Medyczne zastosowanie kriotechniki do przechowywania

Medyczne zastosowanie kriotechniki do przechowywania

POLITECHNIKA GDAŃSKA
WYDZIAŁ MECHANICZNY
TECHNIKI NISKOTEMPERATUROWE W MEDYCYNIE
Medyczne zastosowanie kriotechniki – do przechowywania
preparatów biologicznych, w urządzeniach diagnostycznych i w
kriochirurgii
Opracowała:
Anna Dawidowska
IMM, stopień II
Spis treści
1.
Wstęp........................................................................................................................2
2.
Przechowywanie preparatów biologicznych .............................................................2
3.
Kriotechnika w urządzeniach diagnostycznych .........................................................6
4.
Kriochirurgia .............................................................................................................7
4.1 Wiadomości ogólne ................................................................................................7
4.2 Zastosowanie ..........................................................................................................8
5.
Bibliografia.............................................................................................................12
1|S tr o n a
1. Wstęp
Kriotechnika to nauka zajmująca się badaniem i wykorzystaniem właściwości ciał w niskich
temperaturach. Obecnie znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach. W medycynie techniki
niskotemperaturowe wykorzystuje się w leczeniu operacyjnym (kriochirurgia), rehabilitacji
(krioterapia), transporcie preparatów biologicznych, a także pośrednio w diagnostyce medycznej.
2. Przechowywanie preparatów biologicznych
W laboratoriach i szpitalach do przechowywania preparatów, próbek biologicznych
wymagane są specjalne pojemniki, które zapewnią odpowiednie warunki. Najczęściej do
przechowywania preparatów biologicznych wykorzystuje się ciekły azot oraz suchy lód. Są
idealnymi środkami chłodzącymi podczas transportu i czasowego przechowywania preparatów
biologicznych takich, jak: krew, tkanka lub narząd.
Suchy lód jest tanim i powszechnie wykorzystywanym środkiem chłodzącym. Zestalony
dwutlenek węgla w blokach można dość długo przechowywać w izolowanych styropianem i
szczelnie zamkniętych pudłach, bez konieczności dodatkowego ich chłodzenia. Duże bloki suchego
lodu o regularnych kształtach sublimują dość powoli. Np. blok o rozmiarach 1 dm 3 sublimuje w
temperaturze pokojowej w zamkniętym pomieszczeniu ok 2-3 godzin. Zestalony dwutlenek węgla
zapewnia nieprzerwane przez określony czas utrzymywanie temperatury w przedziale od +10°C do 25°C. Poza zdolnościami chłodniczymi CO2 posiada właściwości bakteriostatyczne. Przy dobrej
izolacji pojemników suchy lód można w nich przechowywać przez wiele dni bez strat i zmian jego
właściwości. Przykładowy pojemnik z suchym lodem przedstawia rys. 1 [5].
Rys. 1 Pojemnik chłodzony suchym lodem [5]
Czysty azot wrze w temperaturze -195,8 °C w zależności od czystości i aktualnego ciśnienia
atmosferycznego w zakresie 77–78 K, a ulega zestaleniu przy -210,0 °C (63,14 K). Na rynku wielu
producentów oferuje pojemniki do przechowywania preparatów biologicznych chłodzonych
ciekłym azotem, przykładowe znajdują się na rys. 2. Pojemniki zapewniają jednolite temperatury w
całej zamrażarce od -1950C do -1900C [5]. Każdy z takich pojemników przeznaczony jest do
przechowywania określonej ilości materiału biologicznego.
2|S tr o n a
Rys. 2 Pojemniki o szerszej średnicy otworu wsadowego przeznaczone do przechowywania
większych ilości materiału biologicznego [8]
Pojemniki wyposażone są w systemy ułatwiające przechowywanie preparatów biologicznych.
Na rys. 3 pokazany jest przykład w postaci 3-poziomowej karuzeli, która zapewnia wygodne
sterowanie zapasami i maksymalizuje przestrzeń przechowywania.
Rys. 3 System przechowywania materiału biologicznego [15]
Rys. 4 Przechowywanie próbek biologicznych w ciekłym azocie
Pojemniki tego typu wykorzystywane są w instytutach badawczych, laboratoriach
biologicznych, placówkach sztucznego zapłodnienia, instytutach farmaceutycznych. Na rys. 5 jest
zaprezentowany przykład takiego zastosowania. Jest to zdjęcie z laboratorium Polskiego Banku
Komórek Macierzystych. Wyniki praktycznych doświadczeń wskazują, że nawet po kilkunastu latach
3|S tr o n a
przechowywania komórek macierzystych w ciekłym azocie zachowują one takie same właściwości
jak w momencie ich zamrożenia.
