Decyzje 25_2016.indd

DECYZJE nr 25
czerwiec 2016
PREFERENCJE, RYZYKO I AFEKT.
BADANIA PAULA SLOVICA
Tomasz Zaleśkiewicz
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny
Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu
1. WPROWADZENIE
Dlaczego ludzie palÈ papierosy lub naduĝywajÈ alkoholu, choÊ w zdecydowanej
wiÚkszoĂci sÈ Ăwiadomi negatywnych dïugoterminowych skutków tych aktywnoĂci?1
Dlaczego nie ustajÈ protesty przeciwko budowaniu elektrowni atomowych, choÊ liczni eksperci twierdzÈ, ĝe takie elektrownie sÈ jednym z najbezpieczniejszych ěródeï
energii? Dlaczego kierowcy nagminnie przekraczajÈ prÚdkoĂÊ, pomimo alarmujÈcej liczby Ămiertelnych ofiar wypadków drogowych? Dlaczego wiele osób odczuwa
obawy zwiÈzane z podróĝowaniem samolotami, choÊ wedïug statystyk samolot jest
jednym z najbezpieczniejszych Ărodków komunikacji?
Te szczegóïowe pytania moĝna by sprowadziÊ do jednego ogólniejszego: dlaczego
w niektórych sytuacjach ludzie przeceniajÈ ryzyko, podejmujÈc nadmierne dziaïania
zabezpieczajÈce i ponoszÈc niepotrzebne koszty, a w innych go nie doceniajÈ, naraĝajÈc siebie, a czasem takĝe innych, na powaĝne zagroĝenie?
RozwiÈzywanie zagadki psychologicznych mechanizmów percepcji ryzyka jest
interesujÈce z perspektywy teoretycznej, ale ma takĝe ogromnÈ wagÚ praktycznÈ.
Skutki popeïnianych bïÚdów w ocenie ryzykownoĂci dotykajÈ bowiem nie tylko pojedynczych decydentów, ale czÚsto caïe spoïecznoĂci. WspóïczeĂnie stosunkowo dobrze rozumiemy naturÚ tego, jak ludzie reagujÈ na zagroĝenia, w duĝej mierze dziÚki
coraz lepszemu i dokïadniejszemu rozpoznaniu poznawczej i emocjonalnej natury
umysïu. Bez wÈtpienia przeïomowÈ rolÚ w procesie odkrywania poznawczych i afektywnych znieksztaïceñ w spostrzeganiu ryzyka odegraïy badania prowadzone przez
Paula Slovica i jego wspóïpracowników. Trzeba jednak podkreĂliÊ, ĝe prace opublikowane przez tego wybitnego badacza wpïynÚïy znaczÈco nie tylko na wyjaĂnienie
psychologicznych osobliwoĂci percepcji ryzyka. Przyczyniïy siÚ takĝe do lepszego po1
Tekst przygotowano w ramach realizacji projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum
Nauki nr UMO-2012/05/B/HS6/00268.
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 85
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
85
2016-08-02 12:13:04
SYLWETKA
znania takich efektów, jak: zmiana preferencji, spostrzeganie przez ludzi skutków
dziaïañ ryzykownych czy rola emocji w podejmowaniu decyzji. W dalszych czÚĂciach
tego artykuïu wyjaĂniÚ krótko, jak badania Slovica prowadzone w tych trzech obszarach zmieniïy i rozwinÚïy naszÈ wiedzÚ o procesach decyzyjnych.
2. BADANIA NAD ZMIENNO¥CIk PREFERENCJI
GdybyĂmy spróbowali spojrzeÊ na rozwój aktywnoĂci naukowej Paula Slovica
w ujÚciu chronologicznym, to bez wÈtpienia musielibyĂmy zaczÈÊ od jego badañ dotyczÈcych zmieniania przez ludzi preferencji. Badania z tego obszaru sÈ szczególnie
interesujÈce z perspektywy debaty miÚdzy ekonomiÈ a psychologiÈ. Klasyczne teorie
ekonomiczne przyjmujÈ bowiem, ĝe jednym z definicyjnych aspektów racjonalnoĂci
decyzji i zachowañ jest staïoĂÊ preferencji (von Neumann, Morgenstern, 1944; Wilkinson, 2008). Liczne badania psychologiczne ĂwiadczÈ jednak o tym, ĝe ludzie dokonujÈ wyborów, naruszajÈc tÚ aksjomatycznÈ zasadÚ (zob. przeglÈd tych badañ w:
Lichtenstein, Slovic, 2006). Prostych, lecz przekonujÈcych dowodów niestaïoĂci preferencji dostarczyïy badania opisane w publikacji Paula Slovica i Sarah Lichtenstein
juĝ na przeïomie lat szeĂÊdziesiÈtych i siedemdziesiÈtych XX wieku (Lichtenstein,
Slovic, 1971, 1973; Slovic, Lichtenstein, 1968).
