polityka społeczna po 1989: język, kontekst post

POLITYKA SPOŁECZNA PO 1989:
JĘZYK, KONTEKST POST-SOCJALIZMU
I PERSPEKTYWY ROZWOJU
#5
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Przełom 1989 roku: terapia szokowa kontra gradualizm. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
Transformacja: między przeszłością a przyszłością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Inspiracje zagraniczne: Europa Zachodnia czy Ameryka Łacińska? Konsensus Waszyngtoński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Polityka społeczna i ideologia: neoliberalny dyskurs lat 90. XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Transformacja jako przypadek instytucjonalnej ewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Polityka społeczna przed rokiem 1989: rola dziedzictwa historycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Polityka społeczna po roku 1989: dziedzictwa historyczne i dyskurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Wycofywanie się państwa z polityki społecznej a rola innych aktorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Współczesna polityka społeczna w Polsce: perspektywy rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Spis wykresów i ramek
Wykres 1: Rozkład odpowiedzi na pytanie o akceptację nierówności dochodowych wśród respondentów z czterech krajów
Europy Środkowo-Wschodniej dla lat 1990 i 1995 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Ramka 1: Główne założenia Konsensusu Waszyngtońskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Wstęp1
Celem niniejszego tekstu jest wprowadze-
po roku 1989, czy zideologizowaniu języka
nie do zagadnień rozwoju polityki społecznej
polityki ekonomicznej i społecznej, spolaryzo-
w Polsce w kontekście transformacji syste-
wanego przez dyskurs neoliberalizmu. Anali-
mu gospodarczego i politycznego. W opraco-
za uwarunkowań reform polityki społecznej
waniu prezentujemy związki między polityką
opiera się na nowatorskim połączeniu per-
społeczną i procesem transformacji w Polsce,
spektywy
skupiając się w szczególności na roli postaw
oraz analizy wpływu dyskursu na strategie
i dyskursów kształtujących instytucjonal-
mobilizacji aktorów społecznych.
ną architekturę polityki społecznej po 1989
W opracowaniu poddajemy analizie kariery
roku. Wspierając się danymi empirycznymi
zasadniczych haseł bądź określeń definiu-
i stanem wiedzy na temat procesów społecz-
jących poszczególne dyskursy, jak np. okre-
nych i ekonomicznych, postaramy się zwery-
ślenie „wyuczona bezradność” czy „postawa
fikować podstawowe argumenty dotyczące
roszczeniowa”. Na końcu zastanawiamy się
reform polityki społecznej w Polsce.
nad możliwością wprowadzenia do deba-
W naszych rozważaniach skupimy się m.in. na
ty publicznej nowych dyskursów na rzecz
problemie postkomunistycznego kontekstu
rozwijania nowoczesnej polityki społecznej
reformy państwa opiekuńczego, paradoksach
w Polsce.
historycznego
instytucjonalizmu
zawartych w rozwojowych dążeniach Polski
Przełom 1989 roku: terapia szokowa kontra gradualizm.
Uwagi wstępne
Jednym z głównych wątków w pracach na
kowa
temat transformacji gospodarczej w Europie
natężeniem kosztów społecznych w krótkim
Środkowo-Wschodniej przez wiele lat była
czasie, po którym wprowadzone w życie in-
strategia odchodzenia od gospodarki cen-
stytucje wolnego rynku miały wynagrodzić
tralnie planowanej. Doświadczenia krajów
społeczeństwu poniesione koszty. Z kolei stra-
regionu podzielono wówczas ze względu na
tegia gradualizmu miała się opierać na roz-
styl transformacji. Na jednym biegunie mieli-
łożeniu kosztów w czasie dzięki wolniejszemu
śmy strategię terapii szokowej („big-bang”),
wprowadzaniu instytucji wolnego rynku i
na drugim zaś strategię gradualistyczną.
przejściu do zreformowanego systemu gospo-
Podstawowym
było
darczego. Często łączono ją z eksperymentami
rozłożenie w czasie kosztów transformacji,
w ramach ustrojów socjalistycznych, mający-
w tym kosztów związanych z liberalizacją
mi na celu wprowadzenie elementów kapitali-
cen i redukowaniem „przedwczesnego pań-
stycznego gospodarowania. Użycie tych dwóch
stwa opiekuńczego” (J. Kornai). Terapia szo-
odmiennych strategii uosabiały dwa kraje: Pol-
1
punktem
odniesienia
miała
się
charakteryzować
silnym
Autorzy pragną podziękować prof. Tadeuszowi Kowalikowi za przyjęcie zaproszenia do udziału w debacie, która
odbyła się 29 maja 2012. Dziękujemy również wszystkim jej uczestnikom.
3
ska (terapia szokowa) i Węgry (gradualizm).
odgrywały mechanizmy redystrybucji docho-
Węgierska droga do gospodarki rynkowej
dów i stopniowego rozkładania kosztów spo-
opierała się w znacznym stopniu na prze-
łecznych. Jednocześnie Węgry, posiadające
konaniu decydentów o wartości modelu go-
doświadczenie związane z eksperymentami
spodarczego, który można określić mianem
mającymi na celu wprowadzanie elementów
„społecznej gospodarki rynkowej”. Dyskusje,
rynkowych do gospodarki centralnie plano-
które toczyły się na przełomie lat 80. i 90.
wanej, znacznie ostrożniej niż Polska odcho-
XX wieku, dotyczyły w dużej mierze strate-
dziły od gospodarki socjalistycznej.
gii, która pozwoliłaby uniknąć niepokojów
społecznych. W strategii tej zasadniczą rolę
Transformacja: między przeszłością a przyszłością
Zacznijmy od przywołania argumentu Davi-
z jednej strony, zakresu tolerancji społecznej
da Starka na temat transformacji w Europie
na przeprowadzane reformy, z drugiej zaś,
Środkowo-Wschodniej z 1992 roku. Już wte-
zdolności demokratycznych rządów do roz-
dy Stark podkreślał, że w tym regionie „mamy
wiązywania problemów społecznych związa-
do czynienia z wieloma transformacjami jed-
nych z transformacją (Bruszt 1993).
nocześnie. Po pierwsze, wśród krajów Europy
Odpowiedź na ostatnie pytanie była nega-
Środkowo-Wschodniej dostrzegamy różno-
tywna wśród zwolenników tezy o nieprzy-
rodność strategii transformacyjnych. Po dru-
stawalności
gie, w ramach każdego z krajów widzimy
i reform urynkowienia gospodarki. Zwolenni-
transformację wielu domen – politycznej, go-
cy tej perspektywy argumentowali, że grupy
spodarczej i społecznej – przy czym wymiar
potencjalnie zagrożone kosztami społeczny-
czasowy tych procesów często ma charakter
mi zaprotestują bądź to w ramach systemu
asynchroniczny, a ich artykulacja rzadko była
demokratycznego, bądź też podważając jego
spójna” (cyt. za: Ekiert 2003, s. 91).
fundamenty, i w ten sposób uniemożliwią
Jak argumentował Laszlo Bruszt, dysku-
wprowadzenie wolnego rynku.
sje wokół transformacji gospodarczej opar-
Z kolei pozytywna odpowiedź na postawio-
te były na trzech twierdzeniach dotyczących
ne powyżej pytanie wynika z twierdzenia
wprowadzania
o
gospodarki
rynkowej.
Po
możliwości
systemu
demokratycznego
zredukowania
społecznych
pierwsze, ustanowienie wolnego rynku obni-
kosztów transformacji, tak by reformy zy-
ży koszty transakcyjne w krajach wychodzą-
skały społeczne poparcie. Warunkiem ko-
cych z gospodarki centralnie planowanej. Po
niecznym jest społeczna wiara w powodzenie
drugie, prywatyzacja obniży koszty funkcjo-
reform. Co ciekawe, jak argumentował Adam
nowania tych gospodarek i przyczyni się do
Przeworski, skutecznym sposobem na wpro-
ich wydajniejszego funkcjonowania. Po trze-
wadzanie reform jest nie tyle redukowanie
cie, zarówno urynkowienie gospodarki jak
ich kosztów społecznych, ile tego typu ra-
i prywatyzacja spowodują koszty społeczne.
dykalne działanie, które nie tylko umożliwia
Kwestią, co do której nie było zgody, było to,
szybkie reformy, lecz również generuje po-
czy społeczeństwa zgodzą się na poniesienie
parcie społeczne (Przeworski 1991). Warun-
tych kosztów. Pytanie to pośrednio dotyczyło,
ki, jakie mają temu procesowi towarzyszyć,
4
to centralizacja podejmowania decyzji poli-
do zysków, jakie przyniosą te procesy w (nie-
działania i sprawi, że będzie możliwy import
domniemanymi preferencjami społecznymi
tycznych i neutralizacja opozycji politycznej
określonej) przyszłości (Offe 1993). Offe przy-
zachodnioeuropejskiej architektury instytu-
i
bądź jej marginalizacja. Drugą strategią jest
wołuje
politycznej
cjonalnej wolnego rynku i pluralistycznego
wprowadzano (Lane 2002).
