bieszczadów były bardzo niespokojne. Grasowały tu bandy UPA, działały reakcyjne podziemne organizacje utrudniając powrót do pokojowego życia.
Wkrótce jednak nastąpiła szybka odbudowa zniszczeń oraz przebudowa
gospodarki. Reforma rolna dała chłopom ziemię, znacjonalizowano zakłady przemysłowe. Na skutek rozwoju przemysłu zmieniła się struktura ludności — już nie 80% a 60% mieszkańców utrzymuje się z rolnictwa. Wzrosło wydobycie ropy naftowej, w Gorlicach powstały nowe
zakłady produkujące sprzęt wiertniczy, uruchomiono huty szkła technicznego w Krośnie i Jaśle, uruchomiono nowe tartaki i wielki kombinat drzewa w Rzepedzi. W 1961 r. w Jaśle uruchomiony został największy w Polsce kombinat owocowo-warzywniczy.
Teren Beskidu Niskiego, bardzo atrakcyjny, turystycznie i wypoczynkowo coraz lepiej przygotowany jest do przyjmowania turystów i wczasowiczów. Polepszyła się znacznie sieć dróg, wyznakowano nowe szlaki turystyczne, rozbudowywana jest sieć placówek usługowych.
KILKA SŁÓW O ŁEMKACH
Łemkowie, dawna ludność Beskidu Niskiego, Bieszczadów Zach.
a także częściowo Sądecczyzny, powstali z połączenia się dwóch fal
osadniczych — napływającej ze wschodu pasterskiej ludności wołoskiej
oraz miejscowej ludności rolniczej. Pod tą nazwą (używaną zresztą dopiero od połowy XIX w.) rozumiemy grupę etniczną, posługującą się
swoistą gwarą ruską — z dużymi wpływami polskimi — z naleciałościami słowackimi o charakterystycznym akcencie. Wykształcili oni oryginalną kulturę ludową związaną z życiem pasterskim, własne budownictwo i strój ludowy. Do lat trzydziestych XX wieku trwali wiernie
przy wyznaniu grecko-katolickim. Po odcięciu od Węgier (zakup)
i Wiednia (sprzedaż bydła) upadła stojąca wysoko gospodarka hodowlano-pasterska. Głównym źródłem utrzymania Łemków stało się rolnic17
two, co na niezbyt urodzajnych gruntach i przy niskiej kulturze rolnej powodowało coraz większy upadek gospodarczy. Niektóre wsie wyspecjalizowały się w rzemiośle: kamieniarstwie, wyrobach drzewnych,
tkactwie i innych.
Wioski łemkowskie tworzyły osiedla zwarte. Domy były głównie jednotraktowe i jednobudynkowe, usytuowane tak, aby wykorzystać południowe nasłonecznienie, o stromych dwuspadowych dachach, krytych
słomą lub gontami. Konstrukcja domów zrębowa. Charakterystyczną cechą były prychaty — oszalowanie biegnące w pewnej odległości od
ściany dookoła domu. Domy malowane były przeważnie w pasy poziome: żółtobiałe lub niebieskie na tle czarnym lub brązowym, w zależności od koloru glinki występującej w okolicy.
Charakterystycznym elementem wsi łemkowskiej były cerkiewki.
Wcześniejsze budowane były z drzewa przez miejscowych cieśli,
w oparciu o wzory j u ż istniejące. Cerkiewki łemkowskie składają się
z trzech części: babińca, nawy głównej dla mężczyzn i części kapłańskiej, oddzielonej od reszty ikonostasem z carskimi wrotami. Nad każdą z części wznosił się okazały hełm, często w formie dachu brogowego. Dzwonnica złączona była zwykle z bryłą cerkiewki. Do dziś zachowały się piękne cerkiewki w Wołowcu, Hańczowej, Hyrowej, Ropkach i innych wsiach.
Dla stroju łemkowskiego charakterystyczna jest biała koszula lniana
z kołnierzem zapinanym na szyi od tyłu głowy, spodnie z białego, rzadziej brązowego sukna, niebieska długa kamizelka (lejbik), biała lub
brązowa guńka czyli kurtka do połowy ud, lub brązowa czucha oraz
słomiany albo filcowy kapelusz z kresami do góry. W zimie noszono
barankowe czapki. Obuwie składało się z onuc i „krypci”. Kobiety nosiły białe koszule z krezami u kołnierza, ciemnego koloru spódnice
w drobne kwiaty lub z naszywanymi poziomo kolorowymi wstążeczkami, czarne gorsety i kwiaciaste chustki na głowie wiązane do tyłu.
Na ramiona zarzucały białe lniane płachty.
Ciekawe i oryginalne b y ł y obyczaje i wierzenia Łemków, związane
ze świętami cerkiewnymi i wydarzeniami rodzinnymi jak narodziny,
wesela, pogrzeby.
Po drugiej wojnie światowej, w związku z likwidacją band UPA,
przesiedlono Łemków na ziemie zachodnie i północne lub do ZSRR.
Większość wsi łemkowskich została wyludniona. Akcja aktywizacji
gospodarczej Bieszczadów i Beskidu Niskiego prowadzona od lat 50
stwarza możliwości osiedlania się osadników z innych regionów Polski
na dogodnych warunkach kredytowych.
CIEKAWSZE MIEJSCOWOŚCI
BARTNE — stara wioska położona w dolinie między Dziamerą
(757 m) a Magurą Wątkowską (847 m). Zamieszkiwali ją Łemkowie,
zwani Barnami. Na przełęczy Majdan, między Bartnem a Świerzową
odbyła się w 1770 r. potyczka konfederatów barskich z wojskami gen.
Drewicza. Atrakcją dla turystów jest czynna we wsi cerkiewka z odprawianymi nabożeństwami w obrządku prawosławnym. Bartne znane
było z produkcji kamieni młyńskich.
18
BARWINEK — leży 2 km od przełęczy Dukielskiej nad potokiem
Ostresz, przy starodawnym szlaku handlowym na Węgry. Jest starą
osadą wołoską. W XVI wieku był własnością włoskich kupców Guccich,
którzy wzbogacili się z handlu i dzierżawy ceł królewskich. Z Barwinkiem łączy się rozesłany po okolicy Uniwersał Pułaskiego, wzywający do udzielenia pomocy jego oddziałom. Za czasów austriackich była
tu znana fabryka mebli giętych Thonetów z Wiednia. Od 1961 roku
ruchliwy punkt graniczny dla obszaru konwencji turystycznej DuklaŚwidnik. W odległości l km na zachód znajduje się rezerwat leśny
boru modrzewiowego „Modryna”. We wsi cmentarz stu żołnierzy Armii
Radzieckiej, poległych w czasie wojny. Barwinek posiada stację turystyczną i schronisko szkolne PTSM.
