prezentacja średniowiecznych rękopisów na francuskich stronach

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Aldona Chlewicka
Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
Akademia Bydgoska
e-mail: [email protected]
PREZENTACJA ŚREDNIOWIECZNYCH RĘKOPISÓW
NA FRANCUSKICH STRONACH INTERNETOWYCH
[PRESENTATION OF MEDIEVAL MANUSCRIPTS ON FRENCH WEB SITES]
Abstrakt: W latach 90. ubiegłego stulecia na szeroka skalę podjęto prace nad tworzeniem cyfrowych baz najcenniejszych obiektów kultury przechowywanych we francuskich instytucjach takich, jak biblioteki czy muzea. Programem digitalizacji objęte został także średniowieczne rękopisy iluminowane. Projekty finansowane są głównie
ze środków publicznych, a działania koordynują takie instytucje jak Biblioteka Narodowa Francji czy Institut de
Recherche et d’histoire des Textes – IRHT. W efekcie prac powstały bazy np. „Enluminures” czy „Liber Floridus”,
które zawierają zarówno dokładne opisy przechowywanych we francuskich bibliotekach manuskryptów, jak również cyfrowe obrazy najpiękniejszych miniatur i motywów dekoracyjnych.
BAZY DANYCH – „ENLUMINURES” – FRANCJA – INTERNET – „LIBER FLORIDUS” – MINERWA – RĘKOPISY
ŚREDNIOWIECZNE
Abstract: In the nineteen nineties, databases containing the most valuable cultural objects stored in such French
institutions as libraries and museums were started to be created. Illuminated medieval manuscripts were also
included in various projects of digitization. The projects were funded from public money and were coordinated by,
for example, Bibliothèque nationale de France or Institut de Recherche et d’Histoire des Textes (IRHT). Such
databases as “Enluminures” or “Liber Floridus” were originated. They contain both detailed descriptions of manuscripts stored in French libraries and digital images of the most beautiful miniatures and motifs.
DATABASES – ENLUMINURES – FRANCE – INTERNET – LIBER FLORIDUS – MEDIEVAL MANUSCRIPTS – MINERVA
*
*
*
Wprowadzenie
Jednym z powszechnie stosowanych obecnie zabiegów związanych z cennymi dokumentami jest ich digitalizacja. Od początku lat 90. ub. stulecia w wielu krajach zainicjowano działania mające na celu popularyzację
zbiorów zabytkowych poprzez ich zapisanie w wersji cyfrowej i udostępnienie w Internecie [Kalldrëmxiu 2000,
dok. elektr.] Dzięki tym zabiegom uzyskano nie tylko możliwość przedstawienia obiektów bez ich fizycznego
udostępniania, co w znacznym stopniu wyeliminowało zarówno niebezpieczeństwo kradzieży jak i uszkodzenia
podczas udostępniania, ale także dostarczono badaczom rękopisów nowe narzędzia ułatwiające odczytywanie
wyblakłego tekstu, wyłowienia szczegółów praktycznie niedostępnych gołym okiem. Należy przy tym pamiętać,
100
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
że walory archiwizacyjne wersji cyfrowych pozostają wątpliwe (nietrwałość nośników, problemy z odczytem
starszych wersji zapisu itp.).
Finansowanie projektów
Przedsięwzięcia takie jak digitalizacja wszystkich rękopisów, czy inkunabułów przechowywanych w danej
bibliotece wymagają dużych nakładów finansowych. Instytucje przechowujące zbiory, dotowane najczęściej
przez państwo nie są w stanie samodzielnie ich przeprowadzić. Projekty przygotowywane są więc we współpracy z instytucjami rządowymi, placówkami badawczymi i sponsorami.
