nazwa: Chronopsychologia

Prowadzący: dr hab. Irena Iskra­Golec
Kontakt dla studentów: Instytut Psychologii Stosowanej WZiKS UJ, ul. Łojasiewicza 4, 30­348
Kraków, upiskra@cyf­kr.edu.pl
nazwa: Chronopsychologia
forma organizacyjna: wykład
semestr(y): zimowy, tryb: stacjonarny, liczba godzin: 30
1. Opis kursu:
Celem cyklu wykładów jest zapoznanie studentów z problematyką rytmicznej zmienności
funkcjonowania człowieka oraz z możliwościami praktycznego zastosowania wiedzy
chronopsychologicznej. Studenci zostaną zapoznani z budową, lokalizacją i z zasadami
działania zegara biologicznego oraz efektami jego działania w postaci okołodobowej
rytmiczności funkcjonowania poznawczego, subiektywnej aktywacji i senności oraz cyklu
snu i czuwania a także z różnicami indywidualnymi w przebiegu rytmiczności
okołodobowej (np. poranność/wieczorność). Zaprezentowane będą przykłady
praktycznego zastosowania wiedzy chronopsychologicznej w celu wspomaganiu
efektywności funkcjonowania człowieka (np. praca zmianowa; praca w przestrzeni
kosmicznej) oraz w celach terapeutycznych (np. światło a depresja sezonowa;
cyrkadialne zaburzenia snu).
2. Cel zajęć i efekty kształcenia:
Wiedza. Student, który zaliczył cykl wykładów będzie posiadał wiedzę z zakresu zasad
działania zegara biologicznego. Będzie rozumiał i będzie potrafił przedstawić przyczyny i
konsekwencje dobowej zmienności funkcjonowania poznawczego. Umiejętności. Po zaliczeniu korsu student będzie potrafił zastosować wiedzę
chronopsychologiczną w celu wspomagania funkcjonowania poznawczego człowieka w
przebiegu dobowym oraz w celach terapeutycznych. Kompetencje społeczne. Po zakończeniu kursu student będzie rozumiał i potrafił
tolerować zmienność efektywności funkcjonowania człowieka związaną z działaniem
zegara biologicznego oraz różnice indywidualne w tym zakresie.
3. Formy pracy.
Wykład interaktywny
Warunki zaliczenia i wymagania:
Obecność na zajęciach oraz zdanie egzaminu końcowego złożonego z 30 pytań
zamkniętych (wybór jednej poprawnej odpowiedzi z czterech opcji). Egzamin jest zdany w
przypadku 50% + 1 poprawnych odpowiedzi (1 punkt za każdą poprawną odpowiedź)
4. Tematy poszczególnych spotkań
­ Chronopsychologia (przedmiot i metodologia badań, specyfika badań chronopsycholo­
gicznych w porównaniu do badań chronobiologicznych)
­ Zegar biologiczny i rytm biologiczny (Przegląd badań pionierskich i współczesnych,
różnice indywidualne w pracy zegara biologicznego poranność/wieczorność, typ
okołodobowy) ­ Okołodobowa rytmiczność funkcjonowania poznawczego człowieka (paradygmat
wpływu pory dnia ­ pytania badawcze, procedury badawcze i teorie)
­ Okołodobowa rytmiczność funkcjonowania poznawczego człowieka (paradygmat
okołodobowy pytania badawcze, procedury badawcze i teorie)
­ Dobowa zmienność funkcjonowania poznawczego człowieka – (paradygmat
ultradobowy ­ pytania badawcze, procedury badawcze i teorie)
­ Modele okołodobowej zmienności funkcjonowania poznawczego
­ Senność (Psychofizjologiczne właściwości i wymiary senności, skłonność do snu w
ciągu 24 godzin).
­ Cykl sen czuwanie (Cykl sen/czuwanie jako rytm biologiczny, teorie i badanie snu)
­ Światło a zegar biologiczny (układ fotoreceptoryczny, cyrkadialne i poza cyrkadialne
oddziaływanie światła, manipulowanie czasem biologicznym) ­ Oddziaływanie światła na poziom aktywacji, nastrój i funkcjonowanie poznawcze
(przegląd badań laboratoryjnych i terenowych).
­ Praktyczne wykorzystanie wiedzy o okołodobowej rytmiczności funkcjonowania
człowieka (praca w przestrzeni kosmicznej, leczenie zaburzeń nastroju, leczenie
cyrkadialnych zaburzeń snu). ­ Zegar biologiczny a stres pracy zmianowej
­ Psychospołeczne uwarunkowania tolerancji pracy zmianowej
­ Różnice indywidualne w pracy zegara biologicznego i ich pomiar (Kwestionariusz
Poranność/Wieczorność (Horne i Ostberg, 1976, Kwestionariusz Typu Okołodobowego
(Folkard, 2011))
5. Literatura do zajęć
Literatura obowiązkowa
Iskra­Golec I. (2005). Zegar biologiczny a procesy poznawcze, Studia Psychologiczne, 43
(3), 15­24.
