Recenzja pracy doktorskiej mgr Marty Kamińskiej pod tytułem

Recenzja pracy doktorskiej mgr Marty Kamińskiej pod tytułem

dr hab. Barbara Wagner
Pracownia Teoretycznych Podstaw Chemii Analitycznej
Wydział Chemii, Uniwersytet Warszawski
Pasteura 1, 02-055 Warszawa
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań Archeometrycznych
Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych
Żwirki i Wigury 101, 02-089 Warszawa
Warszawa, 9.05.2016 r.
Recenzja pracy doktorskiej mgr Marty Kamińskiej
pod tytułem: "Methodology of stained-glass investigation exemplified by the case of fourteen
stained-glass panels from the Grodziec Collection from the National Museum in Wrocław
and the Jagiellonian University Museum in Kraków”
Dane podstawowe: Pani mgr Marta Kamińska jest Absolwentką Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki
na Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie ze specjalnością: konserwacja i restauracja
malarstwa. Tematem, obronionej w 2011 r., pracy magisterskiej były Dawne i współczesne metody konserwacji
i restauracji witraży na przykładzie witrażu Św. Piotr ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium
Maius w Krakowie. Doktorantka odbyła także kilkumiesięczny staż na Uniwersytecie w Antwerpii
w Pracowni Konserwacji i Restauracji Szkła (Royal Academy of Fine Arts, Artesis Hogeschool Antwerpen
Glaskunst Conservatie & Restauratie Studio w Belgii) w ramach programu: LLP/Erasmus Mobility Study
Programme. Od 2013 r. jest zatrudniona w Pracowni Witrażu i Szkła Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł
Sztuki na Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie. Od 2015 r. jest członkinią Polskiego Komitetu
Narodowego Corpus Vitrearum Polska.
Śledząc drogę wykształcenia, a następnie, samodzielnego zdobywania wiedzy przez mgr Martę Kamińską,
bez trudu można spostrzec, że tematyka konserwacji witraży obecna jest w Jej życiu zawodowym
konsekwentnie od ponad 10 lat.
Prace konserwatorskie: w latach 2007-2012 pani mgr Marta Kamińska pracowała w zespołach
konserwatorskich podczas konserwacji i restauracji malowideł ściennych, elementów rzeźbionych i ołtarzy
barokowych (Kościół Św. Wojciecha w Wojciechowicach; Kościół Bernardynów w Krakowie; Kościół
Bartłomieja Apostoła w Morawicy). W tym czasie Doktorantka zdobywała cenne doświadczenie zawodowe
pracując jednocześnie przy wielu obiektach takich jak: malowidła z lat 1687-89 w zespole pocysterskim
w Jeleniej Górze – Cieplicach; malowidła z lat 1855-60 w Synagodze w Dąbrowie Tarnowskiej; malowidła z lat
1869-1871 w Kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie; Bazylice katedralnej Wniebowzięcia
Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Łowiczu; malowidła z 1935 r. w Kościele Narodzenia NMP
w Harklowej oraz malowidła z 1618 r. w Kościele Św. Marcina w Grywałdzie.
Zainteresowanie witrażami pojawia się od 2010 r., gdy pani mgr Marta Kamińska w ramach programu Erasmus
brała udział w zajęciach na Uniwersytecie w Antwerpii i pod nadzorem prof. Joosta Caena uczestniczyła
1
w konserwacji XVII-wiecznego witrażu z przedstawieniem heraldycznym. Następnie, w latach 2010-2014,
przeprowadziła konserwacje trzech kwater witrażowych z lat 1425-30, należących do kolekcji z Grodźca,
ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu: “Archanioł Gabriel”, “Św. Barbara”, “Maria Panna”; XVIIwiecznego (z 1612 r.) witrażu „Św. Piotr” ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Obecnie mgr Marta Kamińska prowadzi prace konserwatorskie dwóch kolejnych witraży z kolekcji
Lubomirskich-Lanckorońskich (Adampol, 1 ćw. XIII w.) oraz witrażu, projektu Henryka Uziembły,
zatytułowanego “Pawie” (Kraków, 1912 r.). Podczas wymienionych powyżej projektów Doktorantka nie tylko
zdobywała konieczne doświadczenie, mam nieodparte wrażenie, że jednocześnie krystalizowało się jej
osobiste spojrzenie na metody prowadzenia niezbędnych badań diagnostycznych oraz ich sposobów realizacji,
jak również realizacji działań konserwatorskich. W przedstawionej do recenzji pracy doktorskiej owe
doświadczenia okazują się bardzo cenne i stanowią wyraźny wątek przewodni wszystkich prezentowanych
rozważań.