włączanie aktorów społecznych w proces
cierpliwości” Alberta Hirschmana i jego kon-
systemu demokratycznego. Od razu nasu-
Na drugim końcu spektrum rozmaitych analiz
podejmowania decyzji. Przeworski podkreśla,
cepcji „efektu tunelowego”, która zakłada, że
wa się tutaj refleksja, że taka perspektywa
transformacji znajduje się stanowisko, które
że proces reform nie ma charakteru liniowe-
pomimo nieproporcjonalnie dużego obciąże-
opiera się na trzech wyidealizowanych ocze-
proces ten określa mianem inwolucji. Według
go – mamy tutaj do czynienia raczej z po-
nia kosztami społecznymi transformacji, gru-
kiwaniach. Po pierwsze, zakłada ona możli-
tego sposobu podejścia ekonomii politycznej
wtarzającym się zjawiskiem tworzenia masy
py społeczne, których to dotyczy, nie muszą
wość istnienia instytucjonalnej tabula rasa,
do transformacji w krajach Europy Środko-
krytycznej, umożliwiającym przeprowadzenie
przeciw temu protestować. Wynikać to będzie
po drugie, uważano, że możliwy jest import
wo-Wschodniej system gospodarczy sprzed
kolejnych etapów reform.
z konstatacji, że jeśli inne grupy społeczne są
i bezpośrednie wdrożenie „zachodniej” struk-
1989 roku ściśle determinuje kierunek tego
Laszlo Bruszt przekonuje, że o ile teza Prze-
„zwycięzcami” w transformacji, „przegrani”
tury instytucjonalnej wolnego rynku i systemu
procesu. Innymi słowy, mamy tutaj do czy-
worskiego może być uzasadniona, proces
też na niej skorzystają. Wyłączając meto-
demokratycznego, przy czym ich funkcjono-
nienia z teleologicznym procesem, w którym
transformacji nie dzieje się w próżni. Dlate-
dy autorytarne, warunkiem koniecznym jest
wanie i rezultaty w krajach transformacji
interakcja ze zmienionym otoczeniem instytu-
go Bruszt proponuje, by uwzględnić również
obietnica „cudu gospodarczego” lub włącze-
mają być zbliżone do zachodniego wzorca.
cjonalnym, zwłaszcza politycznym, jest wy-
instytucjonalne i strukturalne dziedzictwa
nie do procesu rządzenia społeczeństwa oby-
Po trzecie, zniesienie przymusu uwolni „natu-
soce nieprawdopodobna (Stark i Bruszt 1998).
(legacies) reżimów postsocjalistycznych, co
watelskiego, które mogłoby zalegitymizować
ralną” umiejętność i skłonność do działania
umożliwi pełniejsze zrozumienie różnorod-
reformy (Offe 1996). Zatem czynnikiem, który
na wolnym rynku. Podsumowując, w oczach
nych ścieżek transformacji, jakie miały miejsce
ma fundamentalne znaczenie dla poparcia
wielu analityków istniała zgodność między
w Europie Środkowej. Doświadczenia z epoki
bolesnych reform gospodarczych, jest takie
socjalistycznej w radzeniu sobie z problema-
przedstawienie skutków reform, które po-
mi społecznymi bądź z wyzwaniem polega-
zwoli, by większość wyborców oczekiwała
jącym na łączeniu wymogów modernizacji
pozytywnych rezultatów (Scholz i Tomann
ekonomicznej i społecznej stanowić mogą
1999).
istotne źródło ograniczeń podczas procesu
Wśród badaczy transformacji istniał również
transformacji. Szczególną rolę odgrywać tu-
spór o warunki, w których odbywał się ten
Analiza
syste-
kowo-Wschodniej, dotyczy źródeł inspira-
taj będą mechanizmy polityki społecznej.
proces. Węgierski ekonomista Janos Kornai
mów politycznych i urynkowienia gospoda-
cji ówczesnych reformatorów. Istotną rolę
Z tej perspektywy analiza procesu transfor-
uważał, że odejście od gospodarki planowej
rek w wielu regionach świata wskazuje, że
w tym procesie odgrywały instytucje mię-
macji powinna być wyznaczona przez dwa
zasadniczo zmienia ten kontekst i podkreślał,
wyjątkowo silne było zaangażowanie orga-
dzynarodowe,
wymiary: tempo procesów transformacyj-
że system socjalistyczny „[c]harakteryzowa-
nizacji międzynarodowych w procesy polityczno-
dzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank
nych i moment pojawienia się kosztów spo-
ło wiele wewnętrznych niezgodności [incom-
gospodarcze w Europie Środkow-Wschodniej.
Światowy (Garrett i Nickerson 2005). O ile na
łecznych, oraz mechanizmy, które mają na
patibilities] spowodowanych zarówno przez
Nie chodzi tu wyłącznie o organizacje zrze-
poziomie dyskursu podkreślano, że transfor-
celu zapewnienie poparcia społecznego dla
brak rynku jak i brak mechanizmu rozwiązy-
szające rządy, lecz również ponadnarodo-
macja jest powrotem do rodziny krajów Eu-
reform lub akceptację ich kosztów. Konkretna
wania konfliktów. (…) Ponieważ rozwiązania
we organizacje społeczne, międzynarodowe
ropy Zachodniej, z której ustrój socjalistyczny
kombinacja tych czynników jest w dużej mie-
instytucjonalne pozbawiają system socjali-
grupy kapitałowe bądź instytucje finansowe.
i gospodarka planowa wyłączyła kraje Euro-
rze wypadkową zastanych warunków spo-
styczny mechanizmów kanalizowania samo-
Twierdzenie, że instytucje międzynarodowe
py Wschodniej, o tyle idee mające być pod-
łeczno-gospodarczych. Innymi słowy, okres,
lubnych interesów [jednostek – przyp. aut.]
zdeterminowały kierunek transformacji w po-
stawą strategii transformacji, zostały oparte
w którym wystąpią koszty społeczne, zale-
w społecznie użyteczne działanie i uzależ-
szczególnych krajach regionu, byłoby jednak
na doświadczeniach krajów spoza Europy –
ży od specyfiki warunków instytucjonalnych
niają jego przetrwanie od bezpośredniego
znacznym uproszczeniem. Jak podkreśla Grze-
zwłaszcza na doświadczeniach krajów Ame-
i relacji władzy, jakie występują w danym
przymusu, to cała koncepcja tego porządku
gorz Ekiert, instytucje te w większym stopniu
ryki Łacińskiej (Greskovits 1998). Świadczą
społeczeństwie.
społeczno-ekonomicznego
odgrywały rolę czynników przyspieszających
o tym nie tylko dokumenty Banku Światowe-
Zarazem, jak podkreśla Claus Offe, rozwią-
(Kornai 1998, s. 42). Wypowiedź tę można in-
procesy transformacyjne (Ekiert 2003).
go i Międzynarodowego Funduszu Waluto-
zanie paradoksu jednoczesnego wprowadza-
terpretować następująco: pozbycie się dzie-
Podstawowe
się
wego, odnoszące się wprost do doświadczeń
nia instytucji demokratycznych i wolnego
dzictwa realnego socjalizmu, zwłaszcza tego
w toku analizy wczesnych przemian systemu
tego regionu w stabilizacji gospodarek, lecz
rynku zależy od społecznych oczekiwań co
bezpośredniego przymusu, „oczyści” pole
społeczno-gospodarczego w Europie Środ-
również konkretni aktorzy, którzy doświad-
5
przykład
„ekonomii
jest
wadliwa”
cechami
ustroju
gospodarczego,
który
Inspiracje zagraniczne: Europa Zachodnia czy Ameryka Łacińska?
Konsensus Waszyngtoński
procesów
demokratyzacji
pytanie,
jakie
nasuwa
6
zwłaszcza
takie
jak
Mię-
czenia te prezentowali w Europie Środko-
nych przesłankach, które w większym stop-
niezależnie
ekonomicznego
odgrywa minimalną rolę, natomiast cen-
wo-Wschodniej (np. Jeffrey Sachs) (Kowalik
niu odpowiadać mogły lokalnym wymogom
i społecznego. Trzeba jednak pamiętać, że
tralne miejsce zajmuje przyszłość. W tym
2009).
krajów środkowoeuropejskich. Do aktorów,
kraje Ameryki Łacińskiej w zasadniczym stop-
sensie ogląd samego procesu transforma-
Zalecenia, jakie formułowały Bank Świato-
którzy promowali rozwiązania oparte na do-
niu różniły się od krajów Europy Środkowej,
cji jest zdeformowany, bo patrzy się na nań
wy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy,
świadczeniach krajów europejskich należały
nie tylko jeśli chodzi o struktury społeczne
z perspektywy idealizowanego systemu go-
zwłaszcza w pierwszych latach transforma-
zwłaszcza Wspólnoty Europejskie oraz Mię-
czy zaawansowanie w funkcjonowaniu go-
spodarczego (politycznego, społecznego…),
cji, często określane były mianem Konsen-
dzynarodowa Organizacja Pracy. W założe-
spodarki rynkowej, lecz także pod względem
który dopiero ma nadejść. Innymi słowy, ana-
susu Waszyngtońskiego. Cele sformułowane
niach programów reform przygotowanych
rozwoju polityki społecznej. O ile w przypad-
liza transformacji z takiej perspektywy skupia
w Konsensusie Waszyngtońskim oparte były
przez te organizacje podkreślano konieczność
ku niektórych krajów Ameryki Łacińskiej pró-
się na jej wadach i słabościach w porównaniu
na doświadczeniach krajów Ameryki Ła-
włączania do systemu polityki społecznej
by rozwijania podstawowych, uniwersalnych
do wzorca, który nigdzie realnie nie zaistniał
cińskiej związanych z tzw. dostosowaniem
szerokich grup ludności, oparcie programów
programów, mających na celu ograniczanie
(Stark i Bruszt 1998).