Oto przykïad zaczerpniÚty z ich badañ. Wyobraěmy sobie, ĝe prezentujemy osobom badanym dwie nastÚpujÈce loterie:
loteria 1.: p = 11/12, aby wygraÊ 12 ĝetonów i p = 1/12, aby przegraÊ 24 ĝetony;
loteria 2.: p = 2/12, aby wygraÊ 79 ĝetonów i p = 10/12, aby przegraÊ 5 ĝetonów.
Lichtenstein i Slovic zauwaĝyli, ĝe gdy ludzie majÈ wybraÊ jednÈ z tych opcji, to
rozkïad wyborów jest mniej wiÚcej równy. Gdy jednak prosi siÚ ich, aby podali cenÚ,
za którÈ byliby skïonni odstÈpiÊ udziaï w obu loteriach, to w prawie 90% przypadków wyĝsza cena jest podawana dla loterii 2. SpoĂród tych uczestników badania
przeprowadzonego przez Lichtenstein i Slovica, którzy wybrali loteriÚ 1., aĝ 87%
podaïo wyĝszÈ cenÚ sprzedaĝy dla loterii 2., co jest ewidentnym przejawem zmiany
preferencji w zaleĝnoĂci od sposobu ich „wydobywania” (Slovic, 1995). Opisany efekt
wynika prawdopodobnie z tego, ĝe podczas procedury wyceniania uwaga decydentów jest silniej skoncentrowana na wielkoĂci wygranej, która w przypadku loterii 2.
jest wyĝsza. Gdy jednak dokonywany jest wybór, analiza obejmuje wiÚkszÈ liczbÚ
parametrów cechujÈcych obie loterie. UogólniajÈc, moĝna powiedzieÊ, ĝe zmiana
preferencji jest skutkiem niejednakowego przetwarzania informacji o problemie decyzyjnym, zaleĝnie od tego, jak ów problem jest sformuïowany i przy zaïoĝeniu, ĝe
jego formalne wïaĂciwoĂci nie ulegajÈ zmianie.
86
Decyzje 25_2016.indd 86
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:04
SYLWETKA
Wczesne analizy Slovica i Lichtenstein opisujÈce efekt zmieniania preferencji wykorzystywaïy stosunkowo proste podejĂcie loteryjne. Szybko staïo siÚ jednak jasne,
ĝe niestaïoĂÊ preferencji charakteryzuje równieĝ bardziej zïoĝone decyzje, o czym
Ăwiadczyïy coraz liczniejsze badania z pogranicza psychologii i behawioralnej teorii
decyzji (zob. przeglÈd w: Thaler, 1994). Bez wÈtpienia najbardziej efektownÈ ilustracjÈ tego, jak szeroki jest zakres zjawiska zmiennoĂci preferencji, staïy siÚ badania
Tversky’ego i Kahnemana (1981; Kahneman, Tversky, 2000) testujÈce tzw. efekt ramowania (ang. framing effect). Zgodnie z koncepcjÈ obu badaczy, majÈcÈ swe ěródïa
w zaproponowanej przez nich teorii perspektywy (Kahneman, Tversky, 1979), ludzie
mogÈ zmieniaÊ swoje preferencje dotyczÈce ryzyka w zaleĝnoĂci od tego, czy dziaïajÈ
w sferze zysków, czy teĝ w sferze strat. O ile kontekst zysków skïania do unikania
ryzyka, to kontekst strat nasila gotowoĂÊ do ryzykowania.