BESKO — leży przy linii kolejowej Jasło-Sanok, istniała j u ż
w 1425 r. Na skraju wsi stoi mały, drewniany kościółek z przełomu
XVII—XVIII wieku. Idąc brzegiem Wisłoka w górę rzeki mijamy malowniczo położony młyn -- tartak wodny. Wisłok płynie tu pięknym
jarem wśród urwisk skalnych, przybierających kształty iglic i turniczek. Ścieżka doprowadza do wsi Mymoń, w której na górze, tuż nad
rzeką z n a j d u j ą resztki ruin zamku, broniącego niegdyś dawnej drogi
handlowej. Odcinek Wisłoka między Beskiem a Mymoniem jest znanym
rezerwatem krajobrazowym.
BIECZ — położony przy linii kolejowej Stróże — Jasło, jedno z najciekawszych miasteczek w Dołach Jasielsko-Sanockich. Ze względu na
dużą ilość zabytków nosi nazwę „małego Krakowa". Wykopaliska (narzędzia kamienne z okresu neolitu oraz monety rzymskie z II i IV
19
wieku naszej ery) pozwalają stwierdzić, że w miejscu gdzie dziś jest
położony Biecz musiała już istnieć jakaś osada prehistoryczna. Pierwsza wzmianka historyczna o ziemi bieckiej odnosi się do początków
XI wieku. W 1363 roku Kazimierz Wielki nadał miastu prawo magdeburskie oraz liczne przywileje, między innymi na budowę piwnic do
składowania wina. Dzięki opiece ostatnich Piastów i Jagiellonów jak
również dzięki swemu położeniu na trakcie handlowym Biecz stał się
miastem o dużym znaczeniu gospodarczym i kulturalnym, ośrodkiem
administracyjnym większej części Beskidu Niskiego. O jego znaczeniu
świadczy fakt, że już w XIV wieku istniał tu sąd grodzki i tzw. szkoła
biecka, której absolwenci zasilali szeregi uczniów Akademii Krakowskiej. Do jej wychowanków należy między innymi słynny historyk,
geograf, dyplomata, sekretarz trzech królów Marcin Kromer. Upadek
miasta zaczął się w XVII wieku. Liczne pożary, epidemie i wojny niszczyły ludność miasta. Poza tym ówcześni władcy ograniczyli handel
z Węgrami, co zahamowało rozwój miasta. Kupcy poczęli omijać komory celne, na pograniczu grasowały bandy rozbójników napadających
na karawany kupieckie. W związku z tym Biecz dostał tzw. prawo
miecza, ostatni przywilej jaki mu nadano i zasłynął jako miejsce straceń zbójników. Po zajęciu przez Austriaków przestał być siedzibą powiatu i stracił swoje znaczenie.
Ważniejsze zabytki Biecza:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
20
Średniowieczny ratusz, przebudowany w XVI wieku.
Kościół farny XIV—XVI wiek.
Dzwonnica przy kościele farnym.
Dawna plebania gotycka.
Renesansowa bramka przy kościele.
Klasztor oo. Reformatów XVIII wiek.
7. Średniowieczny szpital św. Ducha, ufundowany przez królowe Jadwigę, 1395 r.
8. Dawne wójtostwo XV—XVI wiek.
9. Dom Beiera z 1523 roku.
10. Dom Kromera z XVI wieku — siedziba muzeum.
11. Dom zbója Beczą XV—XVI wiek.
12. Budynek z XVII wieku, przebudowany w XIX w.
13. Renesansowe kamienice w rynku.
14. Drewniany dom mieszczański XVIII wiek.
15. Drewniany lamus XIX wiek.
16. Drewniany spichlerz XIX wiek.
17. Siady fundamentów kościoła św. Ducha.
BÓBRKA — wieś w okolicach Dukli. Na jej terenie znajduje się
pierwszy szyb naftowy w Polsce, założony jeszcze przez Ignacego Łukasiewicza. Tu powstała pierwsza spółka naftowa, w skład której weszli Karol Globassa, Trzecieski i Ignacy Łukasiewicz.
CERGOWA — wieś nad Jasiołką obok Dukli. Powstała w XIV
wieku i była własnością kapituły przemyskiej. Urodził się tutaj
w 1787 r. gen. Jan Skrzynecki, jeden z dowódców Powstaniu Listopadowego. Ponad wsią wznosi się góra Cergowa z rezerwatem cisów
oraz kilkoma jaskiniami, jedynymi na terenie Beskidu Niskiego.
DUKLA — miasto nad Jasiołką. Rozwinęło się i wzbogaciło w wiekach średnich dzięki sprzyjającemu położeniu przy szlaku handlowym
na Węgry, biegnącym przez przełęcz Dukielską. Znane było z handlu
winem, o czym świadczą piwnice na rynku — dawne składy win. W początkach XIX wieku wyrabiano tu też sukno. Należała początkowo do
rodziny Mniszchów, potem Męcińskich, po których pozostał pałac —
będący dziś w ruinie. Zachował się natomiast park pałacowy, uznany
za zabytek przyrody, a w nim piękna aleja 200-letnich lip. Z n i s z c z o n y
w czasie wojny zabytkowy kościół rokokowy z 1770 roku został po
wojnie odbudowany. W Dukli znajduje się również zabytkowy kościół
i klasztor Bernardynów. Największe straty poniosła Dukla podczas wojen światowych, w czasie ostatniej zniszczona w 85 proc. Podczas okupacji mieściły się obok miasta dwa obozy zagłady dla ludności żydowskiej, a okolice usiane są mogiłami żołnierzy radzieckich i czechosłowackich poległych w walkach o przełęcz Dukielską.
21
FOLUSZ — wieś nad Kłopotnicą w pobliżu szosy Gorlice-Dukla, dawniej zamieszkała przez Łemków. Są tu stawy, w których w okresie
międzywojennym założono wylęgarnię pstrągów. Na stokach Magury
Wątkowskiej nad Foluszem z n a j d u j e się rezerwat Diabli Kamień.