We Francji propozycje udostępnienia cennych zbiorów online uzyskały głębokie poparcie ze strony rządu
francuskiego. Instytucjami, które zaangażowały się w procesy digitalizacji są: Bibliotheque Nationale de France,
Centre des Archives Contemporaines, Centre de Recherche sur la Conservation des Documents Graphiques,
Centre de Conversation du Livre, Ministre de la Culture et de la Communication, DLL – Direction du Livre et de
la Lecture (Ministerstwo Kultury i Komunikacji, Wydział Książki i Czytelnictwa) i in. Od 1996 r. Ministerstwo
Kultury finansuje w całości przedsięwzięcia związane z tworzeniem cyfrowych obrazów dziedzictwa kulturowego Francji [Inventaire 2005, dok. elektr.]. W kolejnych latach nakłady na ten cel wynosiły: 1996 r. – 2,5 mln.
franków, 1997 – 2,7 mln., 1998 – 4 mln, 1999 – 5 mln. Później przeznaczano na ten cel rocznie po12 mln. franków (1,8 mln. euro), a w 2003 r. 2,56 mln. euro [Foulonneau 2002, dok. elektr.]. Prace francuskie na rzecz
ochrony zbiorów znalazły uznanie w oczach ekspertów z Lund i jako wzorcowe (w zakresie inwentaryzacji realizowanych przedsięwzięć) wdrażane są już np. we Włoszech [Raport 2003, s. 17]. Działania francuskie włączone zostały m. in. do międzynarodowego projektu realizowanego przez ministerstwa kultury – „Minerva”,
który zakłada koordynację działań w zakresie digitalizacji materiałów kulturalnych i naukowych, przygotowanie
programów, planowanie i wdrażanie nowych technologii, jak i do projektu „Michael”.
Każdego roku Mission de la Recherche et de la Technologie – MRT, czuwające z ramienia Ministerstwa
nad realizacją programu digitalizacji dziedzictwa narodowego, rozsyła apele o zgłaszanie projektów digitalizacji
obiektów kultury (druków, muzykaliów, fotografii, dokumentów życia społecznego) i ich udostępnienie w Internecie. Od 1996 skorzystały z pomocy rządu przy tworzeniu swoich baz m.in. Amiens et Troyes (dla rękopisów
średniowiecznych), Valanciennes (dla inkunabułów), Metz (dla atlasów 17 i 18-wiecznych) i in. [Béquet 2000,
p. 67]. Natomiast narodowy program digitalizacji objął 2 mln. obrazów i 2000 godzin nagrań dźwiękowych
w takich bazach jak:
„Joconde” (16 tys. obrazów)
„Mémoire” (140 tys. obrazów)
„Enluminures” (14 tys. obrazów)
Enluminures
Spośród projektów związanych z książką najciekawsze wyniki osiągnięto w realizacji projektu pod nazwą
„Enluminures” [Enluminures, dok. elektr.]. Idea rejestracji średniowiecznych rękopisów i ich zdobnictwa pojawiła się już w 1937 r. W tym roku powstał IRHT, będący następnie częścią Centre National de Recherche
Scientifique – CNRS, którego członkowie rozpoczęli gromadzenie informacji o kodeksach, ich właścicielach,
101
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
dekoracji, a także sporządzanie reprodukcji fotograficznych rękopisów. W roku 1979 r. zawiązała się współpraca
pomiędzy IRHT i DLL, działającego z ramienia Ministerstwa Kultury i nadzorującego prace w bibliotekach publicznych. W 1992 r. do prac włączyło się Ministerstwo Edukacji Narodowej (dla bibliotek uniwersyteckich).
Najważniejszym elementem współpracy była kampania mikrofilmowania zbiorów znajdujących się w bibliotekach publicznych. Na sporządzonych czarno-białych mikrofilmach, znalazło się 20 tys. z 25 tys. rękopisów.
IRHT udostępniło swoje dotychczasowe osiągnięcia w tym zakresie na potrzeby przygotowania bazy cyfrowej.
Dziś informacje o zasobach IRHT udostępniane są w bazie „Medium”. Zawarte w niej są informacje
o rękopisach, które zostały opisane, zmikrofilmowane lub sfotografowane przez zespół IRHT i następnie za odpłatnością i z określeniem praw autorskich są udostępniane chętnym [Medium]. Jednakże na potrzeby udostępniania w Internecie obrazów dekoracji i miniatur należało sporządzić kopie kolorowe. Przygotowano 130 tys.