Iskra­Golec I. (2007). Ultradobowe i asymetryczne rytmy przetwarzania bodźców
prezentowanych lateralnie. Wydawnictwo Uniwerytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Iskra­Golec I. (2010). Zegar biologiczny i światło – manipulowanie czasem biologicznym.
W: G. Sędek, Bedyńska S. (red.) Życie na czas. Postrzeganie czasu w różnych
perspektywach badawczych. Warszawa: PWN, 131­152.
Iskra­Golec I., Costa G., Folkard S., Marek T., Pokorski J., Smith L. (1998). Stres pracy
zmianowej – przyczyny, skutki, startegie przeciwdziałania. Universitas, Kraków.
Literatura uzupełniająca
Ciarkowska W. (2000). Czy pora dnia wpływa na procesy poznawcze?, Psychologia ­
Etologia – Genetyka, 2, 19­52.
Ciarkowska W. (2001). Chronotyp jako przejaw różnic indywidualnych w przebiegu
rytmów dobowych u ludzi. W: W. Ciarkowska, A. Matczak (red.). Różnice indywidualne:
wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Tempearmantu Profesora Jana
Strelaua.
Borbely A. (1990). Tajemnice snu. Warszawa, PWN.
Moore­Ede M.C., Sulzman F.M., Fuller C.A. (1982). The clocks that time us. Cambridge,
Massachusetts i Londyn: Harward University Press.
6. Biogram prowadzącego zajęcia
Dr hab. Irena Iskra­Golec jest kierownikiem Zakładu Psychologii Pracy i Ergonomii
Instytutu Psychologii Stosowanej WZiKS UJ. Prowadzi zajęcia z zakresu psychologii
pracy i organizacji, psychologii stresu, stresu zmiany organizacyjnej, chronopsychologii,
psychologii zdrowia zawodowego (occupational health psychology), ergonomii.
Przedmiotem jej badań eksperymentalnych jest wpływ światła na rytmiczność
okołodobową oraz funkcjonowanie poznawcze i stan afektywny człowieka. Przedmiotem
jej badań nieeksperymentalnych jest problematyka relacji pomiędzy pracą i rodzina w
niestandardowych formach organizacji pracy. Jest autorką kilkudziesięciu artykułów
naukowych publikowanych w wysoko punktowanych czasopismach naukowych w obiegu
międzynarodowym oraz rozdziałów w monografiach naukowych. Była kierownikiem kilku
projektów naukowych finansowanych ze środków krajowych i międzynarodowych.
Stypendystka prestiżowego Marie Curie Fellowship finansowanego ze środków UE w
latach 2006­2008.
Najważniejsze publikacje z ostatnich 10 lat:
Golec de Zavala, A., Cichocka, A., & Iskra­Golec, I. (2013). Collective narcissism
moderates the effect of in­group image threat on intergroup hostility. Journal of
Personality and Social Psychology, 104(6), 1019.
McGonagle, A. K., Barnes­Farrell, J. L., Di Milia, L., Fischer, F. M., Hobbs, B. B., Iskra­
Golec, I., ... & Smith, L. (2013). Demands, resources, and work ability: A cross­national
examination of health care workers. European Journal of Work and Organizational
Psychology, 22, 1­17.
Iskra­Golec, I. M., Wazna, A., & Smith, L. (2012). Effects of blue­enriched light on the
daily course of mood, sleepiness and light perception: A field experiment. Lighting
Research and Technology, 44(4), 506­513.
Iskra­Golec I., Smith L. (2010). Bright light effects on ultradian rhythm In performance on
hemisphere­specific tasks. Applied Ergonomics, 42, 256­260.
Iskra­Golec I. (2010). Zegar biologiczny i światło – manipulowanie czasem biologicznym.
W: G. Sędek, Bedyńska S. (red.) Życie na czas. Postrzeganie czasu w różnych
perspektywach badawczych. Warszawa: PWN, 131­152.
Iskra­Golec I., Smith L. (2008). Daytime intermittent bright light effects on processing of
laterally exposed stimuli, mood and light perception. Chronobiology International, 25
(2&3):471­479.
Iskra­Golec I. (2006). Ultradian and asymmetric rhythms of hemispheric processing
speed.
Chronobiology International, 24 (6), 1229­1239.
Iskra­Golec I. (2006). Ultaradobowe i asymetryczne rytmy przetwarzania bodźców
prezentowanych lateralnie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Iskra­Golec I., Dąbrowa A., Górska A., Pokorski J. (2007). Predictors of work ability in
ambulance service workers. Ergonomia IJF&HF, 29 (3­4):247­249.
Iskra­Golec I., 2005, Zegar biologiczny a procesy poznawcze, Studia Psychologiczne, 43
(3), 15­24.
Tepas D., Barnes­Farrell J.,Bobko N., Fischer F., Iskra­Golec I., Kaliterna L.,2004, The
impact of night work on subjective reports of well­being: an exploratory study of
healthcare workers in five nations, Revista de Saude Publica, 38, 26­31.