Rys. 5 Laboratorium Polski Bank Komórek Macierzystych S.A [14]
Pojemniki wykorzystujące techniki niskotemperaturowe znalazły również szerokie
zastosowanie w transplantologii. Po pobraniu narządów od dawcy następuje okres, w którym
narządy trzeba przechować poza organizmem w czasie transportu do ośrodka, gdzie wykona się
przeszczepienie. W czasie przechowywania narządu między pobraniem a przeszczepieniem dąży się
do maksymalnego spowolnienia umierania organu spowodowanego niedokrwieniem.
Najważniejszą rzeczą spowalniającą metabolizm pobranego narządu, a tym samym łagodzącą skutki
niedokrwienia, jest obniżenie jego temperatury (hipotermia). Najczęściej stosowaną metodą jest
tzw. prosta hipotermia. Jeszcze w organizmie dawcy następuje usunięcie krwi z naczyń pobieranego
organu poprzez przepłukanie ich zimnym roztworem prezerwacyjnym. Kolejne płukanie ma miejsce
po pobraniu narządu, a następnie tak przygotowany organ umieszcza się w pojemniku
wypełnionym wspomnianym płynem, w którym panuje stała temperatura ok. 0oC. Łatwość tej
procedury, względnie niski koszt i zadowalające efekty czyni z prostej hipotermii metodę, którą
stosuje się w większości przeszczepień serca, nerek, trzustki, wątroby lub płuc. W niektórych
ośrodkach do prezerwacji nerek wykorzystuje się tzw. ciągłą perfuzję pulsacyjną w hipotermii.
Polega ona na ciągłym przepompowywaniu płynu prezerwacyjnego przez łożysko naczyń
nerkowych.
W zależności od tego, z jakim narządem mamy do czynienia, wyróżniamy trzy rodzaje
pojemników izotermicznych [7]:
 pojemniki izotermiczno-elektroniczne – przeznaczone do transportu nerek czy serc, czyli
narządów, które w trakcie transportu wymagają stałej kontroli parametrów dokonywanej
przez zespół czujników i analizowanych przez komputer. Urządzenia tego typu (rys. 6) są w
związku z tym urządzeniami drogimi na rynku i ich używanie do transportu innych organów
jest nieopłacalne ze względów finansowych. Pojemniki tego typu posiadają układ regulacji
temperatury oraz możliwość zmiany takich parametrów, jak ciśnienie perfuzyjne, gęstość
płynu konserwującego, czy inne parametry biochemiczne;
4|S tr o n a
Rys. 6 Pojemnik izotermiczny firmy TransMedics [11]
 pojemniki izotermiczne do transportu narządów typu A – są to pojemniki do transportu
narządów, takich jak wątroba i trzustka. Urządzenia tego typu (rys. 7 ) nie posiadają zwykle
układu regulacji temperatury, a jedynie zapewniają temperaturę na wybranym poziomie
(przeważnie 0-40C). W celu utrzymania niskiej temperatury w przestrzeni ładunkowej, w
pojemnikach tego typu wykorzystuje się zazwyczaj suchy lód oraz rzadziej urządzenie
sprężarkowe;
Rys. 7 Pojemnik izotermiczny Kodiak [12]
 pojemniki izotermiczne do transportu narządów typu B – są to pojemniki (rys. 8)
przeznaczone do transportu narządów, które wymagają przyszycia lub przeszczepienia
powrotnego (palce, języki, czy też np. małżowina uszna). Warunki temperaturowe
wymagane przez narządy tego typu sprawiają, iż urządzenia takie działają przeważnie w
zakresach od -10 do 50C. Są to urządzenia uniwersalne posiadające możliwość regulacji
temperatury przeważnie z dokładnością do 1 K, w zależności od rodzaju i wymagań narządu
umieszczonego w środku.