GORLICE — miasto założone w XIV wieku przez Dersława Karwacjana. Nazwę swoją zawdzięcza położeniu w wąskim gardle rzeki Ropy.
W 1417 roku Władysław Jegiełło nadał miastu prawo magdeburskie
i liczne przywileje. Po wygaśnięciu linii Karwacjanów dobra ich przeszły na córki i dalszą rodzinę a właścicielami miasta stali sią Straszowie, później Pieniążkowie, w końcu Łętowscy, którzy zapisali się niechlubnie w historii Polski,podpisując jako pierwsi rozbiór Polski w 1772
roku. Mimo licznych zniszczeń wojennych i pożarów miasto systematycznie rozwijało się i uprzemysłowiało. Początkowo rozkwitł przemysł płócienniczy i Gorlice były centralnym punktem handlu płótnem
w Galicji. Po „Wiośnie Ludów" włókiennictwo upada, rozwija się jednak w dalszym ciągu handel winem, zbożem i bydłem. Duży wpływ na
rozwój miasta wywarło pojawienie się przemysłu naftowego. Obie wojny światowe spowodowały duże zniszczenie miasta. Obecnie miasto
odbudowało się poszerzyło swój teren o Glinik Mariampolski. W Gorlicach znajdują się Zakłady Rafinerii Ropy, Fabryka Maszyn i Sprzętu
Wiertniczego oraz Technikum Mechaniczne i Szkoła Zawodowa ze specjalizacją wiertnictwa naftowego. Z zabytków warto zwiedzić kościół
parafialny z obrazem Jana Styki w ołtarzu głównym oraz kamieniczki
przy pl. Armii Czerwonej nr 617. W godnej uwagi kamieniczce przy
ulicy Wąskiej 11 znaduje się Muzeum Regionalne.
GRYBÓW — miasto w dolinie rzeki Białej, przy linii kolejowej Tarnów
— Nowy Sącz. Starodawna osada, lokowana w 1340 roku przez osadników, niemieckich jako miasto handlowe na trakcie z Krakowa do
Bardiowa. Handlowano tu głównie węgierskim winem (miasto posiadało prawo składowania wina), czerpano też korzyści z komory celnej.
W późniejszych wiekach upadło. Zabytków posiadamy niewiele: w XX-wiecznym kościele obrazy z XVII i XVIII wieku, a także cenne obrazy z XV wieku znadujące się w zabytkowym drewnianym budynku
parafii. Uprzednio wisiały w drewnianym gotyckim kościele, który
uległ zniszczeniu w czasie wojny, gdy uciekający hitlerowcy wysadzili wiadukt kolejowy nad Białą, Obok miasta Gródek (osada), gdzie
istniał niegdyś zamek. Miasto posiada tartak i browar.
GŁOJSCE — wieś przy drodze Żmigród — Dukla, wspominana j u ż przez
Długosza. Między Głojscami i Iwlą toczyły się we wrześniu 1944 r. zaciekłe walki wojsk radziecko-czechosłowackich z niemieckimi (Dolina
Śmierci).
HYROWA — wieś nad potokiem Iwielka koło Dukli, wspominana w darowiźnie Kazimierza Wielkiego w 1366 r. a należąca niegdyś do Bogoriów. We wsi drewniana cerkiewka z 1780 r. ocalała z całkowitego
prawie zniszczenia osady w czasie wojny.
IWONICZ ZDRÓJ — położony nad potokiem Iwonickim, 14 km od stacji kolejowej Iwonicz. Jedno z najstarszych uzdrowisk, znane jako
miejscowość lecznicza j u ż w XVI wieku. Propagował go bardzo Woj-
22
ciech Oczko, nadworny lekarz Stefana Batorego, polecając i w o n i c k i e
wody i borowiny. Uzdrowisko założył w 1839 r. Karol Załuski Obecnie
w eksploatacji jest 7 źródeł, dostarczających wód do picia i do k ą p i e l i ,
w tym jedno oddane niedawno w sąsiedniej Lubatowej. Czynna jest
warzelnia soli jodobromowej „Iwonka”, dająca rocznie 150 ton tego
produktu. Iwonicz ma zespół sanatoriów, nowoczesny z a k ł a d przyrodoleczniczy i dwa ośrodki naukowo-lecznicze, prowadzone przez A k a demię Medyczną z Lublina. Leczy się tu choroby gośćcowe, u k ł a d u
krążenia, nerwów, schorzenia kobiece. W zachodniej części p a r k u zdrojowego znajduje się źródło „Bełkotka”, z którego wydobywa się gaz
ziemny. Z zabytków posiada Iwonicz modrzewiowy dworek Załuskich
z XIX wieku oraz drewniany, XV-wieczny kościółek. W Iwoniczu
znajduje się basen kąpielowy, restauracja, bary, kawiarnie, s k l e p y ,
poczta, stacja turystyczna.
JASŁO — miasto powiatowe położone u zbiegu Jasiołki, Wisłoki i Ropy. Należy do starych miast podkarpackich, a początki jego sięgają
XII wieku, gdy jako wieś Jasiel należała do klasztoru Cystersów
w Koprzywnicy. Kazimierz Wielki nadał mu w 1336 roku prawo magdeburskie i organizację miejską. Mimo zniszczeń w czasie napadów
Tatarów, Węgrów, a potem Szwedów oraz kilku g r o ź n y c h pożarów
Jasło rozwijało się pomyślnie dzięki swemu położeniu na s z l a k u spławnych rzek i przy trakcie handlowym prowadzącym z Węgier przez
przełęcz Dukielską. Kwitło tu również tkactwo. Okres r o z b i o r ó w był
jednocześnie okresem upadku miasta, które podniosło się znów w drugiej połowie XIX wieku dzięki rozwojowi kopalnictwa n a f t o w e g o na
tych terenach. W okresie ostatniej wojny Jasło było ośrodkiem działalności gestapowców. W 1944 roku miasto uległo doszczętnemu prawie
zniszczeniu; zburzono też wtedy główny zabytek miasta
kościół
parafialny z połowy XV wieku, wybudowany przez Stanisława i Mikołaja Cielątków. Po wojnie odbudowano go, jak również domy o k a l a j ą c e
rynek.