Projekty naukowe: poza udziałem w projekcie dr Małgorzaty Walczak /NCN nr 2012/05/E/HS2/03867/,
podczas którego zgromadziła materiał opisany w niniejszej pracy doktorskiej, mgr Marta Kamińska brała
udział, w projekcie Korpus witraży średniowiecznych w Polsce prowadzonym w Instytucie Historii Sztuki
Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierownictwem dr Dobrosławy Horzela oraz w projekcie EU-Research
Project CONSTGLASS Conservation Materials for Stained Glass Windows.
Wystąpienia konferencyjne i wykłady: mgr Marta Kamińska aktywnie uczestniczy w krajowych
i międzynarodowych spotkaniach naukowych prezentując, w formie wystąpień plakatowych oraz referatów,
wyniki prowadzonych badań. Swoją wiedzą na temat możliwości badania i ochrony witraży przekazywała także
podczas wykładów, wygłaszanych dla studentów studiów podyplomowych w zakresie problematyki
zabytkoznawczej i konserwatorskiej architektury historycznej Wydziału Sztuk Pięknych na Uniwersytecie
Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz studiów podyplomowych Nowoczesne techniki analityczne dla konserwacji
obiektów zabytkowych na Wydziale Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Publikacje: mgr Marta Kamińska jest współautorem 3 publikacji poświęconych witrażom, w tym jedna
publikacja została napisana w języku angielskim.
Działalność organizatorska i popularyzatorska: Doktorantka brała udział w organizowaniu imprez
popularyzatorskich, takich jak Festiwal Nauki w Krakowie „Oświeć się!” (2015); 19. Piknik Naukowy Polskiego
Radia i Centrum Nauki Kopernik w Warszawie „Światło” (2015); XI Festiwal Nauki w Krakowie (2011)
Praca doktorska: Przedłożona do recenzji praca doktorska mgr Marty Kamińskiej Methodology of stained-glass
investigation exemplified by the case of fourteen stained-glass panels from the Grodziec Collection from the
National Museum in Wrocław and the Jagiellonian University Museum in Kraków została wykonana
w Pracowni Witrażu i Szkła na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych
2
im. Jana Matejki w Krakowie pod opieką promotor dr hab. Zofii Kaszowskiej oraz promotor pomocniczej
dr Małgorzaty Walczak. Praca stanowi spójny tematycznie zbiór dokumentów obejmujących właściwą
dysertację oraz cztery załączniki:
- Appendix I zatytułowany: Results of analyses performed on the stained-glass panels from the Grodziec
Collection from the National Museum in Wrocław and the Jagiellonian University Museum in Kraków;
- Appendix II zatytułowany: Conservation of three stained-glass panels from the Grodziec Collection from
the National Museum in Wrocław: “Archangel Gabriel” , “St. Barbara”, “Virgin Mary”;
- Appendix III zatytułowany: Graphic documentation of the stained-glass panels from Grodziec from
the National Museum in Wrocław and the Jagiellonian University Museum in Kraków;
- Appendix IV zatytułowany: Photographic documentation of six stained-glass panels from the Grodziec
Collection from the National Museum in Wrocław.
Przedłożone do recenzji dokumenty stanowią imponujące źródło informacji na temat zagadnień obejmujących
temat pracy doktorskiej mgr Marty Kamińskiej. Sama dysertacja (bez załączników) składa się z 278 stron, wraz
ze wstępem teoretycznym oraz omówieniem poszczególnych prac badawczych i konserwatorskich. W pracy
prezentowane są nie tylko wyniki przeprowadzonych badań naukowych, Doktorantka podjęła próbę ich
podsumowania i dokonania oceny przydatności do badań witraży. Praca wraz ze wszystkimi załącznikami liczy
ponad 650 stron, na których znajdują się dokładne opisy wszystkich aspektów badania witraży: poczynając
od historii szkła i zmian w procesach technologii wytwarzania produktów szklarskich; poprzez wpływ
środowiska zewnętrznego na witraże i zachodzące, na przestrzeni wieków, zmiany nie tylko w jego wyglądzie,
ale także w składzie chemicznym.