ubóstwa czy rozwój szkolnictwa, należało-
Co interesujące, o ile w latach 90. w łonie Ban-
by uznać za rozwój polityki społecznej, o tyle
ku Światowego panowało przekonanie, że taka
Ramka 1: Główne założenia Konsensusu Waszyngtońskiego
od
kontekstu
uznanie takich priorytetów polityki społecz-
strategia społeczno-gospodarcza jest jedy-
1. Dyscyplina fiskalna i niski poziom deficytu
nej w Europie Środkowej można określić mia-
nym sposobem dostosowania systemów poli-
2. Ograniczanie ogólnych wydatków i subsydiów na rzecz ukierunkowanych wydatków
nem regresu (Nelson 1997).
tyki społecznej w krajach post-socjalistycznych,
3. Ograniczanie stawek podatkowych przy zwiększaniu bazy podatkowej
Jak widać, strategia wdrażania Konsensusu
to już w następnej dekadzie, po dyskusji za-
4. Stopy procentowe ustalane w sposób rynkowy
Waszyngtońskiego opierała się na strate-
początkowanej przez głównego ekonomistę Ban-
5. Kursy walutowe ustalane rynkowo i mające wspierać otwartość gospodarki
gii imitacji. Proces transformacji jako imita-
ku, Josepha Stiglitza, zaczęto promować bardziej
6. Uwolnienie handlu zagranicznego, zwłaszcza jeśli chodzi o import
cji zakłada, że patrzymy na transformację
zniuansowane strategie (Orenstein 2008).
7. Ułatwienia dla napływu Zagranicznych Inwestycji Bezpośrednich
jako z góry zaplanowany projekt – w takim
8. Wsparcie dla prywatyzacji
ujęciu rola historii (dziedzictwa socjalizmu)
9. Deregulacja gospodarki
10. Zabezpieczenie praw własności
Polityka społeczna i ideologia: neoliberalny dyskurs lat 90. XX wieku
Źródło: Williamson 1990, opracowanie własne
strukturalnym, mającym na celu przywró-
polityki społecznej na zasadzie ubezpiecze-
cenie równowagi gospodarczej w latach 80.
niowej i integralną rolę aktorów społecz-
Rzetelne zdefiniowanie dyskursu neolibe-
zarówno jeśli chodzi, z jednej strony, o trak-
Istotnymi elementami Konsensusu było przy-
nych w zarządzaniu ładem społecznym. Były
ralnego, analiza roli idei we wprowadzaniu
towanie idei jako źródła legitymizacji danego
wracanie równowagi budżetowej przez ra-
to zatem propozycje, które wywodziły się
i legitymizowaniu gospodarki rynkowej bądź
porządku instytucjonalnego, jak i, z drugiej
dykalne zmniejszanie deficytu budżetowego
z kontynentalnej wizji europejskiego państwa
ogólne przedstawienie roli ideologii w pro-
strony, źródła zmian. Rola idei w polityce
i liberalizacja zarówno cen (zniesienie subsy-
opiekuńczego.
cesach zmian w sferze społecznej i ekono-
społecznej analizowana jest w ramach ogól-
diów) jak i wymiany zagranicznej. Istotnymi
Jednocześnie te kraje, które jak najszyb-
micznej wymagałoby osobnego opracowania.
nego procesu formowania polityki publicznej
obszarami, w których należało dokonywać
ciej wprowadziły zmiany (a chodziło wła-
W niniejszym tekście zdecydowaliśmy się je-
i istnieje cały wachlarz podejść do sposobu
zmian, były programy polityki społecznej
śnie o prędkość), były chwalone, zwłaszcza
dynie nakreślić kilka wybranych zagadnień
analizy, w zależności od tego, czy traktuje się
i rynek pracy (Williamson 1990).
za szybką prywatyzację (Berend 2011). Miało
związanych z rolą ideologii neoliberalnej
idee jako przekonania (beliefs): indywidual-
Bob Deacon (2000) zwraca uwagę, że Bank
to, z jednej strony, służyć ogólnie rozwojowi
w czasie polskiej transformacji.
ne, grupowe, społeczne (ich nośnikiem mogą
Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walu-
gospodarki rynkowej w krajach postsocja-
Na początku warto podkreślić, że analiza
być indywidualne osoby, przywódcy, ale też
towy zdobyły dominującą rolę w doradzaniu
listycznych, z drugiej, wprowadzeniu spe-
polityki publicznej skoncentrowana na roli
tacy aktorzy kolektywni jak partie politycz-
rządom Europy Środkowo-Wschodniej, jeśli
cyficznej atmosfery sprzyjania biznesowi,
idei (ideational analysis) stała się w ciągu co
ne, ruchy społeczne); ideologię (najogólniej
chodzi o kierunki zmiany polityki społecznej.
również międzynarodowemu (Shields 2003).
najmniej ostatniej dekady jednym z bardziej
rozumianą jako spójny system przekonań);
Warto jednak podkreślić, że istniały również
Konsensus zakładał, że zestaw propono-
popularnych podejść w naukach społecznych
ramy odniesienia do interpretacji poszcze-
propozycje oparte na bardziej zrównoważo-
wanych rozwiązań miał być uniwersalny,
(Blyth 2002; Béland 2007; Parsons 2000),
gólnych zdarzeń, interesów, relacji (frame
7
8
analysis); czy też jako krytyczną analizę dys-
to nie tylko parlamentu czy rządu, lecz także
Według Blytha idee ekonomiczne dostarczają
kursu publicznego. W przypadku dominują-
banku centralnego, urzędników ministerial-
(aktorom) ramy odniesienia dla interpreta-
cego dyskursu w polityce społecznej możemy
nych, skarbu państwa, i eksperckich zapleczy
cji zjawisk społecznych i anormalnych wy-
mówić o zasadniczej roli języka, spójnej ter-
tych instytucji. Przejście z modelu keynesow-
darzeń dotyczących sfery gospodarczej (np.
minologii definiującej specyficzne interesy
skiego do polityki monetaryzmu w Wielkiej
kryzysów ekonomicznych), proponując nowe
i „sprawiedliwą” redystrybucję dochodów. To
Brytanii nie odbyło się zatem jedynie „ofi-
(bądź zmodyfikowane) koncepcje, terminy,
w
dyskursu
cjalnym” kanałem decyzji politycznych (zdo-
definicje i „pożądane” (bądź niepożądane) re-
w polityce społecznej system przekonań
minowanym w latach 80. przez Margaret
lacje między nimi. Dlatego tak rozumiane idee
w odniesieniu do, przykładowo, „zasługują-
Thatcher), lecz neoliberalne idee przeniknęły
stanowią o kształcie nowych instytucji. Blyth,
cych” na świadczenia czy „potrzebujących”
również do podstawowych instytucji polity-
tłumacząc tryumf polityki monetarnej i wy-
interwencji przekuwa się na przepisy prawne
ki makroekonomicznej „tylnymi drzwiami”,
cofywanie się państwa z polityki publicznej
i konkretne kryteria dostępu do programów
za pośrednictwem ekspertów-ekonomistów,
po kryzysie naftowym (i ekonomicznym) lat
wsparcia.
a także niesione przez urzędników zatrudnio-
70., wskazuje znaczenie stanu „niepewności”
W tym kontekście trudno posługiwać się jed-
nych w tych instytucjach.
(uncertainty), który towarzyszy politykom/
ną definicją dyskursu neoliberalnego i jego roli
Inny politolog, Mark Blyth, zaproponował ana-
ekspertom, ale też (lub przede wszystkim)
w reformowaniu polityki społecznej w czasie
lizę przewrotu ideologicznego (w tym zwrotu
społeczeństwu w samym momencie „odkry-
transformacji ustrojowej i gospodarczej. Jeśli
neoliberalnego w gospodarce) na poziomie
cia” kryzysu. Tylko te idee ekonomiczne, które
chodzi o wizję gospodarki, warto przywołać
bardziej ogólnym, wskazując na znaczenie
w sposób najbardziej efektywny zmniejszają
tutaj znów postulaty tzw. Konsensusu Wa-
idei ekonomicznych dla interpretacji kryzysów
efekt „niepewności”, mają szansę na zain-
szyngtońskiego. Jeśli zaś chodzi o sam język,
ekonomicznych i reakcji na nie (Blyth 2002).