diapozytywowych wersji miniatur i motywów dekoracyjnych [Lalou 2001, dok. Elektr], a następnie dzięki pozyskaniu odpowiedniego sprzętu w 1994 r. IRHT rozpoczęło proces digitalizacji wykorzystując cyfrowe kamery
i skanery. Jedną z najważniejszych czynności było opracowanie informacji o obrazach, jak również o rękopisach
z których one pochodzą, gdyż już na etapie projektowania zwrócono uwagę na to, że miniatury i dekoracje nie
mogą istnieć w oderwaniu od kontekstu, jakim są inne miniatury w rękopisie i sam rękopis. Opisy ilustracji
i rękopisów przygotowywane są przez biblioteki przechowujące zbiory i IRHT (sekcja źródeł ikonograficznych),
natomiast nad stroną techniczną czuwa Departament Systemów Informacji Ministerstwa – CINES – Centre Informatique National de l’Enseignement Supérieur – utworzone dekretem 20 kwietnia 1999. W 2001 r. ukończono opracowywanie 58 tys. obrazów. Dla zbiorów diapozytywowych przyjęto rozdzielczość 2000x3000 pixeli,
a dla zdjęć cyfrowych 3500x5000. Zgodnie z przyjętymi wytycznymi zdigitalizowane obiekty zapisane są
w postaci plików TIFF i JPEG. Bazę udostępniono online 24 września 2002 r.
Baza „Enluminures” posadowiona jest na serwerze Ministerstwa Kultury i Komunikacji. Obecnie znajduje
się w niej ponad 80 tys. obrazów z 4 tys. rękopisów pochodzących z około 100 bibliotek [Catalogue, dok.
elektr.]. Baza oferuje możliwość wyszukiwania prostego, złożonego, jak również poprzez przeszukiwanie wirtualne. Pierwsza z możliwości pozwala na odszukanie obiektów poprzez autora, tytuł, dziedzinę, temat, typ dekoracji. Wybrana opcja wyświetla w kolejnych oknach wszystkie hasła ułożone alfabetycznie. Istnieje również
możliwość odszukania obrazu trudnego do sklasyfikowania (images non indexées).Wyszukiwanie złożone pozwala na samodzielne wpisanie tematu, autora, tytułu jak również daty rozpoczęcia i ukończenia prac nad rękopisem, typu dekoracji oraz innych atrybutów.
Baza „Vistes virtuelles” udostępnia obrazy zgrupowane wg 10 tematów: Initiale A, La nativite, Les Rois de
France, Les sciences, Traveaux de champs,Le Moyen Age a table, La guerre, Callendier: decembre, La chasse
oraz Le Moyen Age en lumiere. Pierwsza z nich, będąca wynikiem wieloletnich prac członków IRHT, a zarazem
najwcześniej uruchomiona, oferuje dostęp do ozdobnych przedstawień litery „A” w rękopisach.(W dalszej kolejności baza inicjałowa uzupełniana będzie kolejnymi literami alfabetu). Narzędziem wyszukiwania jest tu
słownik storzony w oparciu o Thésaurus iconographique système descriptif des représentations Francoisa Garniera [Garnier 1984]. Informacje o rękopisie są następujące: autor, tytuł dzieła, słowo kluczowe, właściciel. Obraz wielu inicjałów dostępny jest już online, inne są w trakcie przygotowywania.
Jedną z najpiękniejszych jest podstrona oferująca bazę „Le Moyen Age”. Zamiarem twórców było ukazanie,
poprzez wykorzystanie miniatur z rękopisów, obrazu życia w Europie w czasach średniowiecza. Ta wędrówka
poprzez aspekty życia jest bardzo interesująca. Mamy tu więc i Boże Narodzenie i zwierzęta, prace i dni, rodzi-
102
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
nę, sąd, władzę, Boga itp. Obiekty zaopatrzone są w komentarze dotyczące zarówno zdobnictwa, jak i rękopisów
z których pochodzą dekoracje. Wyszukiwanie obiektów możliwe jest poprzez temat, chronologię, miejsca przechowywania. Baza oferuje dostęp jedynie do części obrazów, obecnie 600. Prezentowane są w różnych formatach, w postaci winiet, ikon. Niestety tylko ok. 120 jest dostępnych we wspaniałej wersji pełnoekranowej. Baza
miniatur jest wciąż wzbogacana. Przygotowano także edycję pełną na DVD-ROM-ach i wersję edukacyjną na
płytach CD-ROM. Dzięki współpracy z wydawcą – Fayard opracowano także edycję papierową. Na tworzeniem
cyfrowej bazy czuwał zespół naukowy (CNRS – IRHT). Natomiast projekt sfinansowała – Fondation des Banques CIC oraz Direction du Livre du Ministère de la Culture.
