91_Acta Univers a Linguistica 26. 1992

91_Acta Univers a Linguistica 26. 1992

A C T A
U N I V E R S I T A T I S
L O D Z I E N S I S
FOLIA LINGUISTICA 26, 1992
Barbara Lewandowska-Tomaszczyk
DRZEWO SŁÓW
O SŁOWNIKU
The M o r dtree®,
THE W O R D T R E I &
można tłumaczyć na polski
CO
jest dziełem H. G. Burgera.
logii i Edukacji
H . G. BURGERA1
Uniwersytetu Missouri
równo autorem, wydawcą jak
i
w
Jest
Nazwanie jej
Drzewo
profesor
Kansas
dystrybutorem
mu dwadzieścia siedem lat życia.
historii leksykografii.
jako
Henry G. Burger -
słów,
Antropo­
City, jest za­
pracy, która zabrała
to praca bezprecedensowa w
słownikiem
to
zbyt
mało.
Jest to jednocześnie słownik, tezaurus i system reprezentacji wie­
dzy.
Autor
nazywa ją systemem, który pozwala
powiedzi na pytania
łecznych w sposób
w pełni zautomatyzowany.
niezwykle ambitne.
fizycznych
The
Jest
to
i
spo­
więc dzieło
jest próbą definiowania procesów
Hordtree®
i społecznych, które mogą być wyrażane
sowników przechodnich
finiowany
na uzyskiwanie od­
dotyczące znaczenia pojąć fizycznych
w języku angielskim.
Każdy
w
formie cza­
czasownik
de­
jest przez dekompozycję binarną do dwóch członów (akte-
mów) podrzędnych, z których
jeden
- skutek wyróżnionego procesu.
oznacza
Burger
250 000 czasowników, tzn. o 30% więcej
słowniku oksfordzkim, i
wyróżnia
sensów czasownika angielskiego.
gdy dowiadujemy
analizuje
niż
24 600
Liczby
przyczynę,
w
w
drugi
ten
sposób
najobszerniejszym
procedur
te
a
dekompozycji
stają się zrozumiałe,
się, że autor włącza w zakres swoich analiz
cza­
sowniki bardzo rzadko używane, okazjonalizmy, które nie znalazłyby
się
w słownikach bardziej tradycyjnych, wszystkie jednak z udoku­
mentowaną w pełni historią użycia.
1 H. G.
B u r g e r ,
The W o r d t r e e ® ,
Można do nich zaliczyć
1984, s. 380.
przy­
kłady takie, jak zauważone przez innych recenzentów: FOOZLE, CUNNY
THUMB, czy COFFEE-POT
i COFFEE-CUP, użyte
jako
czasowniki,
czy
neologizmy typu TYPEEANIZE czy JPO.
Proponowane dekompozycje Burgera
czące procesów fizycznych, oparte
na przyczynę i skutek, doty­
są
na podstawie specjalistycz­
nych analiz technicznych, stąd
też
ilości czasowników
z procesami technologicznymi, che­
związanych
znajdujemy w słowniku ogromne
mią, biologią itp., takich jak COPOLYMERIZE,
AGGLUTINATE,
CHRO­
MOGRAPH itd.
Przy pomocy'swojej binarnej metody sekwencyjnej, Burger docho­
dzi do zbioru czasowników prymarnych. Są to relatywne pojęcia prymarne, takie
jak
RELATE, NEED, CHANGE,
RIZE, GATHER, IN, OUT
oraz
dwa
EQUAL,
czasowniki
ORDER,
prymarne
SINGULAabsolutne:
CREATE i jego antonim UNCREATE, których autor dalej nie definiuje.
Słownik Burgera w swej części zasadniczej składa
rozdziałów:
tezaurusa
się
z dwóch
zestawionego wedle pól semantycznych
słownika-indeksu alfabetycznego.
kładu czasownika MANEUVER
oraz
W każdym haśle (użyjemy tu przy­
omawianego przez autora) znajdujemy na­
stępujące informacje:
W CZęŚCI TEZAURUSOWEJ:
1) hasło nadrzędne np. przy czasowniku MANEUVER, jest
oraz wyróżnik ARRANGE.