spirowanie nowego kształtu instytucji poli-
dyskurs neoliberalny wprowadza i legitymi-
Blyth wychodzi od koncepcji idei ekonomicz-
tyki gospodarczej i społecznej. Innymi słowy,
zuje cały system takich pojęć jak „globaliza-
nych w rozumieniu Karla Polanyiego. Dla Po-
idee te muszą w najbardziej „przekonujący”
cja”, „elastyczność”, „system zarządzania”,
lanyiego już sam proces ustanowienia rynku
i systematyczny sposób zinterpretować nową
„wykluczenie”, „wielokulturowość”, „mniej-
nie byłby możliwy bez ideologicznego wspar-
sytuację, stworzyć wizję przyszłości, wyzna-
szość”, „tożsamość” czy „nowa ekonomia”,
cia ze strony myśli ekonomicznej, a zwłasz-
czyć cel, do którego dąży polityka publiczna
„dostosowania strukturalne”.3
cza idei wypracowanych przez ekonomistów
i stosowne do tego sposoby osiągania tego
Proces przejścia do gospodarki rynkowej
klasycznych. Według nich koncepcje na temat
celu. Rzadko chodzi tutaj o zupełnie nowy ze-
można zatem rozumieć jako ideologicz-
natury człowieka sugerują naturalne pocho-
staw instrumentów czy wizję. Neoliberalna
ny „przewrót” neoliberalny. Na inną skalę
dzenie gospodarki rynkowej jako emanacji
recepta na kryzys i rozwój gospodarczy była
i w różnym tempie dokonywał się on w in-
mentalności homo oeconomicus. Mark Blyth
jedynie zmodyfikowaną wersją liberalizmu
nych krajach. W słynnej analizie zmiany pa-
proponuje tę interpretację uzupełnić o spoj-
i ortodoksji ekonomicznej. Przedstawiała one
radygmatu w polityce makroekonomicznej
rzenie historyczne, które z jednej strony wy-
najbardziej „sensowną” odpowiedź na kry-
Wielkiej Brytanii w latach 1970-1989 Peter
jaśnia dynamikę rozwoju i ewoluowania tych
zys, ponieważ wskazywała na źródła kryzysu
Hall (1993) wskazał trzy stadia zmiany insty-
idei (np. neoliberalizmu). Z drugiej strony,
w stopniu zaangażowania państwa w go-
tucjonalnej, której nośnikiem były idee stojące
podkreślając znaczenie sekwencji instytucjo-
spodarkę. Jak podkreśla Blyth, spora część
u podstaw monetarnej polityki makroeko-
nalizacji idei (czyli przyjęcia rozwiązań w po-
tej spójnej wizji nie miała jednak pokrycia w
nomicznej, stopniowo penetrujące system
lityce publicznej zgodnych z danymi ramami
rzeczywistości: Blyth idzie tu krok dalej i do-
instytucji, w których podejmowano decyzje
ideologicznymi), wyjaśnia, dlaczego w danym
wodzi, że w znacznej mierze kryzys lat 70.
dotyczące polityki gospodarczej. Dotyczyło
momencie zwyciężyła ta określona wizja.
był kreacją ekspertów i polityków związa-
2
konsekwencji
dominującego
w którym stan niepewności społecznej wymusza przedstawienie spójnie ideologicznej wizji
przyszłości i sposobu osiągania wyznaczonych celów. Jerzy Szacki w podobny do Blytha sposób odpowiada na pytanie, dlaczego
to właśnie (neo)liberalna wersja kapitalizmu
zdominowała przebieg polskiej transformacji: ponieważ „sprawdziła się” na Zachodzie
i obiecywała jak najszybsze i jak najpełniejsze
oddalenie się i wyjście z ustroju socjalizmu
państwowego. Jak przekonuje Szacki,
...za takim przeszczepieniem przemawiało zarówno to, że zdawała się ona
(liberalna wizja gospodarki) dostarczać odpowiedzi na aktualizujące się
na Wschodzie pytania, jak i to, że na
Zachodzie przeżywała jak gdyby drugą młodość. Liberałowie wschodnioeuropejscy nie pretendowali zresztą
do oryginalności (...) Chodziło im po
prostu o to, aby po okresie socjalistycznej aberracji znaleźć się znowu
w granicach normy, powrócić do swego rodzaju gospodarczo-społecznej
natury (Szacki 1995, s. 178).
Galasińska i Krzyżanowski, podsumowując
główne wątki w literaturze na temat dyskursu towarzyszącemu reformom, podkreślają
znaczenie dwóch zasadniczych kategorii tworzących główne ramy dyskursu: modernizacja
i transformacja (Galasińska i Krzyżanowski
2009). Jak przekonują autorzy, postawienie „modernizacji” za główny cel procesów
przemian w krajach postkomunistycznych
od razu zakładało, po pierwsze, podział na
„cywilizowany” Zachód i „zacofany” Wschód,
i po drugie, stawiało ów „cywilizowany Za-
nych z neoliberalnymi ośrodkami myśli eko2
3
Dyskurs (publiczny) proponujemy rozumieć tutaj jako praktykę społeczną (social practice) używania języka w sferze
publicznej do definiowania i ustanawiania relacji społecznych pomiędzy ludźmi czy też grupami społecznymi. Dyskurs
posiada tu moc konstytuującą i umacniającą stosunki społeczne (i relacje władzy), ale ma też potencjał zmieniający
te relacje. Za: Wodak, (1997).
Ze słownika portalu równość.info. Hasło: „dyskurs neoliberalny”.
9
chód” w pozycji uprzywilejowanej jako mo-
nomicznej.
dernizatora. Dążenie do „powrotu do Europy”
W kontekście polskiej transformacji upa-
przypieczętowane miało być więzami insty-
dek poprzedniego systemu w myśl analizy
tucjonalnymi: członkostwem w NATO, a na-
Blytha można uznać za moment krytyczny,
stępnie członkowstwem w Unii Europejskiej.
10
Oba te procesy (modernizacja i transforma-
familiaryzmu (rodzina jako główne miejsce
cierzyńskiego był protest przeciwko likwidacji
może okazać się najskuteczniejszym instru-
cja) często łączy się z rokiem 1989 trakto-
zaspokajania wszystkich potrzeb jej człon-
dwuletniego urlopu rodzicielskiego dla kobiet
mentem w dążeniu do urzeczywistnienia za-
wanym jako absolutna granica i początek
ków) i maternalizmu (matka jako główna,
pracujących, który obserwowaliśmy w drugiej
sady równości płci.
„powrotu do Europy”. W tym sensie zacierają
jeśli nie jedyna, osoba opiekująca się dzieć-
połowie lat 90. na Węgrzech (Goven 2000).
Jak wspomnieliśmy, dyskurs ten cechuje spe-
się różnice między poszczególnymi krajami:
mi, domem itd.) (Glass i Fodor 2007; Szelewa
Likwidacja tego urlopu była wówczas częścią
cyficzny język. Warto przyjrzeć się kilku termi-
tymczasem w wielu przypadkach trudno jest
2012). Brak wparcia państwa w zakresie go-
pakietu reform ministra finansów Lajosa Bo-
nom kluczom, które uzasadniały politykę cięć
stwierdzić, w którym momencie rozpoczął się
dzenia roli macierzyńskiej i zawodowej spo-
krosa, znanego zwolennika zdecydowanych
socjalnych w latach 90. Zsuzsa Ferge (2008)
proces przechodzenia do gospodarki rynko-
wodował, że kobiety zostały zepchnięte do
rozwiązań rynkowych.
analizuje karierę, jaką zrobiło określenie homo
wej. Elementy rynkowych rozwiązań wprowa-
sfery prywatnej i wyznaczono im rolę matek
Napięcie między „powrotem do Europy” (mo-
sovieticus. Kontrowersja pojawia się już przy
dzane były w Polsce bądź Węgrzech znacznie
i opiekunek „ogniska domowego”.
dernizacją) a „powrotem do rodziny” przy-
kwestii autorstwa tego sformułowania – naj-
wcześniej, dlatego też Polska i Węgry okre-
Powyższa interpretacja wymaga kilku za-
biera na sile w związku z modelem polityki
częściej bowiem przypisuje się go ks. Józe-
śla się często w literaturze mianem krajów
strzeżeń. Po pierwsze, polityka wobec kobiet
rodzinnej promowanej przez organizacje mię-
fowi Tischnerowi, ewentualnie Aleksandrowi
o ustroju „socjalizmu reformowanego”. Lynne
stosowana przez poprzedni reżim również
dzynarodowe (UE, OECD). Dyskurs neolibe-
Zinowiewowi. Według różnych wersji, posta-
Haney (2002) opisała, jak już w latach 80. na
nie zapewniała pełnej emancypacji: nie pro-
ralny, uzupełniony przez dyskurs inwestycji
wa homo sovieticusa wykształciła się przez
Węgrzech wprowadzane były zmiany zgod-
mowano np. równego podziału obowiązków
w kapitał społeczny, wyznacza bowiem nowe
lata życia w systemie totalitarnym, które
nie z logiką indywidualnej odpowiedzialno-
rodzinnych między kobiety i mężczyzn. Wobec
kierunki rozwoju polityki społecznej, wspiera-
doprowadziły do powstania swego rodzaju
ści i ograniczania liczby świadczeniobiorców
tego w systemie socjalizmu państwowego
jące zawodową karierę kobiet. Stąd postulaty
bierności. Tzw. wyuczona bezradność miała
w programach polityki społecznej.
kobiety często obarczone były tzw. podwój-
rozwoju wysokiej jakości usług opiekuńczych,
być również jedną z głównych przeszkód dla
Przewaga dyskursu transformacji jako „natu-
nym ciężarem (double burden), czyli pracą
które z jednej strony pozwalają kobietom na
przedsiębiorczości w nowym systemie gospo-
ralnego” procesu dochodzenia do gospodarki
zawodową i darmową pracą świadczoną
względnie szybki powrót do pracy po uro-
darki rynkowej, ponieważ osłabiała poczucie
rynkowej wskazuje też na dominację eko-
w domu. Po drugie, procesy te przebiegały od-
dzeniu dziecka, a z drugiej stanowią inwesty-
indywidualnej odpowiedzialności i sprawiała,
nomicznego (nad społecznym, kulturowym)
miennie w różnych krajach bloku wschodnie-
cje w „kapitał kulturowy i społeczny” dzieci.