Rys. 8 Olivo Cold Logistic BAC 55 [10]
5|S tr o n a
3. Kriotechnika w urządzeniach diagnostycznych
Pierwszym etapem leczenia jest diagnostyka, czyli rozpoznanie choroby na podstawie
określonych badań. Współcześnie jedną z metod wykorzystujących technikę niskich temperatur,
jest obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego. To nieinwazyjna metoda uzyskiwania
obrazów wnętrza obiektów. Zjawisko rezonansu magnetycznego polega na wykrywaniu protonów
(jąder wodoru) w badanym narządzie. Silne pole elektromagnetyczne, wytwarzane przez magnes
nadprzewodzący pobudza protony do wysyłania promieniowania elektromagnetycznego.
Elektromagnesy z nadprzewodzącym uzwojeniem wytwarzać mogą bardzo stabilne pole
magnetyczne o indukcji od 0,4[T] do 3[T] w dużym obszarze przestrzeni. Utrzymanie takiego silnego
pola wymaga sporo energii, co jest realizowane przez nadprzewodnictwo, lub zmniejszenie oporu
przewodów prawie do zera. Aby magnes stał się nadprzewodnikiem musi zostać schłodzony do
temperatury około -270 oC. Takie chłodzenie zapewnia ciekły hel. Utrzymywanie uzwojenia w
temperaturze ciekłego helu jest trudne i bardzo kosztowne. Stan nadprzewodzenia zwojów
warunkuje prawidłową pracę elektromagnesu. Zwoje elektromagnesu zbudowane są z
nadprzewodnika, stopu niobu z tytanem.
Pierwsze aparaty MRI chłodzone ciekłym helem zużywały 0,4 l helu na godzinę. Do 2000
roku zużycie ciekłego helu zostało zmniejszone do mniej niż 0,03 l/h. W ostatniej dekadzie
technologia „zero boil off” stała się standardem w systemach MRI. Rozwój chłodziarek
kriogenicznych (Gifforda-McMahona) pozwala na konstrukcję magnesów, które chłodzone są
jedynie poprzez kontakt cieplny z chłodziarką i w konsekwencji umożliwia budowę aparatów MRI,
które nie będą wymagały okresowego uzupełniania ciekłego helu. System umożliwia odzyskanie
odparowanego helu. Pozwala to na praktycznie nieograniczoną pracę układu (rys. 9) [5].
Rys. 9 Chłodzenie ciekłym helem w technologii „zero boil off” (po lewej), MRI Magnetom Verio
firmy Siemens (po prawej) [17]
Każdy aparat MRI przeciętnie potrzebuje 1700 l ciekłego helu. Zazwyczaj gęstość masowa
ciekłego helu jest 1,25 kg / l, co w przybliżeniu oznacza, że MRI system potrzebuje ponad 2 ton
ciekłego helu z 99,999% czystości [16].
6|S tr o n a
4. Kriochirurgia
4.1 Wiadomości ogólne
Kriochirurgia wykorzystuje zjawisko przerywania ciągłości tkanek w skutek zamrażania, w
celu usunięcia lub zniszczenia chorej tkanki. Działanie niskich temperatur na poziomie komórki
powoduje krystalizację wody wewnątrz- i zewnątrzkomórkowej, odwodnienie komórki, zwiększenie
stężenia elektrolitów w jej wnętrzu oraz denaturację białek błony komórkowej. W tkance natomiast
obserwuje się zwężanie drobnych naczyń tętniczych i żylnych z wtórnym zmniejszeniem wewnątrz
kapilarnego ciśnienia hydrostatycznego i spadkiem przepływu krwi, zwiększenie przepuszczalności
endotelium oraz zwiększenie lepkości krwi. W wyniku powstających zjawisk na obrzeżach
zamrożonej tkanki naczynia ulegają znacznemu rozszerzeniu, co powoduje zaleganie krwi i nasila
martwicę w obszarze zamrożenia.
Kriochirurgia znalazła szerokie zastosowanie w dermatologii, onkologii, flebologii,
gastrologii, kardiologii, laryngologii, okulistyce i ginekologii.
W urządzeniach kriochirurgicznych, jako czynniki chłodnicze stosuje się skroplone gazy
zwane cieczami kriogenicznymi. Są one bezpieczne w użyciu, niepalne i nieaktywne chemicznie.
Najczęściej wykorzystywane to:



ciekły azot o temperaturze wrzenia – 195,8o C;
podtlenek azotu o temperaturze wrzenia – 88,7o C;
dwutlenek węgla o temperaturze wrzenia – 78,9o C.