JAŚLISKA — stara miejscowość, niegdyś miasto, nad Jasiołką założone przez osadników niemieckich w XIV wieku i opasane m u r a m i przez
Kazimierza Wielkiego. Konkurowały z Duklą w handlu winem, ale po
otrzymaniu przez nią praw miejskich przestały się rozwijać. W XV
wieku miały j u ż wodociągi. W rynku piękne chaty z charakterystycznymi podcieniami. We wsi kościółek barokowy z 1732 r. poczta, restauracja.
KĄTY — wieś w, dolinie Wisłoki. Na zachód od n i e j , na zboczu Łysej
Góry znajduje się rezerwat modrzewiowy. W pobliżu Kątów, u stóp
grzbietu Łazy czynna była kiedyś huta.
KOBYLANY — wieś nad potokiem Łąki, przy drodze z K r o s n a do
Żmigrodu. Osada sięga XIII wieku, a jej mieszkańcy brali udział w bitwie pod Grunwaldem. We wsi znajduje się piękny park o wspaniałym
starodrzewiu, uznany za rezerwat przyrody, Kościół p a r a f i a l n y z 1775
roku. Mieszkańcy Kobylan trudnili się wyrobem łopatek i szufli drewnianych.
23
KOMAŃCZA — leży nad Osławicą na trasie Zagórz — Łupków. W pobliżu przystanku kolejowego Komańcza-Letnisko, w jednej ocalałej
z okresu walk z UPA willi znajduje się schronisko PTTK o 30 miejscach noclegowych. Na zachód od przystanku w bocznej dolince znajduje się klasztor Nazaretanek, również ocalały z zawieruchy wojennej.
Wieś rozciąga się w dolince potoku Barbarka i częściowo wzdłuż Osławicy. Znajduje się tam poczta, sklep, gospoda oraz zabytkowa cerkiew
łemkowska z 1805 roku.
KREMPNA — malownicza wieś nad Wisłoka. Są tu zabytkowe chaty
łemkowskie i cerkiewka z 1778 roku z bogatym wyposażeniem. Słynęła z wyrobu kapliczek przydrożnych. Stacja turystyczna.
KROSNO — miasto powiatowe 20 tys. mieszkańców, położone nad Wisłokiem przy ujściu Lubatówki. Pisze o nim już Długosz, podając rok
1342 pako rok zołożenia miasta przez Kazimierza Wielkiego, który
opasał je murami i zbudował kościół wyposażony bardzo bogato, uważany za drugi pod tym względem po katedrze krakowskiej. Rozwój
swój Krosno zawdzięcza korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu dróg
handlowych na Ruś, Węgry i na Śląsk. Nie omijały go jednak kataklizmy — nawiedzały ogromne pożary, napadali Węgrzy. Po jednym z pożarów w XV wieku mieszczanie zbudowali wodociąg, by odsunąć od
Krosna groźbę ognia. Największy rozkwit przeżywa za Zygmunta III
— handlowano winem węgierskim i bydłem, krośnieńskim piwem
marcowym i wyrobami płóciennymi. Kwitło wówczas w Krośnie życie kulturalne; najwybitniejszą postacią tego okresu był Paweł z Krosna, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i poeta piszący po łacinie.
W XVII wieku rozpoczyna się upadek Krosna zniszczonego najazdem
Szwedów i Rakoczego. Dopiero rozwój przemysłu naftowego rozpoczyna nowy okres miasta, które stało się ośrodkiem Zagłębia Naftowego.
Krosno ma wiele zabytków z dawnych czasów. Ozdobą jego jest rynek otoczony podcieniami, gdzie kupcy w średniowieczu wykładali swe
towary. Nejcenniejszy jest kościół famy, pochodzący z fundacji Kazimierza Wielkiego, z zachowanym, mimo wielokrotnych przebudowań,
gotyckim prezbiterium. Wewnątrz znajduje się wielki, złocony ołtarz
z 1738 roku, piękny ołtarz po prawej stronie nawy głównej z połowy
XVI wieku, XVII-wieczne chrzcielnice cynowe, stalle renesansowe,
zabytkowa kaplica zwana niemiecką i kaplica Portiusów. Obok kościoła stoi wieża z trzema słynnymi dzwonami z XVII wieku (między
nimi „Urban", drugi co do wielkości po dzwonie zygmuntowskim),
ufundowany przez bogatego mieszczanina krośnieńskiego Roberta Portiusa, z pochodzenia Szkota. W pobliżu r y n k u wznosi się kościół i klasztor Franciszkanów, których w 1380 roku sprowadził do miasta biskup
przemyski Eryk. Kościół ufundowany w XV wieku, w obecnej postaci
pochodzi z wieku ubiegłego, gdyż w 1873 roku zniszczył go doszczętnie
pożar. Wewnątrz kościoła zabytkowe nagrobki i ocalała od pożaru kaplica Oświęcimów. W jej podziemiach znajdują się grobowce Stanisława
i A n n y Oświęcimów, przyrodniego rodzeństwa, z którymi wiąże się
legenda o ich nieszczęśliwej miłości. Na wzgórzu za Wisłokiem stoi
drewniany kościółek św. Wojciecha z 1460 roku, odnowiony po zniszczeniach wojennych. W Krośnie warto zwiedzić ponadto barokowy
kościół Kapucynów, naprzeciw którego znajduje się cmentarz żołnierzy
radzieckich, poległych w ciężkich bojach o Krosno w 1944 roku. Na24
przeciw siedziby PRN stoi pomnik Ignacego Łukasiewicza. W muzeum
regionalnym znajduje się bogaty zbiór pierwszych lamp naftowych
i przyrządów, przy pomocy których pracował Łukasiewicz. Krosno
posiada rozwinięty przemysł szklarski, włókienniczy, Centrum Wyszkolenia Lotniczego i Zakłady Lotnicze, lotnisko szkoleniowe LOK.
LUBATOWA — wieś nad Lubatówką, w XV w. była własnością Zyndrama z Maszkowic, dowódcy wojsk polskich w bitwie pod Grunwaldem. W okresie okupacji ludność miejscowa stawiała opór Niemcom;
w odwecie faszyści dokonali masowej egzekucji (upamiętniający pomnik wg projektu St. Jakubczyka, mieszkańca wsi). Lubatowa znana
jest z artystycznych wyrobów z drzewa. We wsi kościół murowany,
którego wieża, zewsząd widoczna, stanowi dobry punkt orientacyjny.