Czyli czasownik MANEUVER
to PLAN
rozumiany
jest
jako para pojęć składowych PLAN + ARRANGE;
2) sprawca czynności: ARTFUL DODGER, TALLEYRAND - CHARLES;
3) pojęcia utożsamiane często
z pojęciem hasłowym,
lecz
nie
synonimiczne: DEPLOY, MANIPULATE;
4) bardziej szczegółowe pojęcia rzeczownikowe wyrażające czyn­
ność, podporządkowane czasownikowi hasłowemu:
(horse/sea) MANSHIP,
GAMBIT, ADVANTAGING;
5) pojęcia, których przyczyną jest pojęcie hasłowe: PUSH OVER,
UTOPIA;
6 ) pojęcia przeciwne: BUNGLE
oraz
nym pojęciem hasła nadrzędnego: UNPLAN,
ich połączenia z zanegowa­
DISARRANGE;
przyczyny: OAF, SLOB;
7) pojęcia synonimiczne: BOTCH, BUMBLE, MANGE;
ponadto
ich
8 ) nominalne pojęcia synonimiczne:
AWKWARDNESS, DAMAGING CS.,
DISINTERESTING EF;
9) efekt lub rezultat: ACCIDENT, POT BOILER.
W CZYŚCI INDEKSOWEJ:
1) czasowniki składnikowe pojącia hasłowego:
+ ARRANGE;
2 ) dopełnienia oraz efekt powiązania
dopełnieniem: to MANEUVER
a
MANEUVER =
czasownika
PLAN
hasłowego
z
PSYCHOANALYZED OBject = to PSYCH it;
3) pojącia, których częścią składową
jest
czasownik
hasłowy
np.: MANEUVER + INTRODUCE = INSINUATE;
4) rezultat: CONTEST (który jest rezultatem MANEUVER);
5) pojącia bardziej szczegółowe: FINESSE, INFLUENCE;
6 ) synonimiczne pojęcia nominalne: EXPEDITING;
7) Skutki: MANEUVER powoduje CIRCUMVENTION.
Dodatkowymi informacjami są wskazania na pochodzenie
tus jednostki leksykalnej, np.
czy np.
użycie militarne,
wne, jak
i
archaizm,
Afryka
czy sta­
science
fiction
itd. Każde hasło głó­
fotografika, techniczne
wszystkie poziomy informacyjne
liczbowe, dla łatwości ich wyszukiwania
Pd.,
mają swoje oznaczenia
zarówno
ręcznego
jak i,
przede wszystkim, komputerowego.
Słownikowi towarzyszy bardzo pieczołowicie
źródeł, jak i osób, które przyczyniły
tości słownika.
Praca liczy 378 stron, z
strona zmniejszona
nych.
Faktycznie
oryginalne.
W
się
do
tym
jest do 1/4 wielkości
ze
lista
obję­
jednak,
każda
że
względów ekonomicz­
więc, każda strona słownika
związku z tym druk użyty
sporządzona
wzbogacenia
zawiera
4
strony
w pracy zmniejszony jest
także czterokrotnie, co powoduje pewne trudności z używaniem słow­
nika
w
wydaniu książkowym.
symbolika.
przysparza użytkownikowi
sultacja listy symboli
nika.
Innego
typu trudność to rozbudowana
Użyta przez autora także w celu zmniejszenia objętości
dodatkowych
kłopotów.
bardzo zwalnia tempo korzystania ze
Praca Burgera była ewidentnie opracowywana
terowej.
Autor
Każdorazowa kon­
słow­
w formie kompu­
jednak nie informuje użytkowników o jej dostępno­
ści w tej formie.
Słownik właściwy, który
przedstawiłam
powyżej,
poprzedzony
jest bardzo obszernym wstępem, którego
nąć.
Burger
kwestii
podnosi w nim szereg
nie można w recenzji pomi­
teoretycznych
związanych z opracowywaniem
i
praktycznych
i użytkowaniem słownika, jak
również z podstawami teoretycznymi leksykologii.
Sądząc po binarnej zasadzie dekompozycji,
którą Burger uznaje
za podstawę semantycznej analizy leksykalnej w swojej pracy i któ­
ra wywodzi
się
logicznej, jak
zresztą z klasycznych teorii lingwistyki antropo­
i
z zasad opozycji fonologicznych szkoły praskiej
można by sądzić, że
nika
wewnętrzna struktura tak zaplanowanego
musi doprowadzić do prostej
nia do semantycznych pojęć prymarnych.
stawia
Autor
wprawdzie
się takim 'redukcjonistycznym' wnioskom,
w dekompozycji znaczeń, jaką
proponuje,
równo fizyczne cechy zjawisk, jak
nistyczny.
W
słow­
i niepożądanej redukcji znacze­
i
przeciw­
argumentując, że
bierze się pod uwagę za­
ich
aspekt
kulturowo-huma-
wielu przypadkach, faktycznie, można
doszukać
się
takich uwarunkowań
(por. np. BID = DECLARE + OFFER, BRIBE = FAVOR
+ SUBORN itp.).
większości jednak przypadków nie ulega wątpli­
W
wości, że - biorąc
pod
ale i inne wskaźniki
uwagę nie tylko
znaczenia
podane
nia z poważnym zubożeniem znaczenia.
czasownika ASSASSINATE
MURDER
pomija
ze
informację
składnikową,
w haśle - mamy do czynie­
I
tak np.
składnikami
w
opisie
sensu
konceptualnymi SURPRISE +
się zupełnie te najważniejsze pierwiastki społecz­
no-kulturowe czynu, który
mianowicie fakt, że
wyraża
oznacza
ona
się
podformą
morderstwo
mierzone przeciwko ważnej osobistości.
znaczenia takich
Bez
ASSASSINATE,
a
polityczne i to wy­
tych
informacji opis
i podobnych pojęć jest na tyle niepełny,
łoby nierozważne polecić je osobom, których znajomość
że by­
języka
an­
gielskiego nie jest bardzo dobra.