Skuteczność destrukcji zależy od szybkości zamrożenia i rozmrażania tkanki. Po zamrożeniu i
rozmrożeniu cytoplazmy komórki zahamowany jest jej metabolizm. W konsekwencji dochodzi do
oddzielenia tkanki wymrożonej, głównie zmienionej chorobowo, od tkanki zdrowej. Podstawowym
celem kriochirurgii jest zamrożenie takiej objętości tkanki, jaka musiałaby być wycięta podczas
tradycyjnego wycięcia chirurgicznego. Wyróżniamy trzy metody zamrażania tkanek (rys. 10) [2]:
1. Metoda z użyciem wacika bawełnianego (deep steak) - polega na zamrożeniu tkanek
za pomocą bawełnianego wacika zanurzonego w ciekłym azocie. W wyniku szybkiego
odparowywania azotu z powierzchni wacika technika ta ma zastosowanie głównie w
leczeniu płytkich, nienaciekających zmian, o charakterze nienowotworowym. Wadą
metody jest ryzyko naciekania ciekłego azotu na skórę, co może spowodować
uszkodzenie zdrowych tkanek otaczających zmianę chorobową. Kolejnym
niekorzystnym efektem jest ryzyko przeniesienia zakażeń bakteryjnych przez azot (ten
sam pojemnik ciekłego azotu i wielu pacjentów). Współczesną modyfikacją tej metody
jest technika polegająca na stosowaniu jednorazowych wacików bawełnianych
zakładanych na natryskową sondę aplikującą podtlenek azotu. Możliwość regulowania
natężenia dopływu kriogenu pozwoliła zwiększyć precyzyjność zabiegu i zmniejszyła
ryzyko niepotrzebnego uszkodzenia tkanek otaczających.
2. Metoda natryskowa – polega na rozpylaniu ciekłego azotu lub podtlenku azotu z
odległości 0,5-1 cm na zmianę chorobową. Metoda jest szczególnie przydatna w
kriochirurgii dużych powierzchni zmian skórnych. Jednak w dużym stopniu utrudnia
7|S tr o n a
ocenę rzeczywistej strefy mrożenia, zwłaszcza w przypadku rozległych zmian, ponieważ
w trakcie zabiegu część wcześniej mrożonego pola ulega rozmrożeniu. Wykwity o
większych powierzchniach zamraża się pasmami, co umożliwia dokładniejszą kontrolę
strefy mrożenia. W celu zwiększenia precyzyjności zabiegu możliwe jest stosowanie
otwartych ograniczników w kształcie walców lub stożków o różnych średnicach, które
zapobiegają rozprzestrzenianiu się pola zabiegu, wpływając na zwiększenie głębokości
mrożenia. Precyzyjne wykonywanie zabiegu metodą natryskową wymaga stałego
dopływu czynnika chłodzącego w trakcie całego cyklu mrożenia.
3. Metoda kontaktowa – polega na mrożeniu zmian skórnych za pomocą krioaplikatorów
zamkniętych, schładzanych przepływającym w ich wnętrzu ciągłym strumieniem gazu.
Dostępne jest wiele różnych krioaplikatorów, zwykle o okrągłej, płaskiej powierzchni
przylegania. Czas zabiegu jest nieco dłuższy niż w przypadku techniki natryskowej, ale
precyzyjność zabiegu, możliwość oceny strefy mrożenia i jego potencjalny zakres są
znacznie większe. Metoda kontaktowa jest zalecana do leczenia głębokich,
naciekających, guzowatych zmian. Uzyskaniu głębszej martwicy tą metodą sprzyja:
nałożenie żelu obojętnego na skórę w miejscu zabiegu, oziębienie końcówki dopiero po
jej przyłożeniu na skórę, anemizacja otoczenia poprzez wywieranie ucisku na aplikator
lub dodatek noradrenaliny do znieczulenia.
Rys. 10 Metody zamrażania tkanek: z użyciem bawełnianego wacika, natryskowa,
kontaktowa
4.2 Zastosowanie
Kriochirurgia jest często stosowaną metodą usuwania zmian patologicznych skóry i błon
śluzowych. W dermatologii kriochirurgię stosujemy w leczeniu: łagodnych zmian skóry, stanów
przedrakowych (np. leukoplakia, róg skórny), brodawek wirusowych (kurzajki), brodawek
łojotokowych, plam soczewicowatych, rogowacenia posłonecznego, włókniaków, modzeli
(odcisków), naczyniaków, bliznowców i przerosłych blizn, trądziku pospolitego i różowatego oraz
wielu innych schorzeń dermatologicznych.