Wraz ze wzrostem liczby publikacji na temat efektu niestaïoĂci preferencji wobec
ryzyka staïo siÚ jasne, ĝe modyfikacji musi teĝ ulec szersze spojrzenie na problem
spostrzegania przez ludzi ryzykownoĂci. Wkïad badañ z tego obszaru prowadzonych
przez Paula Slovica i jego wspóïpracowników byï nieoceniony.
3. BADANIA NAD PERCEPCJk RYZYKA
Problem dotyczÈcy tego, jakie parametry majÈ wpïyw na szacowanie przez ludzi
wielkoĂci ryzyka, byï podejmowany przez ekonomistów i teoretyków decyzji na dïugo przed tym, gdy zainteresowaïa siÚ nim psychologia. W ujÚciu teoriodecyzyjnym
obiektywna wielkoĂÊ ryzyka zwiÚksza siÚ wtedy, gdy rosnÈ: prawdopodobieñstwo
straty, wielkoĂÊ straty lub zmiennoĂÊ moĝliwych wyników (Jia, Dyer, Butler, 2008).
W realnym ĝyciu ludzie majÈ jednak albo sïaby dostÚp do iloĂciowych charakterystyk
ryzyka, albo teĝ wpadajÈ w rozmaite puïapki, gdy muszÈ przetwarzaÊ dane probabilistyczne (Kahneman, 2012; Tyszka, 2010). Mimo to sÈ stale wystawiani na rozmaite zagroĝenia i muszÈ w jakiĂ sposób okreĂlaÊ ich zakres. W latach siedemdziesiÈtych XX wieku Slovic podjÈï wraz ze swoim zespoïem badania, których celem miaïo
byÊ rozwiÈzanie problemu intuicyjnej percepcji ryzyka. W jednej ze swoich ksiÈĝek
(2000) wspominaï, ĝe intrygowaïa go nieprzystawalnoĂÊ iloĂciowych modeli ryzyka
do tego, jak ludzie radzÈ sobie z szacowaniem skali zagroĝeñ, z którymi niemal kaĝdego dnia sÈ konfrontowani. Chodziïo o codzienne zachowania (np. prowadzenie samochodu, jazda na rowerze), postrzeganie nowoczesnych technologii (np. inĝynieria
genetyczna, energia atomowa) czy podejmowanie decyzji zwiÈzanych ze zdrowiem
(np. poddawanie siÚ zabiegom chirurgicznym). Slovic zauwaĝyï, ĝe szacowanie ryzyka zwiÈzanego z tego typu kwestiami angaĝuje zupeïnie inne sposoby myĂlenia niĝ te,
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 87
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
87
2016-08-02 12:13:04
SYLWETKA
których wymaga posïugiwanie siÚ bardziej wyrafinowanymi reguïami iloĂciowymi.
Daïo to poczÈtek badaniom w nurcie tzw. paradygmatu psychometrycznego (zob.
Slovic, 1987, 2000, 2013; Slovic, Fischhof, Lichtenstein, 1984).
Jedno z pierwszych odkryÊ dokonanych w badaniach nad percepcjÈ ryzyka wskazywaïo na wyraěnÈ rozbieĝnoĂÊ miÚdzy ocenianiem ryzykownoĂci przez laików
i ekspertów. Na przykïad laikom maïo ryzykowne wydawaïy siÚ: energia elektryczna,
wykorzystywanie konserwantów ĝywnoĂci czy pïywanie, a eksperci zaliczyli je do
kategorii wysokiego ryzyka. Z kolei laicy wysoko oceniali ryzykownoĂÊ energii atomowej, podróĝowania maïymi prywatnymi samolotam, czy pracy w policji, podczas
gdy wedïug ekspertów ich ryzyko byïo relatywnie niskie (Slovic, 1987). ½ródïem tego
rodzaju rozbieĝnoĂci okazaïo siÚ opieranie przez obie grupy ich szacunków ryzyka
na róĝnych podstawach. Eksperci zazwyczaj posïugujÈ siÚ statystykami (przeszïymi
danymi) i z tego wyprowadzajÈ prawdopodobieñstwa zaistnienia zagroĝeñ w przyszïoĂci. Natomiast laicy, którzy albo nie znajÈ statystyk, albo majÈ kïopot z ich zrozumieniem, posïugujÈ siÚ rozmaitymi wymiarami psychologicznymi. W tym sensie
bardziej ryzykowne wydaje siÚ to, co jest sïabiej znane, mniej typowe, niekontrolowalne, nieodwracalne i wzbudzajÈce silniejszy niepokój. Problem polega na tym, ĝe
opieranie swych ocen na tego rodzaju subiektywnych wymiarach moĝe powodowaÊ,
iĝ owe oceny bÚda siÚ nijak miaïy do kalkulacji wyprowadzanych z obiektywnych
danych iloĂciowych. Gdy na przykïad lecimy samolotem, to rzeczywiĂcie nie mamy
wpïywu na to, co siÚ dzieje i moĝemy obawiaÊ siÚ dziwnych děwiÚków, które dochodzÈ z silnika, co skutkuje narastaniem poczucia niepewnoĂci. Jednak obiektywne
prawdopodobieñstwo wypadku jest skrajnie niskie.