Obecnie trwają prace nad stworzeniem również bazy średniowiecznych opraw. Najbardziej zaawansowane
w tym zakresie są prace nad udostępnianiem w Internecie zbiorów bibliotek w Autun, Vendomôme, Reims. Dotychczasowym wynikiem prac IRHT nad oprawami jest publikacja Reliures médiévales des bibliothèques de
France. W latach 1998–2004 ukazały się 3 tomy.
Liber Floridus
Drugą bazą przygotowaną przez IRHT jest „Liber Floridus” [Liber Floridus, dok. elektr.]. Jej nazwa pochodzi od XII-wiecznego dzieła filozoficznego zredagowanego w opactwie Saint Omer [La Mure 2003, dok. elektr].
Baza oferuje dostęp do rękopisów dwóch cennych i starych bibliotek: Sainte-Geneviève i Mazarine. W pierwszej, w latach 1992–1994 z ramienia IRHT przeprowadzono, po raz pierwszy w publicznej bibliotece, kampanię
fotograficzną w wyniku której powstało 15 145 cyfrowych obrazów (miniatur i dekoracji) pochodzących z 394
manuskryptów. Druga biblioteka digitalizowała swoje zasoby rękopiśmienne w latach 1998–2001. Zabiegom,
w tym wypadku skanowania, poddano 1.280 rękopisów. Przygotowano obiekty w formacie TIFF w rozdzielczości 2000x3000 pixeli i formacie JPEG. W efekcie powstało 17.243 cyfrowych obrazów zdobnictwa i miniatur.
Prezentowane zasoby obydwu baz zawierają dokładne informacje o egzemplarzach (miejsce przechowywania,
tytuł, język, daty, pochodzenie, miejsce powstania, właściciele, typ dekoracji, dane techniczne, materiał, wymiary itp.) i ich dekoracji (dane inwentarzowe z numerem karty na której zdobienie wstępuje w rękopisie, temat
dekoracji, słowa kluczowe pozwalające na odszukanie, adnotacje dodatkowe). Obrazy prezentowane są w formacie JPEG w średniej rozdzielczości. Po wyborze niewielkiej miniatury ukazuje się jej powiększony obraz.
Baza udostępniona została we wrześniu 2002 r. na serwerze CINES. Do jej powstania w znacznej mierze przyczyniło się Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Pozostałe projekty
Kolejnym, bardzo interesującym przedsięwzięciem, rozpoczętym w 1997 r. jest projekt „Médiathèque
l’Agglomération troyenne” [Médiathèque, dok. elektr.].W ramach przedsięwzięcia udostępniono w Internecie
m.in. 1495 zeskanowanych w całości rękopisów znajdujących się w bibliotece opactwa w Clairvaux i bibliotekach regionu Szampanii i Ardenów. Wyszukiwanie możliwe jest poprzez wpisanie autora, tytułu, słowa kluczowego, sygnatury. Wybrane obiekty przeglądane mogą być „kartka po kartce”, można je odwracać i powiększać,
jak również zapisywać na dysku. Obrazy dostępne są w postaci miniatur, całostronicowej i w powiększeniu. Te
ostatnie charakteryzują się dobrą rozdzielczością. Opisy informują o autorze, tytule dzieła, czasie powstania,
103
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
typie i tytule dekoracji czy miniatury. W początkowej fazie realizacji jest natomiast projekt przygotowywany
wspólnie z BNF, a mianowicie „Bestiariusz” [Bestiaire, dok. elektr.]. Zadaniem tej wirtualnej ekspozycji, która
została przygotowana na bazie cyklu wystaw prezentowanych w różnych miastach Francji, jest ukazanie sposobu postrzegania zwierząt przez człowieka średniowiecza. Znaleźć tu można więc symbolikę zwierzęcą, zwierzęta udomowione, stworzenia fantastyczne, egzotyczne, księgi polowań itp. Na początek udostępniono obrazy
pochodzące z 14 kodeksów, m.in. księgi polowań i encyklopedii. Już wstępne prace zwracają uwagę dopracowaniem graficznym i wspaniałą kolorystyką.