że ludzie oczekiwali, że wszystko „załatwi za
wymiaru procesów zmian po 1989 roku. Rów-
go. Na długo przed rokiem 1989, mimo takich
Czy idee i dyskurs neoliberalny przewrotnie
nich państwo”. „Niekompetentny cywilizacyj-
nocześnie z utrwalaniem się dominacji dys-
samych ideologicznych ram odniesienia dla
przyczynią się do poprawy sytuacji kobiet
nie” homo sovieticus nie potrafił się odnaleźć
kursu neoliberalnego w gospodarce, w sferze
polityki społecznej poprzedniego reżimu, po-
w krajach postkomunistycznych? Trudno po-
w nowym świecie gospodarki rynkowej, bał
„obyczajowej”, wraz z upadkiem poprzednie-
lityka wsparcia dla rodzin z dziećmi w Polsce
wiedzieć, co do znaczenia dyskursu i polityki
się odpowiedzialności za samodzielnie po-
go systemu, obserwować można było zwrot
zasadniczo różniła się od systemu wsparcia
inwestycji społecznych zdania są bowiem po-
dejmowane decyzje, przy czym winą za to
ku wartościom neokonserwatywnym (Ein-
obecnego np. w Czechosłowacji: polska wer-
dzielone (patrz np. Jenson 2008), natomiast
obarczano „państwowy paternalizm” po-
horn 1995; Gal i Kligman 2000). Przetacza-
sja polityki rodzinnej od dawna (a nie tylko
należy spodziewać się, że wspomniane na-
przedniego systemu stosującego przymus.
jąca się przez kraje postkomunistyczne fala
od lat 90.) była jedną z najmniej rozwiniętych
pięcie między konserwatywną wizją rodziny
W tym świetle postulaty obrony programów
antyfeminizmu przejawiała się między innymi
tego typu polityk w regionie Europy Środko-
a polityką mobilizacji zawodowej (również
polityki społecznej traktowane były jako „po-
w maskulinizacji sfery publicznej i nierzad-
wo-Wschodniej. Po trzecie, już w latach 90.
w związku ze spadkiem urodzeń i konsekwen-
stawa roszczeniowa”, zwłaszcza jeśli były
ko celowej problematyzacji obecności ko-
dało się zauważyć zasadniczą sprzeczność
cjami tego procesu dla stabilności systemu
wysuwane przez grupy zawodowe „uprzywi-
biet w reprezentacji politycznej. Podobnie jak
między nową wersją polityki neoliberalnej
emerytalnego i finansów państwa) będzie
lejowane” za czasów PRL. Za „długotrwałą
w przypadku polityki gospodarczej, której
ukierunkowaną na zawodową mobilizację jak
wyznaczać
kierunków
postawę infantylizmu” odpowiedzialne miały
neoliberalna wersja miała uosabiać odwrót
największej części społeczeństwa a ideą ma-
w debacie publicznej nad polityką społecz-
być również programy wsparcia socjalnego
od gospodarki centralnie planowanej, neo-
ternalizmu: chodzi tu głównie o wspieranie
ną nie tylko w Polsce, ale w całym regionie
(do dziś w języku potocznym określane skró-
konserwatywna wizja rodziny i roli kobiet
np. długiego pozostawania pracujących ma-
Europy Środkowo-Wschodniej. Strategiczna
tem „socjal”), prowadzące do utrwalenia się
stała się symbolem odejścia od modelu pro-
tek w domu w związku z opieką nad dzieckiem.
ekonomizacja kwestii usług opiekuńczych,
oczekiwań w myśl zasady „prymitywnego
mowania zatrudnienia kobiet, „narzucone-
Urlop ten, nie dość, że postrzegany jako dość
przeforsowanie
egalitaryzmu”.
go” przez poprzedni system. Innymi słowy,
kosztowny i obciążający budżet państwa,
znalezienie odpowiednich furtek i wytrychów
Ferge rozprawia się z tego typu językiem,
neoliberalnym ideom usprawiedliwiającym
przyczyniał się do dezaktywizacji zawodowej
w ramach dominującego dyskursu ekono-
wskazując choćby na ukryty europocentryzm
w sferze gospodarki wycofywanie się państwa
kobiet. Przykładem skutecznej mobilizacji ko-
micznego, przy jednoczesnym podkreślaniu
określenia
z polityki społecznej towarzyszyły ideologie
biet w obronie długiego, płatnego urlopu ma-
postulatu emancypacji ekonomicznej kobiet,
(„Czy wszyscy poza Europą Zachodnią to
11
jeden
z
głównych
koniecznych
zmian
przez
12
„cywilizacyjna
niekompetencja”
Wykres 1: Rozkład odpowiedzi na pytanie o akceptację nierówności dochodowych wśród respondentów z czterech krajów
Europy Środkowo-Wschodniej dla lat 1990 i 1995
barbarzyńcy?” – pyta). Wskazuje na złożo-
nie wspominając o praktykach związanych z
ność procesów historycznych składających
fenomenem „kolejki” (Mazurek 2010). Innymi
się na postawy społeczne w danym kraju czy
słowy, wymagało to wypracowania szeregu
regionie. W większości krajów Europy Środko-
umiejętności, w tym kreatywnego podejścia
wo-Wschodniej, jak przekonuje, przed wpro-
do rozwiązywania problemów dnia codzien-
wadzeniem „komunizmu” często panowały
nego. Niejednokrotnie zwraca się uwagę na
stosunki społeczne bardzo tradycyjne, a spo-
ciemne strony „zaradności” – np. przyzwo-
łeczeństwa te cechowały nierówności na róż-
lenie na kontynuację nieuczciwych praktyk
nych liniach podziału, w tym ekonomicznym
w warunkach gospodarki rynkowej. Jedno-
i kulturowym. Dekady powojenne przyniosły
cześnie praktykę kreatywnego rozwiązywa-
zmniejszenie tych nierówności i zmianę po-
nia problemów i konieczność nieustannego
staw na takie, które w gruncie rzeczy bardziej
wykazywania się inicjatywą trudno uznać
przystają do warunków współczesnej gospo-
za „hamujące rozwój przedsiębiorczości”.
darki rynkowej i państwa demokratycznego.
Umiejętności te pomagają również prze-
Autorka przypomina również, że tego typu
trwać
atak ideologiczny na język polityki społecznej
bezrobotnym. Postrzegani jako „bezradni”
nie jest niczym nowym – podobne argumenty
i „żyjący na garnuszku państwa”, często
pojawiały się w dyskusji nad instytucjonali-
wykazują się kreatywnością i zaradnością
zacją zabezpieczenia społecznego we Francji
w zdobywaniu dóbr konsumpcyjnych poza
na przełomie XIX i XX wieku, w Szwecji doby
wymianą rynkową (Rakowski 2009).
lat 60. XX wieku, tuż przed najbardziej inten-
W momencie upadku starego systemu ide-
sywnym rozkwitem welfare state, nie wspo-
ologia
minając o Thatcherowskiej retoryce polityki
i związany z nią atak na rolę państwa w po-
cięć socjalnych.
lityce społecznej zostały w pewnym stopniu
Na końcu rozważań o roli idei i dyskursu
unterfactual): jaka wizja gospodarki i polityki
Język neoliberalnego ataku na instytucje
zinternalizowane na poziomie społecznym.
warto zauważyć, że wizja polityki społecznej
społecznej przeważyłaby w reformach syste-
państwa opiekuńczego uwikłany jest w sze-
Na krótko, albowiem po początkowym okre-
jako wpisanej w kształt i dynamikę reform
mu ekonomicznego i politycznego w Polsce
reg paradoksów. Jednym z nich jest znacze-
sie, w którym społeczeństwa krajów postso-
wprowadzających system rynkowy nie od-
(i innych krajach regionu), gdyby socjalizm
nie sformułowania „wyuczona bezradność”
cjalistycznych akceptowały sytuację „doliny
zwierciedlała różnorodności podejść i wersji
państwowy upadł w 1968 roku, czyli w cza-
w zestawieniu z rzeczywistością socjalistycz-
płaczu”, przelała się przez nie fala rozcza-
kapitalizmu zachodniego. Mimo neoliberalne-
sach rozkwitu zachodniego welfare state,
nej codzienności. W gospodarce wiecznych
rowania nowym systemem. Wynika z tego
go zwrotu w światowej gospodarce w latach
czasach, gdy szeroko stosowano planowa-
niedoborów, w sytuacji ciągłego braku za-
na przykład zmiana stosunku do nierówności
80. XX wieku, europejski, a zwłaszcza „kon-
nie w gospodarce (nawet w krajach anglo-
spokojenia potrzeb konsumpcyjnych, powstał
dochodowych – względnie akceptowanych
tynentalny” i „skandynawski”, model welfare
saskich) i gdy generalnie można było mówić
cały szereg praktyk zdobywania dóbr za po-
w 1990 roku, z kolei nietolerowanych w 1995
state nie stały się konkurencyjnymi modelami
o wysokim zaangażowaniu państwa w kon-
mocą nieoficjalnych kanałów (trzeba było
(por. wykres 1). Warto wreszcie wspomnieć po
polityki społecznej dla twórców gospodarki
trolowanie gospodarek rynkowych (Kowalik
być odpowiednio „zaradnym”), samodziel-
raz kolejny, że doświadczenie lat realnego so-
rynkowej w Polsce. Dodatkowo można zadać
2009)?
nego produkowania żywności i innych dóbr,
cjalizmu w krajach naszego regionu nie było
pytanie (w myśl zasady kontrafaktu, ang. co-
wymiany barterowej, drobnego handlu pro-
idealnie „unifikujące”. Stąd chociażby różnice
wadzonego przez podróżujących po krajach
między postawami wobec nierówności.