Wieloletnie badania prowadzone przez Paula Slovica i jego wspóïpracowników
ujawniïy, ĝe intuicyjna percepcja ryzyka jest zdeterminowana przez spostrzeganie zagroĝeñ w przestrzeni dwóch ortogonalnych czynników, z których jeden jest okreĂlany
jako „ryzyko nieznane”, a drugi jako „ryzyko wzbudzajÈce lÚk”. Ryzyko nieznane jest
nowe, sïabo poznane przez naukÚ, o odroczonych konsekwencjach i trudne do zaobserwowania. Ryzyko wzbudzajÈce lÚk jest niekontrolowalne, o katastrofalnych skutkach, trudne do zredukowania, podejmowane w sposób niedobrowolny. Co waĝne,
udowodniono, ĝe ten psychologiczny mechanizm spostrzegania ryzyka jest uniwersalny w sensie kulturowym (zob. np. Goszczyñska, Tyszka, Slovic, 1991; Sokoïowska,
Tyszka, 2010). ChoÊ ludzie z róĝnych krajów mogÈ siÚ róĝniÊ tym, jakie konkretnie
zagroĝenia postrzegajÈ jako mniej lub bardziej powaĝne, to jednak w podobny sposób
formuïujÈ wnioski o nasileniu owych zagroĝeñ. Innymi sïowy – to, co dla jednych jest
nieznane i wzbudzajÈce lÚk, dla innych moĝe byÊ dobrze znane i bezpieczne, ale jedni i drudzy opierajÈ swoje oceny na poznawczym czynniku wiedzy i emocjonalnym
czynniku lÚku przed zagroĝeniem. Co wiÚcej, okazaïo siÚ, ĝe opisany tu psychologiczny mechanizm percepcji ryzyka odpowiada nie tylko za róĝnice w postrzeganiu na-
88
Decyzje 25_2016.indd 88
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:04
SYLWETKA
turalnych zagroĝeñ, lecz takĝe za odmienne ocenianie ryzyka finansowego (ZaleĂkiewicz, 1996, 2011). Na przykïad ludzie mogÈ unikaÊ inwestowania pieniÚdzy w akcje
nie dlatego, ĝe stopa zwrotu podlega silnym wahaniom, lecz z powodu dysponowania
niewielkÈ lub nawet zerowÈ wiedzÈ o tym, jak dziaïa rynek kapitaïowy i sïabego poczucia kontroli nad tym, co siÚ dzieje z cenami papierów wartoĂciowych.
W ostatnich latach publikacje Paula Slovica koncentrowaïy siÚ miÚdzy innymi na
problematyce wykorzystania wiedzy o psychologicznych wymiarach percepcji ryzyka
do lepszego zrozumienia dynamiki niedawnego kryzysu finansowego (Michel-Kerjan, Slovic, 2009). Badania z tego zakresu wyraěnie ujawniïy, ĝe postrzeganie ryzyka
kryzysu miaïo silnie emocjonalnÈ naturÚ (Burns, Peters, Slovic, 2012). Innymi sïowy, intensywniejsze negatywne reakcje afektywne na symptomy zawirowañ na rynkach finansowych byïy skorelowane ze wzrostem percepcji ryzyka ekonomicznego.