Doktorantka szczegółowo odniosła się do sposobów poznawania struktury fizycznej i chemicznej witraży,
zawsze zwracając uwagę na aspekt możliwości odniesienia wyników badań naukowych do samej konserwacji.
Swoją wszechstronną wiedzę na ten temat udokumentowała nie tylko opisami działań naukowych, w których
znalazły
zastosowanie
nowoczesne
metody
instrumentalne,
ale
także
praktycznymi
działania
konserwatorskimi. W opisie poświęconym części praktycznej/konserwatorskiej, znaleźć można fachowo
zaprezentowaną dokumentację opisową, rysunkową i fotograficzną. Struktura poszczególnych załączników
jest logiczna i dodaje kolorytu części teoretycznej, sprawiając, że dysertacja stanowi kompletną całość
w odniesieniu do aktualnego stanu wiedzy na temat teoretycznych możliwości badania witraży, ale także
praktycznej konserwacji zabytkowych obiektów.
Tematyka pracy doktorskiej mgr Marty Kamińskiej znakomicie wpisuje się w nurt badań prowadzonych
w Pracowni Witrażu i Szkła Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki na Akademii Sztuk Pięknych im. Jana
Matejki w Krakowie. Pracownia powstała 6 lat temu z inicjatywy dr Pawła Karaszkiewicza, uznanego autorytetu
w środowisku naukowym zajmującym się badaniami zabytków i naukowca o wszechstronnej wiedzy na temat
szkła, jego technik wytwarzania i możliwości ochrony. Praca doktorska mgr Marty Kamińskiej stanowi przykład
kontynuacji badań, które obecnie coraz ściślej powiązane są z możliwościami wykorzystania nowoczesnych
metod diagnostycznych w pomiarach o wzrastającej czułości, precyzji i dokładności.
3
Pomimo skupienia większości uwagi na konserwacji witraży, bardzo istotnym wątkiem pracy jest analityczny
aspekt badawczy, związany z coraz popularniejszymi pomiarami wybranych cech charakterystycznych
opisujących naturę obiektów zabytkowych, ich poszczególne komponenty i wrażliwość na zmiany zachodzące
pod wpływem czynników zewnętrznych. W części poświęconej zagadnieniom analitycznym Doktorantka
nie ustrzegła się pewnych błędów terminologicznych, wynikających z konieczności operowania stosunkowo
hermetycznym językiem nauk ścisłych, jaki powinien obowiązywać w opisach poszczególnych metod
instrumentalnych. W mojej opinii, pani mgr Marta Kamińska podjęła się bardzo trudnego zadania połączenia
dwóch obszarów badawczych, w których interdyscyplinarny charakter pracy wymaga wysokiej sprawności
jednoczesnego poruszania się w obrębie nauk humanistycznych oraz nauk ścisłych. Pozwalając sobie na
krytyczny komentarz, wynikający z konieczności dokonania recenzji całości pracy doktorskiej, chciałam
podkreślić determinację Doktorantki wobec poważnego zadania przed jakim stanęła i którego dokonała.
Struktura recenzowanej pracy doktorskiej: Praca doktorska została podzielona na 3 części poświęcone
zagadnieniom wyszczególnionym w tytułach jako:
Part I. Basic knowledge on the technology of stained-glass art required in view of scientific research;
Part II. Acquiring data – methodology of stained-glass investigation;
Part III. Analysis of stained-glass panels from the Grodziec Collection.
Badania opisane w recenzowanej pracy doktorskiej: Praca odnosi się do ogromnego zakresu materiału, stąd
zapewne pojawiła się konieczność stosowania pewnych skrótów myślowych. W pracy zaprezentowana została
imponująca lista metod instrumentalnych: X-ray Fluorescence (XRF); X-Ray Diffraction (XRD); Scanning
Electron Microscopy with Energy Dispersive X-Ray Spectroscopy (SEM-EDS); Laser Ablation Inductively
Coupled Plasma Mass Spectrometry (LA-ICP-MS); Fourier Transform Infrared Spectroscopy (FTIR); Optical
Coherence Tomography (OCT); Electron Probe Microanalysis (EPMA), Secondary Ion Mass Spectrometry
(SIMS); Auger Electron Spectrometry; Inductively Coupled Plasma-Optical Emission Spectrometry
(ICP-OES); Atomic Absorption Spectroscopy (AAS); Neutron Activation Analysis (NAA); Atomic Force
Microscopy (AFM); Infrared Reflection Absorption Spectroscopy (IRRAS); Raman spectroscopy; Gas
Chromatography (GC); UV-VIS spectroscopy; Electron spin Resonance (ESR). Wszystkie, wymienione powyżej,
metody zostały pokrótce opisane i scharakteryzowane pod względem teoretycznych możliwości
analitycznych.