obecnym
najuboższym,
indywidualnej
najczęściej
odpowiedzialności
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1990
1995
Czechy
1990
1995
1990
Polska
1990
Słowacja
1995
Węgry
zbyt małe
zbyt duże
Źródło: Ferge 2008, opracowanie własne.
socjalistycznych ludzi chcących „dorobić”,
13
1995
14
Polityka społeczna przed rokiem 1989: rola dziedzictwa historycznego
Transformacja jako przypadek instytucjonalnej ewolucji
Argumenty przedstawione powyżej może-
nym z najistotniejszych wniosków jest to,
Z perspektywy historycznego instytucjonali-
analizując próby ograniczania programów
my podsumować następująco: kraje Europy
że zmiana instytucjonalna rzadko zachodzi
zmu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej
społecznych w Europie Zachodniej. Pierson
Środkowo-Wschodniej obrały zróżnicowane
w sposób radykalny. W rezultacie również
dziedzictwo historyczne polityki społecznej
pokazał, że w przypadku tego typu reform,
kierunki w procesie transformacji. Zróżnico-
uwarunkowania tej zmiany rzadko mają
sprzed 1989 roku powinno być traktowa-
logika procesu politycznego jest zupełnie
wanie to dotyczyło nie tylko wyboru strategii
charakter krótkookresowy: takie czynniki jak
ne nie tylko jako obciążenie czy ogranicze-
inna niż w sytuacji ekspansji. W okresie eks-
transformacji, lecz, co istotne, roli polity-
aktywność partii politycznych, sytuacja fi-
nie możliwości działania, lecz również, jak
pansji welfare state, wiążącej się na przykład
ki społecznej w tym procesie. Jak zasuge-
nansów
uwarunkowania
wspomniano, jako zasób strategiczny. Dla-
z podnoszeniem podatków, koszty takich
rowaliśmy wyżej, perspektywa analityczna
demograficzne bądź międzynarodowe nie
tego też zastanawiając się nad zróżnico-
działań są względnie równomiernie rozłożo-
wskazująca na wczesny okres transformacji
są w stanie wytłumaczyć kierunku zmian
waniem ścieżek transformacji w Europie
ne i cieszą się społecznym poparciem. Tym-
polityczno-gospodarczej jako proces nieza-
i ich tempa (Streeck i Thelen 2005). Instytu-
Środkowo-Wschodniej i specyficzną strategią
czasem reformy cięć programów społecznych
leżny od czynników historycznych nie tylko
cjonaliści skłaniają się ku stanowisku, że to
polityczną, jaką obrano w Polsce, polegającą
nie cieszą się porównywalną popularnością:
jest wątpliwa w świetle empirii, lecz również
dziedzictwa historyczne (historical legacies)
na gwałtownym wycofaniu się państwa ze
pozytywne skutki związane np. z obniżkami
trudna do obrony na gruncie teoretycznym.
w dużej mierze determinują pole działania
sfery społecznej i prywatyzacji tej sfery (ro-
podatków są często nieodczuwalne, nato-
Ponadto, ujęcie to zakłada racjonalność ak-
aktorów zaangażowanych w zmianę insty-
zumianej zarówno jako urynkowienie usług
miast negatywne skutki są skoncentrowane,
torów, którzy są zaangażowani w procesy
tucjonalną. Konsekwencją takiej perspekty-
społecznych jak i przeniesienie tych usług do
co powoduje opór społeczny. Pierson określił
transformacyjne. Z drugiej strony mamy zaś
wy analitycznej jest konstatacja, że proces
sfery gospodarstwa domowego) oraz szyb-
tę logikę mianem the new politics of welfa-
do czynienia z bezosobowym determinizmem,
zmiany instytucjonalnej jest rezultatem na-
kim wzroście bezrobocia i ubóstwa, należy
re state (Pierson 1994). Warto podkreślić, że
który w skrajnym ujęciu wyklucza możliwość
warstwiania się wielu czynników w dłuższym
się przyjrzeć dziedzictwu historycznemu po-
takie zjawisko nie dotyczy tylko procesów
wpływu aktorów na procesy społeczno-
czasie, a istniejącej architektury instytucjo-
lityki społecznej sprzed 1989 roku. Dla zro-
politycznych związanych z logiką wyborczą.
gospodarcze (Polakowski 2010).
nalnej polityki publicznej nie może w całości
zumienia tej polskiej specyfiki konieczne jest
Analogiczny argument można bowiem sfor-
Z analitycznego punktu widzenia transfor-
zastąpić nowe rozwiązanie (Streeck i Thelen
skontrastowanie jej z innymi krajami regio-
mułować dla korporatystycznego sposobu
macje polityczno-gospodarcze w Europie
2005). W rezultacie, nawet w obliczu zasad-
nu. W tym miejscu posłużymy się przykładem
zarządzania
Środkowo-Wschodniej są przypadkiem zmia-
niczej zmiany, mamy do czynienia z ciągło-
Węgier.
W tym przypadku związki zawodowe mogą
ny instytucjonalnej. Dla wielu obserwato-
ścią wielu polityk publicznych. D. Stark i L.
W przypadku polityki społecznej czy też we-
być
rów jest to konkluzja zaskakująca, ponieważ
Bruszt zidentyfikowali podobny mechanizm
lfare state dziedzictwa historyczne może-
niem status quo. Po drugie, przez dziedzic-
interpretują oni te wydarzenia jako krótko-
zmiany instytucjonalnej w Europie Środ-
my rozumieć wielorako. Po pierwsze, przez
two historyczne polityki społecznej możemy
trwałe przejście od jednego porządku spo-
kowo-Wschodniej. Mówią w tym miejscu
dziedzictwo historyczne możemy rozumieć
rozumieć parametry poszczególnych jej pro-
łeczno-gospodarczego do innego. Refleksja
o transformacji jako procesach rekombinacji,
specyficzną strukturę bądź organizację poli-
gramów, np. hojność świadczeń pieniężnych
na temat natury zmiany instytucjonalnej jako
rekonfiguracji i przekształcania, umożliwia-
tyki społecznej. Na przykład może to być uni-
czy jakość usług. Reakcja społeczna może być
historycznie uwarunkowanego procesu leży
jącym aktorom strategiczną mobilizację lub
wersalna polityka społeczna dla wszystkich
zupełnie różna w przypadku reformowania
w centrum zainteresowań instytucjonalizmu
też ją ograniczającą (Stark i Bruszt 1998).
obywateli/rezydentów danego kraju bądź
hojnych świadczeń pieniężnych i świadczeń,
historycznego. Oprócz wielu rozważań na
też przeciwnie: programy socjalne mogą być
które są względnie ograniczone (Polakowski
temat związków między uwarunkowaniami
skierowane do wybranych grup. Jak argu-
2010). Po trzecie, przez dziedzictwo histo-
strukturalnymi a możliwością działania ak-
mentowała Theda Skocpol w swojej klasycz-
ryczne polityki społecznej możemy rozumieć
torów czy też racjonalnością ich działania,
nej pracy o politycznych uwarunkowaniach
sposób, w jaki dostosowuje się ją do zmie-
uwagę badaczy przyciągała kwestia wymiaru
polityki społecznej, struktura welfare sta-
niających się okoliczności społecznych i go-
czasowego w analizie zmiany (Pierson 2004).
te może mobilizować jego beneficjentów do
spodarczych. W tym przypadku możemy
Szkoła instytucjonalizmu historycznego po-
określonej działalności politycznej (politics
mówić np. o zróżnicowanych rolach ekspertów
święca wiele uwagi warunkom koniecznym
creates policy, policy creates politics) (Skoc-
w planowaniu i prognozowaniu reform po-
do zmiany instytucjonalnej, przy czym jed-
pol 1992). Podejście to rozwinął Paul Pierson,
lityki społecznej (Lundqvist i Petersen 2010),
15
publicznych
czy
16
aktorem
ubezpieczeniem
społecznym.
zainteresowanym
utrzyma-
czy też na przykład o reaktywnym bądź
świadczenia emerytalne, do których ułatwio-
uprzedzającym działaniu władz publicznych
no dostęp na początku lat 80., zaczynając od
w obliczu nadchodzących wyzwań (Heclo
grup zawodowych z rdzenia gospodarki cen-
1974; Hinrichs 2010).
tralnie planowanej i w miarę zmniejszania się
Jakie dziedzictwa historyczne możemy zi-
legitymizacji władzy, obejmując coraz więcej
dentyfikować w przypadku polskiej polityki
kategorii osób. Po trzecie, w Polsce związki
społecznej? Po pierwsze, z perspektywy po-
zawodowe zarządzały programami polityki
równań na skalę międzynarodową, w okre-
społecznej w ograniczonym stopniu, podczas
sie powojennym polityka społeczna krajów
gdy w większości krajów socjalistycznych to
Europy
długo-
związki zawodowe odgrywały główną rolę.
trwały rozwój, który dopiero w latach 80.