Co ciekawe, osoby cechujÈce siÚ gorszymi zdolnoĂciami numerycznymi wykazywaïy
silniejsze afektywne reakcje na kryzys i szacowaïy ryzykownoĂÊ kryzysu jako wiÚkszÈ
(w porównaniu do Ăredniej oceny w badanej populacji).
PrzeglÈd badañ, który dotychczas przedstawiono w tym artykule, prowadzi do
konkluzji, ĝe procesy intuicyjnej percepcji ryzyka sÈ w znacznym stopniu powiÈzane z silnymi reakcjami emocjonalnymi. Nie jest zatem zaskakujÈce, ĝe Slovic podjÈï badania, które koncentrowaïy siÚ na dokïadniejszym zrozumieniu roli emocji
w postrzeganiu ryzyka. KonsekwewncjÈ tych badañ byïo zaproponowanie modelu
heurystyki afektu.
4. BADANIA NAD HEURYSTYKk AFEKTU
JednÈ z charakterystycznych cech otaczajÈcej nas rzeczywistoĂci jest pozytywne
powiÈzanie ze sobÈ korzyĂci i zagroĝeñ. Innymi sïowy, gdy chce siÚ osiÈgaÊ ponadprzeciÚtne wyniki, zazwyczaj trzeba podejmowaÊ wyĝsze ryzyko. Chyba najïatwiej
to zauwaĝyÊ w obszarze ekonomii. Gdy ktoĂ unika ryzyka i decyduje siÚ lokowaÊ
pieniÈdze w bardzo bezpieczne inwestycje, to raczej nie moĝe liczyÊ na wysokie zyski. Natomiast przy zwiÚkszeniu ryzykownoĂci portfela inwestycyjnego moĝna siÚ
spodziewaÊ korzystniejszej stopy zwrotu (Markowitz, 1952). PodjÚcie bardzo dobrze
pïatnej pracy jest czÚsto zwiÈzane z koniecznoĂciÈ zaakceptowania mniejszej pewnoĂci zatrudnienia. Podobnie rzecz siÚ ma z rozmaitymi nowinkami technologicznymi,
które z jednej strony uïatwiajÈ nam ĝycie, ale z drugiej generujÈ mnóstwo nowych
zagroĝeñ. Na przykïad internet dostarcza nam wiedzy i uïatwia komunikacjÚ, ale jest
takĝe narzÚdziem chÚtnie wykorzystywanym przez przestÚpców. Pojawia siÚ jednak
pytanie: czy przeciÚtny decydent spostrzega zaleĝnoĂÊ miÚdzy korzyĂciami i zagroDECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 89
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
89
2016-08-02 12:13:04
SYLWETKA
ĝeniami w taki wïaĂnie sposób? Okazuje siÚ, ĝe nie. Badania prowadzone w tym zakresie wskazujÈ, ĝe ludzie interpretujÈ zwiÈzek miÚdzy korzyĂciami i zagroĝeniami
w kategoriach negatywnej, a nie pozytywnej korelacji. Takie badania na duĝÈ skalÚ
po raz pierwszy zostaïy przeprowadzone przez zespóï pod kierunkiem Paula Slovica
i zaowocowaïy zaproponowaniem teoretycznego modelu heurystyki afektu.
Pomysï, który juĝ ponad 15 lat temu zostaï empirycznie przetestowany przez Slovica i jego wspóïpracowników, wspóïczeĂnie wydaje siÚ bardzo prosty. Otóĝ poproszono grupÚ ludzi, aby dla listy zawierajÈcej róĝne ryzykowne obiekty (np. samochody czy telefony komórkowe) lub dziaïania (np. palenie tytoniu czy pïywanie) dokonali
oceny spodziewanych korzyĂci i zagroĝeñ. NastÚpnie sprawdzono wspóïczynnik
korelacji miÚdzy tymi dwiema miarami (zob. Finucane, Alhakami, Slovic, Johnson,
2000). Okazaïo siÚ, ĝe korelacja byïa nie tylko silna, ale takĝe ujemna (na poziomie uĂrednionym wynosiïa -0,75). Innymi sïowy, gdy coĂ przynosi duĝe korzyĂci, to
w opinii ludzi nie moĝe byÊ zagraĝajÈce – i odwrotnie: po obiektach lub dziaïaniach
generujÈcych powaĝne ryzyko raczej nie moĝna siÚ spodziewaÊ profitów.