I tu wracamy do punktu, w
którym
Burger zwraca
widywanych przez niego adresatów słownika.
Zalicza
się do prze­
on do nich m.
in. pisarzy, dziennikarzy, naukowców różnych dyscyplin, wynalazców
terapeutów, bibliotekarzy, inżynierów, ponadto zaś, co jest szcze­
gólnie istotne, do uczących
się
języka
angielskiego i tłumaczy.
Nie mam tu wątpliwości co do dużej wartości tej
teoretyczno-poznawczych, mniej jestem
przydatności praktycznej, a
już
jednak
pracy
dla
przekonana
celów
o
jej
szczególnie w przypadku uczących
się języka obcego
oraz tłumaczy.
pełnego kontekstu
dla uchwycenia znaczenia, jak
Uczący
się
języka
i
potrzebują
podania
tych
cech sensu wyrazu, które są istotne
dla jego
identyfikacji
rozróżnienia od innych jednostek odnoszących sią
Największą zaś troską tłumacza
jest, oprócz
zrozumienia znaczenia wyrazu, podobnie
padku
jak
jak
w
oraz
do innych pojąć.
najpełniejszego
poprzednim
przy­
(czego mu jednak słownik Burgera nie gwarantuje), znalezie­
nie także ekwiwalentu
w innym języku,
ekwiwalentu
pragmatycznie najbliższego punktowi wyjścia.
Burgera
Z
pojęciowo
może być tylko skromną pomocą dla tłumacza.
śli nawet przyjmiemy, że
odcieni znaczeniowych
słownik
ten
nie
i
tego powodu praca
Ponadto, je­
oddaje całego sensu i
(być może żaden słownik
tego pokazać) - to co praca Burgera zawiera
nie
jest w stanie
przedstawione
jest w
sposób zbyt skomplikowany
dla przeciętnych użytkowników. Istotnym
brakiem jest też fakt, że
nawet gdybyśmy pokusili się o rozwiąza­
nie wszystkich binarnych hierarchii, które
kryją, nie
ma
w znaczeniu wyrazu się
żadnej gwarancji zrozumienia pojęcia,
jaśnienia szukamy.
Chyba,
że się je bardzo dobrze
wtedy tylko ocena adekwatności propozycji Burgera
którego wy­
zna!
Zostaje
(por. próbka
w
schemacie 1 ).
VIBRATE
SUPPORT
UPBEAR LIMIT
ODIZE DOWN
MOVE DIRECT
Л Л
Л Л
АЛ
SUCCEED INTERCHANGE
Л
Л
CREATE/UNCREATE/0
Schemat 1
Jest to niewątpliwie bardzo ciekawa praca
antropologów, choć
w
listyczną, wszelkie
kowców branż ścisłych
dla językoznawców i
moim przekonaniu znaczenie jest sprawą
zaś
ho­
jego komponenty są artefaktami. Dla nau­
wyjaśnienia
są
na
pewno zbyt ogólne, dla
pisarzy, twórców - zbyt proste, nie uwzględniające niuansów i aso­
cjacji. I choć niektóre dekompozycje wydają
pierwszych sekwencjach, w
bardziej arbitralne.
dalszej
sią
bardzo
trafne w
dekompozycji okazują sią coraz
Barbara Lewandowska-Tomaszczyk
ON THE W O R D T R E E &
This is a review article
of
BY HENRY G. BURGER
the work by Henry G. Burger
The Wordtree is a dictionary-thesaurus published
defining the lexicon
of
processes expressed
in
by
1984.
English
Burger provides information concerning different types
each entry.
The
lexical items.
most challenging part refers
the
other
-
of
the
its
It is an attempt at
sense
selections seem convincing
verbs.
relations in
conceptual analysis of
and tries to d e ­
in terms of two sub-parts, one - indicating its cause,
effect.
it underrepresents
Wordtre«®.
transitive
Burger applies the binary componential method
fine each verbal concept
scale,
to
The
Although
the
enterprise
is unprecedented in its
the meaning of lexical items.
for
the nodes higher
more arbitrary for the lower ones.
in
the
Also while his binary
hierarchy, they are