ŁOSIE — wieś nad Ropą, która tworzy tu malowniczy przełom,
w związku z czym najbliższa okolica zwana jest Pieninami Gorlickimi.
Wzmianki o Łosiach mamy w XIV wieku, kiedy to była wsią królewską, zasiedloną rycerzami — weteranami. Kazimierz Wielki nadal
je Janowi Gładyszowi. W XVI wieku wieś zaludnili pasterze wołoscy.
W XVIII wieku znana była z tego, że jej mieszkańcy trudnili się rozwożeniem mazi do smarowania kół wyrabianej z ropy, docierając na
swych charakterystycznych wozach aż na Pomorze. Dziś zawód ten z a nikł.
OSIEK JASIELSKI — wieś nad Wisłoka, dawniej miasto, które założył w 1363 roku Kazimierz Wielki i zbudował tu zamek. Zamek, którego ślady znajdują się tu do dziś. Zamek osiecki był jednym z łańcucha zamków broniących południowej granicy Polski. We wsi k i l k a
zabytkowych domów drewnianych i stary, w 1419 r. ufundowany
kościół parafialny z cennymi obrazami z kościoła dominikanów ze
Żmigrodu.
ROPA — wieś nad Ropą, pochodząca z 1359 roku, kiedy to K a z i m i e r z
Wielki nadał okolicę rodowi Gładyszów. Przechodząc z rąk do rąk staje się posiadłością Stanisława Sienińskiego, który wybudował tu piękny pałacyk oraz założył zakłady garbarskie. Z chwilą powstania przemysłu przetwórczego ropy naftowej staje się terenem jej eksploatacji
Obecnie jest to osada rolniczo-produkcyjna (hodowla bydła) i produkcja masła znanego ze swej dobrej jakości. Można stąd zrobić b a r d / o
ciekawą wycieczkę w tzw. Pieniny Gorlickie.
RYMANÓW — osada powstała w XV wieku, przez osadzenie j e ń c ó w
wojennych. Palony wielokrotnie i niszczony przez wojny i pożary
uległ częściowemu zniszczeniu również w czasie drugiej wojny światowej. W czasie okupacji Niemcy założyli tu obóz zagłady jeńców radzieckich, w którym zginęło około 10 tys. osób. Jest tu również kościół
parafialny z 1780 r. z klasycystyczną fasadą i znajdującym się w e w n ą t r z
szesnastowiecznym grobowcem Sienińskich, właścicieli miasta oraz kamieniczki z XVIII i XIX wieku. Kościół został zbudowany z cegieł
z zamku obronnego, od którego pochodzi nazwa góry Zamczysko.
W odległości 3 km od Rymanowa, w dolinie rzeczki Tabor leży uzdrowisko Rymanów Zdrój, miejsce leczenia i rekonwalescencji g ł ó w n i e
dzieci. Eksploatację jego leczniczych źródeł słono-alkalicznych oraz borowiny rozpoczęto około 1870 r. Do końca wojny było prywatną własnością Potockich.
RZEPEDŹ — miejscowość nad Osławą, u ujścia Osławicy z wielkim
kombinatem drzewnym 3 zbudowanym w latach 1959—1962, który przerabia rocznie 50 tys. m drewna w, ciągu roku. Drzewo do kombinatu
dowozi kolejka leśna, biegnąca doliną Osławy i dalej na wschód przez
Cisnę i Wetlinę do Moczarnego. Dla pracowników wybudowano osiedle
mieszkaniowe. W bocznej dolince na północny-zachód od kombinatu
stara wieś Rzepedź z cerkiewką.
SĘKOWA — wioska założona już w 1363 r., znana przede wszystkim
z najpiękniejszego zabytku sakralnej architektury drewnianej w powiecie gorlickim — XIV wiecznego kościółka z oryginalnymi sobotami
i pięknym, spadzistym dachem. Wewnątrz rekonstruowany renesansowy ołtarz z piękną płaskorzeźbą. Jako obiekt sakralny kościółek jest
w tej chwili nieczynny, nabożeństwa odbywają się w nowym, kościele
po przeciwnej stronie szosy. Podczas wojny kościółek został prawie
kompletnie zniszczony, obecnie jest remontowany. Na cmentarzu parafialnym z n a j d u j ą się groby poległych w I wojnie światowej — jeden
z frontów przebiegał przez Sękową przez 126 dni. We wsi już w 1791
roku istniały studnie ropne, poprzedniczki obecnych wież wiertniczych.
Na wydobytej z nich ropie przeprowadzał swoje badania Ignacy Łukasiewicz.
SZYMBARK — miejscowość nad brzegami Ropy, założona jako miasto
za czasów panowania Kazimierza Wielkiego przez rycerza i dworzanina królewskiego Jana Gładysza. W XVI wieku wybudowano tu renesansowy dwór obronny, którego malowniczo położone ruiny możemy
podziwiać do dziś. Dwór zbudowany jest na planie czworoboku z basztami obronnymi w narożnikach. Zwiedzając go należy zwrócić uwagę
na piękną, renesansową attykę oraz znajdujące się wewnątrz freski
i rzeźby. Obecnie prowadzone są w nim prace konserwatorskie. W pobliżu drewniany dworek i drewniany kościółek barokowy z XVII wieku. Na stoku Maślanej Góry wielkie osuwisko z XVIII i XX w.
TYLAWA — wieś na trasie Dukla — Barwinek, stara osada wołoska
z XV w. Znajduje się tu cerkiew z 1787 r. z XIX-wieczną wieżą. Na
stokach góry Kiczera trzęsawisko związane z podaniami ludowymi.
TYLICZ — miasteczko położone w odległości 6 km na południowywschód od Krynicy, u zbiegu potoków Muszynki i Mochnaczki. Na przestrzeni dziejów miało trzy nazwy: w XIII w. osiedle Ornawa, w 1363 r.
miasteczko Miastko, a od 1912 r. Tylicz. W tym to właśnie roku uzyskało prawa miejskie i opasano je murami obronnymi. Stało się to dzięki
staraniom biskupa krakowskiego Tylickiego. Będąc w Tyliczu warto
obejrzeć zabytkowy kościółek z XVII w., stojący w rynku oraz drewnianą cerkiewkę z 1743 r., znajdującą się nad potokiem Muszynka.