Kolejną dziedziną medycyny gdzie znalazła zastosowanie kriochirurgia jest onkologia.
Większość nowotworów skóry to niewielkie ogniska zwykle nieprzekraczające średnicy 2 cm i
nienaciekające głębiej niż 4 mm. Do leczenia kwalifikują się nowotwory o różnym obrazie
histologicznym. Kriochirurgia może być stosowana, jako jedyna metoda leczenia lub jako element
terapii skojarzonej (kriochemioterapia). Coraz częściej tą metodą leczy się również nowotwory
8|S tr o n a
wielu narządów wewnętrznych. Dzięki nowym metodom obrazowania kriochirurgiczne metody
usuwania guzów są bardziej dokładne i pozwalają zmniejszyć rozległość zabiegu. Nową metodą jest
przezskórna krioablacja sterowana rezonansem magnetycznym, podczas której dzięki użyciu MRI
precyzyjnie umiejscawia się zmianę patologiczną i następnie steruje wymrażaniem guza. Daje to w
efekcie małe rozmiary ubytku tkanki oraz możliwość zachowania funkcji fizjologicznej narządu. Tego
typu zabiegi stosuje się przykładowo w guzach wątroby czy nerek.
Krioablacja wykorzystywana jest również, jako metod leczenia zaburzeń rytmu serca.
Krioablacja balonowa jest najnowszą metodę ablacji, stosowaną na świecie od kilku lat, w Polsce
stosuje się od 2008 r (rys. 11). Lekarz wprowadza poprzez żyłę, najczęściej w okolicy pachwiny,
specjalny cewnik do wnętrza serca i kieruje go na punkt odpowiedzialny za powstawanie zaburzeń
rytmu. Do wnętrza cewnika wprowadzany jest czynnik chłodzący - podtlenek azotu, który celowo
uszkadza obszar odpowiadający za zaburzenia rytmu serca. Miejsce to nie może już przewodzić
impulsów elektrycznych, a przez to powodować arytmii. Krioablacja balonowa stosowana w
migotaniu przedsionków pozwala jednym mrożeniem odizolować ogniska arytmii znajdujące się
najczęściej w żyłach płucnych, czyli naczyniach prowadzących krew z płuc do lewego przedsionka
serca.
Rys. 11 Schemat obrazujący balon w ujściu żyły płucnej w czasie krioaplikacji. Mrożenie
tkanek odbywa się w miejscu przylegania balonu [3]
W okulistyce metody kriochirurgii wykorzystuje się najczęściej w leczeniu retinopatii. Niska
temperatura powoduje wysiękowe zapalenie siatkówki i naczyniówki, które przez tworzenie
zrostów wpływa na jej ponowne przyleganie. Kriopeksja jest obarczona mniejszym ryzykiem
powikłań niż stosowana dotąd diatermiokoagulacja. Innymi schorzeniami, w których wykorzystuje
się techniki niskich temperatur, to: chirurgia zaćmy, wirusowe schorzenia rogówki, powierzchowne
blizny rogówki, zwyrodnienia rogówki, stany zapalne tęczówki i ciała rzęskowego, leczenie jaskry
powikłanej, odwarstwienia siatkówki, krwotoki do komory przedniej i do ciała szklistego, oparzenia
oczu. Przykładowe sondy krioaplikatorów pokazano na rys. 12.
9|S tr o n a
Rys. 12 Zestaw sond stosowanych w okulistyce [13]
W laryngologii szczególnie korzystnie kriochirurgia działa w przeroście małżowin nosowych
wywołującym blokadę nosa. Nie jest istotne, czy blokada ta jest wynikiem reakcji alergicznej, czy
infekcyjnej. Drugim po przeroście małżowin nosowych wskazaniem do kriochirurgii są krwawienia z
małżowin nosowych dolnych, przegrody nosa jak i krwawienia z tylnej części nosa. Częstym
wskazaniem do kriochirurgii jest przewlekłe przerostowe zapalenie migdałków podniebiennych (rys.
13). Ta jednostka chorobowa dobrze reaguje na zamrażanie. Zwykle wystarczają 2-3 sesje, po
których następuje znaczne zmniejszenie migdałków podniebiennych oraz ustąpienie stanu
zapalnego. Zastosowanie kriochirurgii hamuje proces zapalny i prowadzi do pełnej anatomicznej i
funkcyjnej sprawności ustroju. Również procesy zapalne, nowotwory łagodne i stany przedrakowe
błony śluzowej jamy ustnej i gardła mogą być skutecznie leczone za pomocą kriochirurgii.