Brakuje mi w tej części pracy jasnego zdefiniowania takich pojęć jak dokładność (accuracy) i precyzja
(precission) pomiaru. Dokładność to zgodność wartości będącej wynikiem pomiaru danej cechy mierzonej z
jej prawdziwą wartością. Na dokładność pomiaru składa się wiele czynników, które częściowo wynikają
z możliwości pomiarowych samego instrumentu, a częściowo np. z charakterystyki środowiska czy też
aktualnego stanu próbki. Precyzja to stopień spójności pomiędzy różnymi/kolejnymi wynikami pomiaru tej
samej wielkości. Na stronach: 79, 84, 85, 86, 94 i 179 można przypuszczać, że pojęcia te mylnie przypisane
zostały do określenia samych metod, natomiast są one cechą pomiarów, a nie wybranej metody
instrumentalnej jako takiej. Sądzę, że uwzględnienie opisu zasad prezentowania i szacowania wiarygodności
4
wyników pomiarowych, nawet gdyby pojawiło się jedynie na końcu pracy, byłoby pożądane. Znajomość
zagadnień dobrej praktyki laboratoryjnej zapewne pozwoliłaby Doktorantce na bardziej swobodne poruszanie
się w analitycznej terminologii i pozwoliła na uniknięcie pewnych niezręczności, które pojawiają się w tych
rozdziałach pracy (np.: str. 86: „…Total-Reflection X-ray Fluorescence (TXRF), which is characterized by a high
detection limit in the ppb and ppm range…” zapewne miało brzmieć „…is characterized by a low detection
limits…”), gdyż to niskie, a nie wysokie, granice wykrywalności stanowią o atrakcyjności metod pomiarowych.
Pomijając szczegóły związane z uznaniem cech charakterystycznych wybranych metod za ich wady, bądź
zalety, chciałabym jedynie zwrócić uwagę na to, że większość metod instrumentalnych może być dostępna
w różnorodnych konfiguracjach aparaturowych, które oferują zróżnicowane możliwości badawcze poczynając
od rozmiaru próbki koniecznej do przeprowadzenia wiarygodnego pomiaru, a kończąc na możliwościach
zoptymalizowania układów pomiarowych w sposób pozwalający na uzyskanie wysokiej czułości i właśnie:
niskich granic wykrywalności/oznaczalności dla wybranych analitów. Ta różnorodność sprawia, że większość
podręcznikowych opisów nie odzwierciedla subtelności analitycznych oferowanych w obrębie zastosowania
tej samej metody, lecz w różnych układach pomiarowych i dlatego zadanie, jakiego podjęła się Doktorantka
było tak skomplikowane.
Nie uważam za stosowne odnoszenie się bezpośrednio do sposobu prowadzenia samych badań chemicznych,
których wyniki Doktorantka zebrała i bardzo starannie podsumowała w swojej pracy, gdyż z całym
przekonaniem uważam, że ogromną Jej zasługą jest zaproponowanie tak szerokiego programu badawczego,
jaki został przedstawiony w pracy. Nie mogę jednak nie wspomnieć o tym, że obecnie podawanie ilościowych
wyników analiz chemicznych bez udokumentowania wspomnianej wcześniej precyzji i dokładności za pomocą
wyników uzyskanych dla odpowiednich materiałów odniesienia (RM – Reference Materials) jest zauważalnym
niedociągnięciem. Tymczasem, jedynie w odniesieniu do badań wykonanych metodą LA-ICP-MS,
w dokumentacji znajduje się wzmianka o zastosowaniu szkieł, o ściśle zdefiniowanym i znanym składzie
pierwiastkowym, wyprodukowanych przez Corning Museum of Glass (str. 179). Niestety, nawet w przypadku
tych badań nie zostały podane żadne wartości liczbowe, powodując brak możliwości dokonania jednoznacznej
oceny wiarygodności wyników ilościowych.