W 1770 r. Tylicz i okoliczne góry były świadkami walk wojsk konfederackich z carskimi wojskami generała Drewicza. Z tego czasu zachowały się liczne pamiątki i nazwy np. na zachód od przełęczy Tylic-
26
kiej i na Lackowej ślady okopów konfederackich, miejsce bitew pod
Izbami i w okolicy góry Huzary, obraz św. Barbary w cerkiewce
w Tyliczu ofiarowany przez konfederatów, szczyt Lackowa zwany
chorągiewką Pułaskiego, szczyt Huzary nazwany na pamiątkę bohaterskiej lecz przegranej bitwy.
UŚCIE GORLICKIE — wioska położona na linii PKS Gorlice-Wysowa.
Leży u ujścia potoku Zdynia do Ropy. Założone zostało w 1512 r. przez
Gładyszów na prawie wołoskim (dawna nazwa Uście Wołoskie). We
wsi zwiedzać można dobrze utrzymaną XIX-wieczną cerkiewkę, przystosowaną do obrządku rzymsko-katolickiego. W centrum wioski znajduje się pomnik wystawiony na pamiątkę Łemkom, poległym w walce z okupantem.
WAPIENNE-ZDRÓJ — miejscowość zdrojowa założona w 1546 r. przez
Tymka Wapieńskiego na „surowym korzeniu". W późniejszych wiekach
rozwój swój zawdzięcza źródłom mineralnym. Z jego źródeł korzystały
wojska napoleońskie. Na początku wieku XX Wapienne było j u ż znaną miejscowością zdrojową. W późniejszych czasach zdrojowisko zostało zaniedbane, dopiero w 1958 r. odbudowano zakład zdrojowy i oddano) go do użytku kuracjuszy i wczasowiczów. Siarkowodorowe
źródła z Wapiennego używane są do leczenia schorzeń gośćcowych,
chorób przemiany materii i chorób kobiecych. Mimo dużych starań
władz terenowych, zakład ten jest mało wykorzystywany.
WIETRZNO — wieś nad Jasiołką. Śladem dawnego osadnictwa na t y m
terenie, jest wczesno-historyczne grodzisko, położone wśród bukowego lasu na północ od wsi, na wzgórzu zwanym Grodzisko (420 m).
Gród, otoczony poczwórnym wałem, istniał kilkaset lat przed naszą erą.
Rozwój wsi nastąpił pod koniec w. XIX w związku z górnictwem naftowym. We wsi zachował się modrzewiowy kościół z 1752 r. oszpecony
oszalowaniem deskami i pokryciem dachu blachą. W wielkim o ł t a r z u
zabytkowy ołtarz św. Barbary.
WYSOWA ZDRÓJ — miejscowość położona prawie u źródeł Ropy,
znana z wód mineralnych o znakomitych własnościach leczniczych.
Są to szczawy alkaliczno-słono-sodowe i alkaliczno-żelaziste, z dużą
ilością chlorku sodu i kwasu węglowego, działające leczniczo na schorzenie przewodu pokarmowego, nerwice i choroby kobiece. Wysowa założona została aktem królewskim w roku 1359 jako Słotwina i należała do Jana Gładysza. W 1416 r. znana już jako Wysowa była wioską
posiadającą prawo składu win. Na lecznicze właściwości wód wysowskich zwrócił uwagę jeden z późniejszych jej właścicieli Maciej Lanckoroński już około 1775 r. Uzdrowiskiem była już w połowie XIX w.
i o jej popularności świadczy fakt, że w 1890 roku roczna frekwencja
kuracjuszy wynosiła 2 tys. osób. Okres międzywojenny był okresem
spadku jej popularności. Dopiero w 1959 roku utworzono uzdrowisko
Wysowa, budując jednocześnie piękną szosę dojazdową. Mimo wszystko uzdrowisko w dalszym ciągu nie jest całkowicie wykorzystane.
Pięknym zabytkiem architektury drewnianej jest w Wysowej drewniana cerkiewka z XVIII w. Znajdowała się również stara pijalnia wód,
niestety spłonęła w lipcu 1964 r. Na stokach Koziego Żebra, przy s z l a k u
z n a j d u j e się baza campingowa ZMS.
ŻMIGRÓD NOWY — niegdyś miasto, dziś wieś nad Wisłoka. Powstał
w I poł. XIII w. na szlaku z Sandomierza przez Karpaty na Węgry,
a jego zawiązkiem był stary gród przygraniczny, przy którym pobierano cło. W XIV w. sprowadzono tam zakon dominikanów i w miejscu
grodu wzniesiono kościół, który był bogato wyposażony w dzieła sztuki.
Został on zniszczony w, czasie ostatniej wojny, a najcenniejsze przedmioty wywieźli hitlerowcy. Zniszczeniu uległ również piękny rynek
z drewnianymi domami z podcieniami. We wsi znajdują się mogiły
ludności cywilnej, wymordowanej przez Niemców.
ŻMIGRÓD STARY — położony 3 km na południowy wschód od Żmigrodu Nowego. Posiada zabytkowy kościół z 1500 r. z gotyckim prezbiterium
— dawną kaplicę ariańską. Ołtarz tego kościoła jest dawnym ołtarzem
klasztornego kościoła Dominikanów ze Żmigrodu Nowego. Na terenie
wsi są ślady bardzo dawnych obwarowań, które miejscowe legendy
wiążą z istnieniem zamczyska. Z zamczyska tego rycerze rozbójnicy
mieli napadać na kupieckie karawany.
POGÓRZE
CIEŻKOWICKIE
Pogórze Ciężkowickie należy do terenów bardzo pięknych krajobrazowo, choć mało znanych. Jest częścią Pogórza Karpackiego, między
Dunajcem a Wisłokiem, a nazwę swoją wywodzi od miasteczka —
Ciężkowic. Jego część zachodnia znana jest też jako Pogórze Rożnowsko-Ciężkowickie. Teren ten wyróżnia się swoją budową geologiczną,
w której dominuje tzw. piaskowiec ciężkowicki. Jest on porowaty,
gruboziarnisty, poprzecznie spękany, co sprzyjało dzieleniu się monolitów na bloki przekształcające się pod wpływem czynników atmosferycznych w malownicze skały o dziwacznych formach. Pogórze Ciężkowickie charakteryzuje się regularnym przebiegiem grzbietów, dużymi wysokościami względnymi, znaczną stromością stoków, oraz sterczącymi grupami skalnymi. Przeciętna wysokość 340-450 m. Najwyższym szczytem jest Lewocz (561 m) na północny-zachód od Ciężkowic.