Wreszcie, w Polsce mieliśmy do czynienia
przeszedł w częściową stagnację, a w przy-
z
padku krajów Europy Środkowo-Wschod-
w większym stopniu odpowiadała na natych-
niej mieliśmy do czynienia z krótkotrwałymi
miastowe zagrożenia niż starała się je wy-
okresami rozwoju polityki społecznej przepla-
przedzić.
tanymi wydłużającymi się okresami stagnacji
Na tle innych krajów socjalistycznych w Pol-
i regresu. Na tle krajów bloku wschodniego
sce również rezultaty polityki redystrybucyj-
o podobnym stopniu rozwoju gospodarcze-
nej państwa były dalekie od deklarowanej
go (Węgry, Czechosłowacja, Jugosławia) in-
ideologii. Pewne kwestie nie pojawiały się
stytucje polityki społecznej były ograniczone.
w oficjalnym dyskursie: Elżbieta Tarkowska
Po drugie, polityka społeczna krajów socja-
podkreśla na przykład, że o ile kwestia ubó-
listycznych tylko w ograniczonym stopniu
stwa stała się częścią dyskursu naukowego
odzwierciedlała oficjalna ideologię (Deacon
i politycznego dopiero po 1989 roku, samo
1993). Powodem dla takiej sytuacji w Polsce
zjawisko występowało (z różnym natęże-
były zarówno wspomniane wyżej powraca-
niem) przez cały okres powojenny.
jące fale kryzysu gospodarczego, jak i silny
Bieda okresu PRL dotyczyła przedstawicieli
wpływ rozwiązań przedwojennych (Polakow-
takich grup społecznych jak robotnicy rol-
ski 2010; Inglot 2011). Na tym tle szczegól-
ni, rodziny wielodzietne, niewykwalifikowani
nie mocno wyróżniały się Węgry, prowadzące
robotnicy, emeryci bądź osoby prowadzące
uniwersalistyczną, hojną politykę świadczeń
samodzielnie gospodarstwo domowe. Jak
socjalnych i rozwiniętych usług społecznych.
podkreśla Tarkowska, bieda tego okresu
Polska z kolei odznaczała się selektywną po-
miała charakter rozproszony, a jednocześnie
lityką społeczną, charakteryzującą się prefe-
w wielu przypadkach przejściowy, ponieważ
rencyjnym traktowaniem grup zawodowych
dotyczyła osób znajdujących się na dwóch
szczególnie istotnych z punktu widzenia
biegunach cyklu życia: młodości i zwłaszcza
gospodarki. Potwierdzeniem tej reguły były
starości (Tarkowska 2000).
Zachodniej
przechodziła
17
reaktywną
polityką
społeczną,
która
Polityka społeczna po roku 1989: dziedzictwa historyczne i dyskurs
Lata 80. XX wieku były okresem względne-
2009), lecz również ściśle związany z funk-
go zastoju dla wielu europejskich państw
cjonowaniem dość selektywnej polityki spo-
opiekuńczych. We wschodniej części Europy
łecznej. Były to zasoby, z których korzystać
na światowy kryzys gospodarczy nakładały
mogli aktorzy zaangażowani w proces legi-
się rosnące problemy z brakiem legitymizacji
tymizacji.
ówczesnego ustroju. O ile w większości kra-
Po 1989 roku Polska szybko stawała się czę-
jów Europy Zachodniej istniały mechanizmy
ścią światowego systemu gospodarczego.
dostosowywania polityki społecznej do po-
W promowaniu tego procesu istotną rolę od-
garszających się warunków gospodarczych,
grywały takie organizacje międzynarodowe
o tyle we wschodniej części Europy takie me-
jak Bank Światowy czy Międzynarodowy Fun-
chanizmy nie istniały i były dopiero przedmio-
dusz Walutowy. Po doświadczeniach z tzw.
tem dyskusji (wyjątkiem były Węgry, które już
dostosowaniem strukturalnym w Ameryce
na początku lat 70. wprowadziły mechanizm
Łacińskiej, organizacje te silnie promowały,
waloryzacji świadczeń). W Polsce pewną pró-
jak wspomnieliśmy, recepty gospodarczo-
bą łagodzenia nastrojów społecznych było
-społeczne określone mianem tzw. Konsen-
ułatwianie dostępu do świadczeń socjalnych,
susu Waszyngtońskiego. Zalecenia Banku
natomiast w obliczu bieżących problemów
Światowego i Międzynarodowego Funduszu
finansowych, rozwiązanie to skonstruowano
Walutowego
w taki sposób, by wykorzystanie świadczeń
neokonserwatywnej ideologii wolnorynkowej
było odroczone w czasie. Co ciekawe, zmiana
i doświadczeń krajów Ameryki Łacińskiej, któ-
ta zbliżała kryteria przyznawania świadczeń
re tylko w ograniczonym stopniu mogły być
do standardów obowiązujących w innych kra-
przykładem dla Europy Środkowej ze wzglę-
jach bloku wschodniego (Polakowski 2010).
du na odmienne uwarunkowania społeczne
Z drugiej strony, pomimo wielu prób utrzy-
i gospodarcze. Zalecenia te szybko przyjęli
mania realnej wartości świadczeń, wysokość
polscy reformatorzy, poszukujący nie tylko
wielu z nich spadała. Jednym z przykładów
recept na obniżenie polskiego zadłużenia,
mogą być świadczenia emerytalne (problem
lecz również międzynarodowej legitymizacji.
ubóstwa
emerytów),
Polską transformację, styl reform i wizję po-
innym – świadczenia związane z urlopem
lityki gospodarczej i społecznej uzasadniano
wychowawczym. Wreszcie, w warunkach go-
za pomocą ideologii neoliberalnej, najlepiej
spodarki niedoboru, nasiliło się korzystanie
„tłumaczącej” kryzys wywołany gospodar-
z nieformalnych strategii zdobywania dóbr
ką centralnie planowaną. Polski „powrót do
i ich (re)dystrybucji. Niemniej jednak, rola tych
Europy” miał się stać szczytowym osiągnię-
strategii w tworzeniu dodatkowego docho-
ciem procesów transformacji i modernizacji,
du gospodarstw domowych była w gruncie
a jednocześnie dyskurs modernizacji wyzna-
rzeczy mniejsza niż na przykład na Węgrzech
czał nam rolę „uboższych krewnych”, którzy
(Seleny 2006). Koniec lat 80. w Polsce cha-
przede wszystkim muszą się wykazać „odpo-
rakteryzował się zatem zasadniczo osłabio-
wiedzialną” polityką ekonomiczną i – niejako
ną legitymizacją ustroju, mającą źródła nie
w konsekwencji – wzrostem PKB. Ci, którzy
tylko natury politycznej i społecznej (Kowalik
nie chcieli dostosować się do nowego ładu,
wśród
najstarszych
18
były
specyficzną
mieszanką
spychani byli na margines debaty publicznej
wcześniejszą
tzw.
prywatnej wpisało się w ogólną tendencję do
emerytalnej, w przypadku której utrzymano
w imię „indywidualnej odpowiedzialności”.
osłony społeczne (Vanhuysse 2006). War-
prywatyzacji i wprowadzania mechanizmów
odmienne traktowanie wybranych grup za-
Stało za tym przeciwstawienie cywilizowa-
to podkreślić, że argument o strategicznym
rynkowych. Z tym że w przypadku usług opie-
wodowych (zwłaszcza możliwości przecho-
nemu homo economicusowi cywilizacyjnie
użyciu polityki społecznej w procesie trans-
kuńczych na miejsce zamykanych przedszkoli
dzenia na wcześniejszą emeryturę), można
niekompetentnego homo sovieticusa, z jego
formacji broni się w ograniczonym stopniu.
i żłobków nie powstał masowy rynek dostęp-
zauważyć wykorzystanie selektywnej struktu-
„postawą roszczeniową”. Dyskurs polity-
Według P. Vanhuysse, reformatorzy posłużyli
nych finansowo usług opiekuńczych wysokiej
ry systemu emerytalnego jako zasobu, które-
ki społecznej, stygmatyzujący przegranych
się programami polityki społecznej jako stra-
jakości.
go obrona została użyta do mobilizacji. Jest
transformacji, legitymizował reformy powo-
tegicznym zasobem mającym podzielić opo-
Jeszcze innym aktorem, który mógł być za-
to przykład, jak związki zawodowe potrafią
dujące wycofywanie się państwa ze świad-
zycję społeczną – miał to być rzadki przykład
interesowany
neoli-
wykorzystać uwarunkowania instytucjonalne
czeń i usług społecznych.
strategicznej innowacji, która miała na celu
beralnej polityki gospodarczej i społecznej
i wykorzystać je do strategicznego działania.
Zmiany, jakie wprowadzano w Polsce cieszyły
ograniczenie protestu. Jeśli jednak przyjrzy-
był Kościół katolicki. Z jednej strony Kościół
Dla porównania na Węgrzech struktura sys-
się w początkowej fazie poparciem społecz-
my się specyficznym rozwiązaniom, które
spełniał ważną rolę w procesie demokra-
temu emerytalnego (relatywnie jednolite za-
nym – jest to zrozumiałe w kontekście „efek-
umożliwiały przechodzenie na wcześniejszą
tyzacji (obserwatorzy kościelni brali udział
sady przechodzenia na emeryturę) i obecność
tu
przez
emeryturę, okaże się, że tylko mniej niż 15%
w obradach Okrągłego Stołu). Z drugiej jed-
reprezentacji związkowej w zarządzie insty-
A. Hirschmana i wobec oczekiwań, że po okre-
tych, którzy z nich skorzystali do 1992 roku,
nak strony nie sprzeciwiał się ortodoksyjnej
tucji ubezpieczeniowej przyczyniły się do in-
sie kryzysu politycznego i gospodarczego lat
zrobili to na podstawie regulacji wprowa-
wersji polskiego kapitalizmu.
nej logiki działania. W tym przypadku związki
80. transformacja przyniesie pozytywne efek-
dzonych po 1989 roku. Pozostałe osoby
Jak przekonuje Zsuzsa Ferge (2008), ta bier-
zawodowe skupiły się w większym stopniu na
ty, okupione niskimi kosztami społecznymi.
przeszły na wcześniejszą emeryturę na pod-
ność społeczna i (do tej pory odczuwalny)
zachowaniu dotychczasowej logiki działania
Poparcie to spadało w miarę postępującego
stawie prawa uchwalonego jeszcze w latach
problem ze społeczną mobilizacją i kapitałem
systemu emerytalnego. Strategia ta okazała
wzrostu kosztów społecznych dla wielu grup.