W pracy (na str. 114) pojawia się wzmianka o metodzie oznaczania stosunków izotopowych (w szczególności:
stosunków izotopowych ołowiu). Nazwa ta odnosi się do sposobu uzyskiwania informacji na temat zawartości
poszczególnych izotopów jednego pierwiastka, a sam pomiar dokonywany jest z zastosowaniem spektrometrii
mas, dlatego informacja o możliwościach oznaczania stosunków izotopowych powinna znaleźć się w podrozdziale poświęconym metodom ICP-MS lub LA-ICP-MS. Popularność oznaczania stosunków izotopowych
różnych pierwiastków w szkłach zabytkowych nieustająco rośnie, gdyż jest to znakomity sposób uzyskiwania
informacji na temat proweniencji szkła, dlatego dobrze, że metoda ta została odnotowana.
Czytelna tabela (str. 120) podsumowuje możliwości i ograniczenia metod instrumentalnych opisanych w pracy
doktorskiej, choć moim zdaniem wszystkie metody względne z powodzeniem mogłyby mieć zaznaczoną
możliwość prowadzenia pomiarów stricte ilościowych, a nie: jedynie zaznaczoną możliwość prowadzenia
oznaczeń pół-ilościowych. Aby dopełnić obrazu potencjalnych zalet obecnych w tabeli metod
proponowałabym pokazać LA-ICP-MS jako metodę wielopierwiastkową i umożliwiającą obrazowanie
5
rozmieszczenia wybranych pierwiastków oraz wizualną rekonstrukcję zarówno w postaci informacji 2-D,
jak i 3-D, co znajduje pełne uzasadnienie w literaturze naukowej.
Wybrane metody instrumentalnie zostały wykorzystane podczas oceny stanu zachowania i diagnostyki witraży
należących do kolekcji z Grodźca ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Opis badań i konserwacji
stanowi zwieńczenie pracy doktorskiej i znakomite podsumowanie całości bardzo systematycznie
prowadzonych badań.
Podsumowanie: rozprawa doktorska mgr Marty Kamińskiej została bardzo estetycznie przygotowana pod
względem graficznym. W pracy pokazane zostały zalety łączenia konserwatorskiej dbałości o zabytkowe
witraże z możliwościami współczesnych metod instrumentalnych oraz potencjału ich wykorzystania
w badaniach diagnostycznych, które umożliwiają poznanie stanu zachowania zabytkowych witraży i dokonanie
oceny stopnia wcześniejszych ingerencji oraz zmian powierzchniowych powstających pod wpływem
czynników zewnętrznych. Jednocześnie, Doktorantka pokazuje systematyczne podejście konserwatorskie
i dokumentuje realizację praktycznych działań konserwatorskich na wysokim poziomie. Imponujący jest zakres
realizacji przeprowadzony w stosunkowo krótkim czasie. Jeszcze raz chciałabym podkreślić ogromny zakres
wykonanej pracy, zarówno teoretycznej, jak i interpretacyjnej, która znajduje odzwierciedlenie
w niniejszej dysertacji.
Przedstawiona mi do oceny rozprawa doktorska spełnia warunki określone w art. 13 Ustawy z dnia 14 marca
2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz.
595 z późn. zm.), dlatego przedkładam wniosek do Rady Naukowej Wydziału Konserwacja i Restauracja Dzieł
Sztuki na Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie o dopuszczenie mgr Marty Kamińskiej do
dalszych etapów przewodu doktorskiego. Badania interdyscyplinarne, prowadzone na pograniczu kilku
obszarów naukowych są z natury bardzo skomplikowane, tymczasem Pani mgr Marta Kamińska potrafiła
połączyć dwie dziedziny: chemii analitycznej i konserwacji, a także zaprezentować je w spójnej pracy szeroko
opisującej aktualne możliwości prowadzenia badań zabytkowych witraży. Mając na uwadze wysoki stopień
trudności wszelkich badań interdyscyplinarnych oraz sposób w jaki Doktorantka dokonała scalenia ogromnego
obszaru wiedzy zaprezentowanej w niniejszej dysertacji, a także umiejętność pogodzenia badań naukowych
z bardzo wysoko przez mnie ocenianą pracą konserwatorską, wnioskuję o wyróżnienie pracy przedstawionej
mi do recenzji.
dr hab. Barbara Wagner
6