Wzniesienia pokryte są małymi kompleksami leśnymi, w których dominuje jodła, sosna, dąb z domieszką modrzewi, lip i jesionów. W miejscach podmokłych króluje olcha. Bogate jest poszycie i runo leśne z
chronionymi gatunkami wawrzynka wilczełyko, widłaków, storczyków.
Świat zwierzęcy typowy dla lasów podgórskich.
Doliną Białej biegnie linia kolejowa Tarnów — Krynica oraz szosa
zapewniająca łączność Ciężkowic z północą i z południem. Komunikację ułatwia również dolina Wisłoki.
Pierwsze wiadomości o Ciężkowicach zwanych przedtem Cieszkowicami sięgają X wieku. Biegł tędy trakt handlowy na Węgry, przy
którym rozwinęła się osada, której Władysław Łokietek nadał miejskie
prawa magdeburskie. Odtąd są miastem królewskim, rządzonym przez
wójta. Szereg przywilejów otrzymało miasto od Kazimierza Wielkiego
i od tego czasu datuje się herb miasta — pół orła, pół lwa. Ludność
ciężkowic trudniła się głównie handlem i rzemiosłem, zwłaszcza wyrobem sukna i garncarstwem. W wiekach późniejszych miasto podupadło, aż w końcu w okresie międzywojennym zmieniono je na wieś
28
— siedzibę gminy zbiorowej. Dziś Ciężkowice liczą około 500 domów
i są zamieszkałe przez 3200 mieszkańców. Posiadają Ośrodek Zdrowia,
pocztę, aptekę, Dom Kultury, kilka sklepów i punkty usługowe.
Ciekawe i warte obejrzenia są domy drewniane w rynku z XVII
— XVIII wieku z charakterystycznymi podcieniami. Kościół p a r a f i a l n y
zbudowany w 1904 roku stoi na miejscu starego gotyckiego kościoła,
ufundowanego w 1336 roku przez Kazimierza Wielkiego. Z tego kościoła ocalał tylko obraz umieszczony obecnie w ołtarzu głównym, a podarowany podobno przez papieża Urbana VIII w 1632 r. W odległości
700 m na południe od rynku Ciężkowic znajduje się rezerwat Skamieniałe Miasto. Jest to lesiste wzgórze z gęstym zgrupowaniem skał o niezwykłych kształtach, które sprawiają wrażenie ruin dawnego grodu.
Ważniejsze z nich mają nazwy jak: Skałka z Krzyżem, z której roztacza się piękna panorama na okolicę, na zachód od niej Baszta, d a l e j
Piramida, Borsuk, obok którego jest stanowisko kosodrzewiny. Po drugiej stronie bardzo charakterystyczne są Ratusz i Czarownica. W rezerwacie rośnie wiele gatunków ciekawych roślin, niedaleko z n a j d u j e
się również malowniczy wodospad. Niecodzienne kształty skał stały się
źródłem wielu legend. Jedna z nich opowiada o właścicielu g r o d u
Cieszce, który złamał tradycyjne prawo gościnności w y d a j ą c brankę,
która się u niego schroniła. Gdy ona z rozpaczy popełniła samobójstwo,
cały gród skamieniał. Inna legenda mówi, że była to kara za rozwięzłe
życie mieszkańców Cieszkowic. Skała z Krzyżem miała być kościołem,
który skamieniał z winy proboszcza, gdyż przegrał on świątynię w kości z diabłem. Ratusz z kolei zamienił się w skałę razem z rajcami,
urządzającymi w nim pijatyki, a miód i wino stały się piaskiem. Mówiono także o skarbach ukrytych w skale Piekło i pod Borsukiem.
INNE MIEJSCOWOŚCI POGÓRZA CIĘŻKOWICKIEGO.
BINAROWA — wieś trzy km od Biecza lokowana na prawie magdeburskim w 1347 r. i związana z tym miastem poprzez szpital biecki,
który miał tu swoje sołectwo. Była własnością królewską i słynęła
z uprawy lnu oraz wyrobu płócien. Z zabytków zachował się stary,
drewniany kościółek najprawdopodobniej z przełomu XV i XV w., z bogatą polichromią wnętrza. Malowidła każdej deski stanowią zamkniętą
całość. Na uwagę zasługuje także chrzcielnica późnogotycka, cenne obrazy olejne i wielki ołtarz z XVII w. W Binarowej ż y j ą potomkowie dawnych osadników tatarskich.
BOBOWA — nazwa jej pochodzi od bobu uprawianego tam na rzecz
dworu, jej założycieli i właścicieli. Zniszczona przez najazdy tatarskie
w czasach Bolesława Wstydliwego, została odbudowana przez Władysława Łokietka. Pierwszy raz wymieniona zostaje w roku 1339 j a k o
miasto. Leży na starym szlaku węgierskim z Tarnowa przez przełęcz
Tylicką, strzeżoną przez 4 zamki obronne, z których do dziś pozostały
tylko dwa: w Jeżowie i w Bobowej. Swój rozkwit przeżywała Bobowa
w XVI w. Później niszczona licznymi pożarami podupadła i w 1934 r.
władze sanacyjne zdegradowały ją do roli wsi. W czasie okupacji hitlerowcy założyli w Bobowej dwa obozy pracy przymusowej. Obecnie
jest ośrodkiem wytwórczości koronkarskiej — istnieje tu szkoła zawodowa z działem koronkarstwa, a około 500 chałupników wyrabia ko-
29
ronki dla CPLiA. Z zabytków Bobowa posiada kościół św. Zofii wybudowany w stylu gotyckim w końcu XV w., który w okresie reformacji był zborem ariańskim, kościół parafialny kilkakrotnie przebudowywany, dawny Zamek Bobowskich z XVII w., zamieniony obecnie
na liceum ogólnokształcące.