Jak juĝ wczeĂniej wspomniano, Slovic wraz ze swoim zespoïem zaproponowaï,
aby istoty opisanego wyĝej zïudzenia poszukiwaÊ w emocjonalnej naturze percepcji ryzyka (Slovic, Finucane, Peters, MacGregor, 2002; Slovic, Peters, 2006). Oceny
emocjonalne sÈ zazwyczaj szybkie, zgeneralizowane i nastawione na poszukiwanie
spójnoĂci (Kahneman, 2012; Morewedge, Kahneman, 2010). MogÈ byÊ skutkiem
dziaïania tzw. efektu aureoli, zgodnie z którym wiedza o jednym pozytywnym lub
negatywnym aspekcie danego obiektu jest rozciÈgana na ocenÚ pozostaïych jego wïaĂciwoĂci. JeĂli ludzie spodziewajÈ siÚ, ĝe podjÚcie okreĂlonego dziaïania przyniesie
im korzyĂci, to takie dziaïanie jest postrzegane pozytywnie i zgodnie z efektem aureoli jego ocena na róĝnych wymiarach takĝe siÚ poprawia (np. roĂnie poczucie bezpieczeñstwa). Gdy jednak jedna z czÈstkowych ocen jest negatywna (np. percepcja
ryzykownoĂci jest wysoka), to taka ocena generalizuje siÚ równieĝ dla pozostaïych
wïaĂciwoĂci (np. korzyĂci sÈ oceniane jako niewielkie). Zgodnie z teoretycznym modelem zaproponowanym przez Slovica heurystyka afektu opiera siÚ wïaĂnie na dziaïaniu efektu aureoli, a skutkiem jej uwikïania w percepcjÚ ryzyka jest dostrzeganie
negatywnej relacji miÚdzy korzyĂciami i zagroĝeniami.
Zaproponowanie heurystyki afektu jako wyjaĂnienia znieksztaïceñ w ocenie ryzyka okazaïo siÚ mieÊ ogromne znaczenie praktyczne. Oto tylko jeden z wielu przykïadów. JeĂli osoby uzaleĝnione od nikotyny czerpiÈ przyjemnoĂÊ z palenia papierosów
i dostrzegajÈ rozmaite korzyĂci wynikajÈce z tego rodzaju aktywnoĂci (np. obniĝenie
stresu, ïatwiejsze koncetrowanie siÚ), to ich pozytywna ocena w tym zakresie bÚdzie
siÚ przenosiïa na inne aspekty, w tym na obniĝenie postrzeganej ryzykownoĂci (zob.
Slovic, 2001). Zrozumienie emocjonalnej natury percepcji ryzyka przyczynia siÚ za-
90
Decyzje 25_2016.indd 90
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:04
SYLWETKA
tem nie tylko do lepszego poznania jego psychologicznych mechanizmów, ale równieĝ stwarza moĝliwoĂÊ kreowania bardziej efektywnych narzÚdzi komunikowania
wiedzy o ryzyku i konstruowania skuteczniejszych programów interwencyjnych.
5. PODSUMOWANIE – PAUL SLOVIC JAKO BADACZ, ORGANIZATOR I MENTOR
Opisane we wczeĂniejszych punktach badania Paula Slovica i jego wspóïpracowników, prowadzone na przestrzeni niemal 50 ostatnich lat, miaïy ogromny wpïyw
na rozwój naszej wiedzy o tym, jak ludzie postrzegajÈ ryzyko i w jaki sposób dokonujÈ ryzykownych wyborów. Trzeba jednak podkreĂliÊ, ĝe wiedza, którÈ zdobyliĂmy
dziÚki badaniom Slovica, dalece wykracza poza obszar behawioralnej teorii decyzji.