Rys. 13 Stan migdałków przed zabiegiem (po lewej) i po zabiegu kriochirurgicznym (po
prawej) [6]
Popularnym zabiegiem, z wykorzystaniem technik niskotemperaturowych jest
kriochirurgiczne leczenie niewydolnych pni żylnych, tzw. kriostripping (rys. 14). Do zmienionego
chorobowo odcinka żyły, poprzez kilka niewielkich (2-3 mm) nacięć wprowadza się specjalny
krioaplikator wykorzystujący zjawisko adhezji. Gdy sonda dotrze do chorego miejsca, jej końcówka
błyskawicznie zostaje schłodzona do temperatury minus 80-100°C. Fragment żyły przykleja się do
niej i zostaje wyciągnięty na zewnątrz. W ten sposób, kawałeczek po kawałeczku, usuwa się główny
pień żylny. Przez te same małe nacięcia można również usuwać odgałęzienia żylne.
10 | S t r o n a
Rys. 14 Kriostripping [13]
W porównaniu do tradycyjnych metod zabiegi kriochirurgiczne cieszą się coraz większą
popularnością, wynika to z licznych zalet [17]:









możliwość pełnego zniszczenia uprzednio wyznaczonej objętości tkanki, zarówno na
powierzchni ciała, jak i wewnątrz każdego organu;
dostęp do zmian patologicznych znajdujących się wewnątrz tkanki dzięki
stosowaniu krioaplikatorów o małej średnicy;
możliwość wielokrotnego zamrażania wznów po uprzednio prowadzonym leczeniu
operacyjnym, radioterapii;
występowanie jedynie minimalnego odczynu tkankowego wokół ogniska martwicy
powstałej po zamrożeniu;
zabieg przebiega praktycznie bez krwawień nawet w bogato unaczynionych
narządach;
możliwość wykonywania większości zabiegów ambulatoryjnie, ze względu na mało
obciążający charakter;
dobry efekt kosmetyczny;
oddziaływaniem tylko na tkankę chorobowo zmienioną (w przypadku nowotworu:
środki farmakologiczne- chemioterapia, inne formy leczenia – radioterapia
oddziaływają na cały organizm);
prosta technika zabiegu.
Znajomość podstawowego zakresu wiedzy teoretycznej oraz nabycie doświadczenia w
przeprowadzaniu zabiegów kriochirurgicznych pozwala wykorzystywać technikę kriochirurgii w
leczeniu wielu rozmaitych stanów chorobowych. Z klinicznego punktu widzenia jest to metoda
stosunkowo nieskomplikowana, wygodna i bezpieczna, a relatywnie niski koszt zakupu urządzeń i
ich eksploatacji decyduje o tym, że jest ona atrakcyjna również z punktu widzenia ekonomicznego.
11 | S t r o n a
5. Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Janowski T.; Technologie nadprzewodnikowe i plazmowe w energetyce; Lubelskie
Towarzystwo Naukowe; Lublin 2009;
Toboła J., Witkowska A., Olsztyński A., Praktyczne uwagi na temat wybranych aspektów
kriochirurgii zmian skórnych, Dermatologia Kliniczna 2004, 6;
Koźluk E., Krioablacja balonowa u pacjenta z przetrwałym migotaniem przedsionków, Polski
Przegląd Kardiologiczny 2008,10,2 170-175;
Cieślar G., Sieroń A., Zastosowanie zimna w medycynie - kriochirurgia i krioterapia, AlfaMedica Press 2003;
Podbielska H., Skrzek A., Zastosowanie niskich temperatur w medycynie, Oficyna
Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2012;
www.limed.pl;
Waszkiewicz Ł., Przechowywanie i transport narządów ludzkich przeznaczonych do
przeszczepu, Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna, nr 5/2007;
www.donserv.pl;
Materiały firmy Siemens;
www.en.olivo-logistics.com;
www.transmedics.com;
www.kernfrio.com;
www.metrum.com;
www.pbkm.pl;
www.panasonic-biomedical.co.uk/index.htm;
Reiser M., Hricak H., Semmler W., Magnetic Resonance Tomography, Springer 2008;
Sieronia A., Cieślar G., Krioterapia-leczenie zimnem, Alfa-Medica Press 2007.
12 | S t r o n a