JEŻÓW — leży na południe od Bobowej w dolinie rzeki Białej. Znajduje się tu zabytkowy dwór obronny z XV w., gniazdo rycerskiej rodziny Jeżowskich. Zbudowany z kamienia ciosanego, o murach grubości
2,5 m, z basztą obronną i śladami wałów i fos. Na ścianach pierwszego
piętra widoczne freski z XVII w., tzw. szpalery o motywach roślinnych, które odrysował Wyspiański. Dwór był zamieszkały do 1945 r.,
później podupadł, uległ zaniedbaniu, a obecnie został odremontowany.
LUSŁAWICE — w okresie reformacji były ośrodkiem działalności arian.
Znajduje się tu grób Socyna, jednego z przywódców arian w Polsce
oraz zabytkowy klasycystyczny dwór otoczony pięknym parkiem.
RZEPIENNIK — na Pogórzu Ciężkowickim znajdują się cztery Rzepienniki: Strzyżewski, Marciszewski, Biskupi oraz Suchy. Są to stare
osady nazwane od uprawianej w nich rzepy. W Rzepienniku Biskupim
znajduje się drewniany kościółek gotycki z XIV w. pod wezwaniem
Jana Chrzciciela. Rzepiennik Strzyżewski posiada godny obejrzenia
nowo wybudowany kościół, doskonale harmonizujący z krajobrazem,
o wnętrzu ozdobionym dziełami sztuki ludowej i obrazami malarzy
współczesnych.
STASZÓWKA — leży w pobliżu Ciężkowic. Znajduje się tu zabytkowy
kościółek, otoczony sędziwymi, objętymi ochroną lipami. Po dzień dzisiejszy górują nad okolicą niedokończone wieże kamienne, budowane
przez Włochów, jeńców niewoli austriackiej, jako majestatyczny pomnik dla poległych w pamiętnej bitwie pod Gorlicami w 1915 r.
TUCHÓW — osiedle nad rzeką Białą. Istniało już w XI w., a wzmianki
o nim p o j a w i a j ą się w roku 1105, gdy należało do opatów tynieckich.
Przywilejem Kazimierza Wielkiego otrzymało w 1341 r. magdeburskie
prawo miejskie. Zachowało stary, nieregularny układ ulic wychodzących z narożników czworobocznego rynku, przy którym z dawnej zabudowy pozostały dwa domy z końca XVIII w. Klasycystyczny ratusz
z wieżą pochodzi z początku XIX w. W sąsiedztwie rynku stoi zabytkowy, murowany kościół parafialny, wzniesiony w 1794 r., na miejscu
dawnego z XIV w. Na prawym brzegu rzeki wznosi się kościół redemptorystów dawniej benedyktyński, zbudowany w 1682 r. W jego późnobarokowym ołtarzu głównym zabytkowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pochodzący z XVI w., przywieziony prawdopodobnie z Rzymu. Obok kościoła XIX-wieczny klasztor. Kilka zabytkowych figur
przydrożnych.
30
NA WCZASACH, WYCIECZCE, OBOZIE WĘDROWNYM, PIESZO,
AUTOSTOPEM, KOLEJĄ
ZAWSZE
Z tomikiem „Przyroda Polska"
Wydawnictwa „Wiedza Powszechna"
Przewodniki przyrodnicze po poszczególnych krainach geograficznych
Polski — dają możność pełniejszego wykorzystania kontaktu z przyrodą ojczystą, ukazują jej piękno, wznajemne związki fauny i flory ojczystej, uczą kultury turystycznej na włóczędze, wycieczce, niedzielnym spacerze za miasto, podają przepisy ochrony przyrody.
Jan Jerzy Karpiński
PUSZCZA BIAŁOWIESKA
s. 144, 70 ilustr. mapki, tablice, zł 17.—
Wiadomości ogólne. Białowieski Park Narodowy, zjawiska geologiczne,
gleby, klimat, wody biocenoza, flora i fauna, szlaki turystyczne. Skorowidz nazw roślin i zwierząt, bibliografia, mapa gleb. Piękne, całostronicowe fotografie. Format kieszonkowy.
Kazimierz Kowalski
JASKINIE POLSKIE
s. 144, ilustr. 74, zł 16.—
Powstanie jaskiń, osady jaskiniowe, flora i fauna tego środowiska,
zwiedzanie i fotografowanie jaskiń. Najważniejsze jaskinie w Polsce:
tatrzańskie, beskidzkie, podkarpackie, sudeckie, Jury Krakowsko-Wieluńskiej. Niecki Nidziańskiej i Gór Świętokrzyskich. Fotografie całostronicowe w rotograwiurze. Skorowidz nazw roślin i zwierząt, terminów związanych z krasem i jaskiniami. Bibliografia.
Jadwiga Kobendzina
PUSZCZA KAMPINOSKA
s. 156, ilustr. 64, zł 17.—
Wydmy, bagna ł gromady, środowisko leśne, mieszkańcy puszczy ulubionego terenu podwarszawskich wycieczek. Trasy turystyczne. Ilustracje całostronicowe w rotograwiurze.
Do nabycia we wszystkich księgarniach
31
Informacja
Turystyczna
Twój
przyjaciel
i przewodnik
INFORMACJA TURYSTYCZNA TWÓJ PRZYJACIEL I PRZEWODNIK
Punkty IT znajdziesz we wszystkich większych miastach i miejscowościach turystycznych Polski
Każdy punkt IT udziela podstawowych informacji z zakresu:
• bazy usługowej — obiekty
Polsce
noclegowe,
zakłady
żywienia
w
całej
• transportu i komunikacji — kolejowej, autobusowej, lotniczej, żeglugowej, usług motoryzacyjnych
•
usług biur podróży — turystyka krajowa i zagraniczna
• krajoznawstwa — obiekty krajoznawcze i przyrodnicze, folklor, architektura, przemysł
• organizacji ruchu turystycznego — wycieczki, rajdy, spływy, trasy
turystyczne, szlaki
• kultury — muzea, teatry, wystawy, imprezy kulturalno-rozrywkowe.
KORZYSTAJ Z USŁUG „IT” — ŁATWIEJ I LEPIEJ ZORGANIZUJESZ SOBIE PODROŻ, WYPOCZYNEK, ROZRYWKĘ.
UWAGA
W Warszawie ul. Marszałkowska tel. 26-34-75 i 26-34-76 nowo otwarty
Punkt IT przy „POLRES" czynny codz. w godz. 8-20 udziela wszelkich informacji turystycznych.
CENTRALNY OŚRODEK INFORMACJI
T U R Y S T Y C Z N E J
32