Znakomitym przykïadem potwierdzajÈcym tÚ tezÚ sÈ jego ostatnie analizy dotyczÈce
skïonnoĂci ludzi do podejmowania dziaïañ charytatywnych. WykorzystujÈc wiedzÚ
o afekcie, wyobraĝeniach, heurystykach i procesach uwagowych, Slovic zaproponowaï model wyjaĂniajÈcy zmiany w gotowoĂci do dokonywania wpïat na cele dobroczynne (ang. charitable giving; Dickert, Slovic, 2009; Slovic, 2007; Västfjäll, Slovic,
Mayorga, Peters, 2014). Zgodnie z tym modelem ludzie chÚtniej ofiarowujÈ pieniÈdze, gdy odbiorca datku (np. dziecko pokrzywdzone w kataklizmie) jest przedstawiony (najlepiej wizualnie) jako konkretna osoba i gdy uwaga darczyñcy nie ulega
rozproszeniu, np. poprzez ekspozycjÚ informacji o innych poszkodowanych osobach.
Badania wykazaïy, ĝe najwiÚksze nasilenie emocji zwiÈzanych ze wspóïczuciem odnotowuje siÚ wtedy, gdy potencjalny darczyñca rozwaĝa przekazanie datku dla jednej, konkretnej osoby. Dodanie informacji o choÊby jeszcze jednym pokrzywdzonym
osïabia siïÚ afektu i w konsekwencji powoduje przekazywanie mniejszych kwot na
cel charytatywny. Praktyczne znaczenie tych badañ jest oczywiste: w im wiÚkszym
stopniu informacja o osobach poszkodowanych jest abstrakcyjna i przedstawiana
w postaci danych statystycznych, w tym mniejszym stopniu ludzie bÚdÈ skïonni przekazywaÊ datki materialne. Znakomite podsumowanie eksperymentów ilustrujÈcych
spoïeczne i Ărodowiskowe skutki prezentowania informacji o zagroĝeniach w postaci
liczb i statystyk znalazïo siÚ w ksiÈĝce Numbers and Nerves, którÈ Paul Slovic opracowaï wspólne ze swoim synem – Scottem (Slovic, Slovic, 2015).
Liczne talenty Paula Slovica nie ograniczajÈ siÚ do tworzenia teorii i prowadzenia
badañ, ale obejmujÈ teĝ dziaïania organizacyjne. W 1976 roku Slovic stworzyï niezaleĝny instytut badawczy „Decision Research” (http://www.decisionresearch.org),
w którym prowadzone sÈ badania nad procesami oceniania i podejmowania decyzji.
To jedna z najwaĝniejszych instytucji tego typu na Ăwiecie. WaĝnÈ cechÈ tych badañ
jest ich interdyscyplinarny, miÚdzykulturowy i aplikacyjny charakter. Moĝna siÚ byïo
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 91
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
91
2016-08-02 12:13:04
SYLWETKA
o tym przekonaÊ, uczestniczÈc w specjalnej sesji poĂwiÚconej osiÈgniÚciom naukowym Paula Slovica, zorganizowanej podczas prestiĝowej konferencji Judgment and
Decision Making w Chicago, w 2015 roku. Wspóïpracownicy Paula Slovica (m.in.
Daniel Kahneman, Richard Thaler, Baruch Fischhoff, Howard Kunreuther) i jego
uczniowie opowiadali o nim nie tylko jako o wybitnym uczonym, ale takĝe czïowieku, dla którego nadzwyczaj waĝne jest spoïeczne przesïanie dziaïalnoĂci badawczej.
Wydaje siÚ, ĝe jeĂli mïodzi adepci nauki poszukujÈ dobrego wzorca do naĂladowania,
to z caïÈ pewnoĂciÈ takim wzorcem jest wïaĂnie Paul Slovic.
BIBLIOGRAFIA
Burns, W.J., Peters, E., Slovic, P. (2012). Risk perception and the economic crisis: A longitudinal
study of the trajectory of perceived risk. Risk Analysis, 32, 659-677.
Dickert S, Slovic P (2009) Attentional mechanisms in the generation of sympathy. Judgment and
Decision Making, 4, 297-306.
Finucane, M.L., Alhakami, A., Slovic, P., & Johnson, S.M. (2000). The affect heuristic in judgments
of risks and benefits. Journal of Behavioral Decision Making, 13, 1-17.