Ostatnią bazą, którą chciałam tu przedstawić jest „Gallica” [Gallica, dok. elektr.]. Baza posadowiona jest na
serwerze BNF i zawiera cyfrowe wersje najcenniejszych dokumentów związanych z kulturą i historią Francuzów. Udostępniona w październiku 1997 r. zawiera dziś ponad 80 tys. obrazów i 500 dokumentów dźwiękowych. Pośród nich dużą grupę stanowią rękopisy: 78 europejskich i 5 wschodnich. Przeszukiwanie ich zeskanowanych stron z iluminacjami możliwe jest w bazie „Manuscrits enlumniés” lub w całej bazie „Gallica” poprzez
różnego rodzaju odsyłacze. Rękopisy opatrzone są skromnymi danymi bibliotecznymi. Ważniejsze są miniatury
otwierające się poprzez niewielkie obrazy w nowych oknach w wersji całostronicowej.
Zakończenie
Tak duże przedsięwzięcia spotkały się z różnym odbiorem, także we Francji. Zarzuca się im niezwykle wysokie koszty, które można byłoby przeznaczyć na inne cele, powtarzalność czynności, gdyż duża część zbiorów
była już wcześniej mikrofilmowana, jak również niewielki zasięg odbiorców. Wątpliwości wzbudzają możliwości archiwizacyjne cyfrowych obiektów zapisanych na niepewnych nośnikach. Sądzę jednak, że wartości prezencyjne baz są nieocenione. Wielu badaczy, miłośników książki i osób po prostu wrażliwych estetycznie po raz
pierwszy ma możliwość zetknąć się z dziełami sztuki skrytymi do tej pory głęboko w sejfach i magazynach.
Materiały dostępne za pośrednictwem Internetu są niezwykle przydatne w pracy pedagogicznej np. na zajęciach
z historii książki. Czy krąg odbiorców się poszerzy i jak bazy zostaną wykorzystane zależeć będzie w dużej mierze od popularyzacji wiedzy o nich. Dostęp do oryginałów mieć przecież będą tak jak dotąd nieliczni.
Wykorzystane źródła i opracowania
Bestiaire, http://expositions.bnf.fr/bestiarie [odczyt: 19.02.2005].
Béquet Gaëlle, L. Cédelle (2000). Numérisation et patrimoine documentaire [dok. elektr.], BBF [Bulletin des Bibliothèques
de France] t. 45, n0 4, p. 67–72, http://bbf.enssib.fr [odczyt: 20.01.2005].
Catalogue des fonds culturels numérisés (2005). http://sdx.culture.fr/sdx/anum [odczyt: 20.02.2005].
Enluminures, http://www.enluminures.culture.fr [odczyt: 20.02.2005].
Foulonneau Muriel (2003). National Report: France [dok. elektr.], http://www.minervauerope.org/publications/globalreport/globalrephtm02/france-e.htm [odczyt: 10.02.2005].
Gallica, http://gallica.bnf.fr [odczyt: 19.02.2005].
Garnier Francois (1984). Thesaurus iconographique système descriptif des représentations. Paris: Leopard d’or
Inventaire général des monuments et richesses artistiques de la France (2005) [dok. elektr.], http://www.culture.
fr/culture/inventai/presenta/invent.htm [odczyt: 5.02.2005].
Kalldrëmxiu Enriketa (2000). Les logiciels de numéristaion des livres anciens, [dok. elektr.] DESSIS, avril 2000,
http://www.letterpress.ch/APINET/IMMPDF/LIVRE/gedkall.pdf [odczyt: 23.01.2005].
104
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Lalou Élisabeth (2001). Une base données sur les manuscrits enluminés des bibliothèques [dok. elektr.]. BBF. t. 46, No. 4, p.
38–42, http://bbf.enssib.fr [odczyt: 20.01.2005].
La Mure Marie-Hélène de (2003). À propos. Le fruit, le flacon, et l‘iresse [dok. elektr.]. BBF t. 48, No. 2, p. 95–100,
http://bbf.enssib.fr [odczyt: 20.01.2005].
Liber Floridus, http://liberfloridus.cines.fr/tekstes/st_genevieve.html [odczyt: 19.02.2005].
Médiathèque l’Agglomération troyenne, http://www.mediatheqe-agglo-troyes.fr [odczyt: 19.02.2005].
Medium, http://www.irht.cnrs.fr/ressources/medium_frame.htm [odczyt: 19.02.2005].
Raport z Lund – koordynacja w zakresie dygitalizacji (2003), Toruń, Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informacją
(ICIMSS).
105