Goszczyñska, M., Tyszka, T., Slovic, P. (1991). Risk perception in Poland: A comparison with three
other countries. Journal of Behavioral Decision Making, 4, 179-193
Jia, J., Dyer, J.S., & Butler, J.C. (2008). Axiomatic Models of Perceived Risk. W: L. Melnick & B.S.
Everitt (Eds.), Encyclopedia of Quantitative Risk Analysis and Assessment, Volume I. Chichester:
John Wiley & Sons, Inc., 94-103
Kahneman, D. (2012). Puïapki myĂlenia. O myĂleniu szybkim i wolnym. Poznañ: Media Rodzina.
Kahneman, D., Tversky, A. (red.). (2000). Choices, values and frames. New York: Cambridge University Press.
Kahneman, D., Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk. Econometrica, 47, 263-291.
Lichtenstein, S., Slovic, P. (2006). The Construction of Preference. New York: Cambridge University
Press.
Lichtenstein, S., Slovic, P. (1973). Response-induced reversals of preference in gambling: An extended replication in Las Vegas. Journal of Experimental Psychology, 101, 16-20.
Lichtenstein, S., Slovic, P. (1971). Reversals of preference between bids and choices in gambling
decisions. Journal of Experimental Psychology, 89, 46-55.
Markowitz, H.M. (1952). Portfolio Selection. Journal of Finance, 7, 77-91.
Michel-Kerjan, E., Slovic, P. (red.) (2010). The Irrational Economist: Making Decisions in a Dangerous World. New York: Public Affairs.
Morewedge, C.K. & Kahneman, D. (2010). Associative processes in intuitive judgment. Trends in
Cognitive Sciences, 14, 435-440.
Slovic, P. (2013). The Feeling of Risk: New Perspectives on Risk Perception. London: Earthscan Publications.
92
Decyzje 25_2016.indd 92
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:05
SYLWETKA
Slovic P (2007) “If I look at the mass I will never act”: Psychic numbing and genocide. Judgment
and Decision Making, 2, 79-95.
Slovic, P. (2001). Smoking: Risk, Perception, and Policy. New York: SAGE Publications.
Slovic, P. (2000). The Perception of Risk. London: Earthscan Publications.
Slovic, P. (1995). The Construction of Preference. American Psychologist, 50, 364-371.
Slovic, P. (1987). Perception of risk. Science, 236, 280-285.
Slovic, P., Finucane, M., Peters, E. MacGregor, D. (2002). Rational Actors or Rational Fools: Implications of the Affect Heuristic for Behavioral Economics. Journal of Socio-Economics, 31,
329-342.
Slovic, P., Fischhoff, B., Lichtenstein, S. (1984). Behavioral decision theory perspectives on risk and
safety. Acta Psychologica, 56, 183-203.
Slovic, P, Peters, E. (2006). Risk Perception and Affect. Current Directions in Psychological Science,
15, 322-325.
Slovic, P., Slovic, S. (2015). Numbers and Nerves. Information, Emotion, and Meaning in a World of
Data. Corvallis, OR: Oregon State University Press.
Sokoïowska, J., Tyszka, T. (1995). Perception and acceptance of technological and environmental
hazards. Risk Analysis, 15, 733-743.
Thaler, R.H. (1994). The Winner’s Curse. Paradoxes and Anomalies of Economic Life. Princeton, NJ:
Princeton University Press.
Tyszka, T. (2010). Decyzje: perspektywa psychologiczna i ekonomiczna. Warszawa: Wydawnictwo
Scholar.
Västfjäll, D., Slovic, P., Mayorga, M., Peters, E. (2014). Compassion Fade: Affect and Charity Are
Greatest for a Single Child in Need. PLoS ONE 9(6): e100115.
Von Neumann, J., Morgenstern, O. (1947). Theory of Games and Economic Behavior. Princeton, NJ:
Princeton University Press.
Wilkinson, N. (2008). An Introduction to Behavioral Economics. New York: Palgrave Macmillan.
ZaleĂkiewicz, T. (2011). Psychologia ekonomiczna. Warszawa: PWN.
ZaleĂkiewicz, T. (1996). Wymiary ryzyka w inwestowaniu pieniÚdzy. Czasopismo Psychologiczne, 2,
153-159.
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 93
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.73
93
2016-08-02 12:13:05