80. (Golinowska 1994). W tym świetle, użycie
społecznym jest dziedzictwem okresu socja-
się częściowo skuteczna i związkom zawodo-
Często w dyskusji na temat polityczno-spo-
tego programu polityki społecznej nie było
lizmu nawet bardziej niż cechy przypisywane
wym udało się złagodzić rozwiązania propo-
łecznej logiki transformacji w Europie Środ-
niczym innym niż rekonfiguracją istniejącego
homo sovieticusowi. Nie oznacza to jednak, że
nowane przez rząd.
kowo-Wschodniej
dziedzictwa historycznego w zmieniającym
związki zawodowe cechowała całkowita bier-
się kontekście instytucjonalnym.
ność. Jeśli posłużymy się przykładem reformy
tunelowego”
zidentyfikowanego
pojawia
się
argument,
że niektóre programy polityki społecznej,
zwłaszcza
możliwość
przechodzenia
emeryturę,
stanowiły
na
Wycofywanie się państwa z polityki społecznej
a rola innych aktorów
4
powstrzymywaniem
Pokazaliśmy, źe wycofywaniu się państwa
Innym, mniej obecnym, przynajmniej na po-
z polityki społecznej na początku lat 90. nie
czątku lat 90., aktorem były ruchy kobiece.
towarzyszył sprzeciw społeczny. Wystarczy
W wielu krajach zachodnich były one moto-
choćby wspomnieć słabość związków zawo-
rem rozwoju polityki społecznej sprzyjającej
dowych – nie tylko w Polsce, ale i w całym
realizacji zasady równości kobiet i mężczyzn.
regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Brało
W Polsce na początku lat 90. organizacje ko-
się to choćby ze zinternalizowania ideologii
biece, zaangażowane w batalię o kształt praw
neoliberalnej, która na nowo porządkowała
reprodukcyjnych, nie włączyły się w obronę
rzeczywistość po upadku poprzedniego syste-
publicznych żłobków i przedszkoli. Gendero-
mu, ale także z braku przywództwa dla tych
wy wymiar transformacji omówiony został
grup społecznych, które nie w pełni wspiera-
w naszym poprzednim opracowaniu4. Warto
ły ortodoksyjną wersję polityki gospodarczej
tylko dodać, że spychanie kwestii opieki nad
(Ost i Crowley 2001).
dziećmi i osobami niesamodzielnymi do sfery
Współczesna polityka społeczna w polsce: perspektywy rozwoju
Dlaczego wydarzenia i styl transformacji
kurs i – przez dłuższy czas – brak kontestacji
w Polsce uznaje się wciąż za tak istotne, choć
zasadniczego kształtu zmian.
od przełomowego 1989 roku upłynęło ponad
Ostatnio jednak dogmat o prymacie mecha-
20 lat? Podejście historycznego instytucjo-
nizmów rynkowych w różnych domenach
nalizmu wskazuje na znaczenie pierwotnych
polityki publicznej stał się przedmiotem kry-
wyborów dokonywanych w momencie otwar-
tyki również w dyskusji publicznej – cho-
cia systemu na zmiany w procesie uzależ-
ciażby w przypadku niedawnych debatach
nienia dalszego rozwoju instytucji (kształtu
nad zmianami w systemie emerytalnym
polityki) od tych pierwszych decyzji (path-
i zmniejszeniem wymiaru składki przekazy-
-dependency). W efekcie w wielu przypadkach
wanej do funduszy emerytalnych (przy czym
polityka społeczna w Polsce oparta jest na
był prawdopodobnie to efekt niezamierzony).
historycznie
architektu-
W ideologicznej obronie funduszy przywoły-
rze instytucjonalnej, która została zderzona
wane były argumenty, które ponownie można
z neoliberalnymi reformami z początku lat
odnieść do liberalnego populizmu traktują-
90., wspomaganymi przez specyficzny dys-
cego rynek jako najlepsze miejsce zaspokaja-
„odziedziczonej”
Dorota Szelewa (2012), Gender w polityce społecznej: teoria i praktyka. Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta
i Fundacja ICRA.
19
20
nia wszelkich ludzkich potrzeb, niezależnie od
Po części dogmat o prymacie mechanizmów
specyficznych uwarunkowań takich sektorów
rynkowych w organizacji życia społeczne-
jak edukacja, służba zdrowia czy infrastruk-
go podupadł dzięki kryzysowi gospodarcze-
tura. Zwolennicy tego stanowiska twierdzili,
mu, który rozpoczął się pod koniec ubiegłej
że uczestnicy rynku mogą w wolny i równy
dekady. Do dyskusji włączono argumenty
Ambicją niniejszego opracowania było zapre-
tłumaczyć powszechne poparcie reform spo-
sposób realizować swoje zamiary. Pojawi-
o charakterze empirycznym. Posługiwanie się
zentowanie ram analitycznych, które umoż-
łecznych we wczesnej fazie transformacji.
ła się szansa na przedefiniowanie dyskusji
danymi statystycznymi pomaga także w oba-
liwiłyby zrozumienie liberalnego kierunku
W wielu miejscach niniejszego opracowania
o całej polityce społecznej i perspektywach jej
laniu mitów – jednym z nich jest np. dyskurs
reform polityki społecznej w Polsce po 1989
podkreślaliśmy, że przy odpowiedniej kombi-
rozwoju.
„kosztów pracy” i obciążeń dla pracodaw-
roku. Analiza była oparta na połączeniu per-
nacji czynników instytucjonalnych i dyskur-
Zmiana modelu polityki społecznej pociąga
ców, które prowadzić mają do „zduszenia
spektyw
instytucjonalizmu
sywnych możliwa jest mobilizacja aktorów
za sobą podważenie zasadności funkcjono-
przedsiębiorczości”. Jak pokazują dane po-
i znaczenia roli dyskursu w tworzeniu i refor-
zaangażowanych w proces reform. Analo-
wania instytucji ukształtowanych w czasie
równawcze na temat obciążeń podatkowych
mowaniu polityk publicznych. Jak staraliśmy
giczny wniosek można sformułować w przy-
neoliberalnego zwrotu w polityce publicz-
i parapodatkowych, polski „klin podatkowy”
się wykazać, kierunek reform polskiej polityki
padku przyszłych reform mających na celu
nej, w pierwszym rzędzie w ramach funk-
należy do najniższych w całej Unii Europej-
społecznej w dużej mierze zależał od kom-
rozwój polityki społecznej – zauważalne
cjonującego dyskursu i za pomocą narzędzi
skiej.
binacji dwóch czynników: dziedzictwa histo-
są zmiany w funkcjonującym dyskursie, co
badawczych. Stopniowo doprowadzi to do
Wielokrotnie
opracowaniach
rycznego polityki społecznej i dyskursu, jaki
otwiera możliwości działania aktorom chcą-
przewartościowania podstawowych katego-
wspominaliśmy np. o strategicznej ekonomi-
dominował sferę publiczną. Co istotne, dzie-
cym przyczynić się do zwiększenia roli polity-
rii języka polityki społecznej jako dziedziny
zacji dyskursu inwestycji społecznych, w tym
dzictwo historyczne sprzed 1989 roku może
ki społecznej w Polsce.
autonomicznej i nastawionej na rozwój spój-
w zbudowanie sieci żłobków i przedszkoli,
ności społecznej, zmniejszenia nierówności
czy usprawnienie systemu edukacji (Szelewa
i dyskryminacji.
2011, Polakowski 2012). Wykazywanie pozy-
Krytyka neoliberalnego modelu polityki spo-
tywnej stopy zwrotu w sensie ekonomicznym,
łecznej przychodzi również z prawej strony
finansowym odbiera podstawowy argument
sceny politycznej, zwłaszcza w odniesieniu do
dyskursu neoliberalnego, którym jest dążenie
roli państwa jako organizatora programów
do unikania kosztów. Dzięki temu pojawia się
polityki społecznej i gwaranta podstawowe-
szansa na zerwanie z tradycją traktowania
go poziomu dochodów. Wiąże się to również
polityki społecznej wyłącznie jako obciążenia,
z krytyką procesu transformacji i jego ideolo-
co pozwoli na postrzeganie jej jako źródła
gicznej bazy.
rozwoju społecznego i gospodarczego kraju.
Szeroko pojęta „europeizacja” ma również
w
naszych
Podsumowanie
historycznego
Literatura
•
Béland, D. (2007). States of global insecurity: policy, politics, and society, Contemporary social
issues. New York: Worth Publishers.
•
Berend, I. T. (2011). Od bloku sowieckiego do Unii Europejskiej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego.
•
Blyth, M. (2002). Great transformations: economic ideas and institutional change in the twentieth
century. New York: Cambridge University Press.
•
Bruszt, L. (1993). Transformative Politics: Social Costs and Social Peace in East Central Europe. w:
Transforming Economic Systems in East Central Europe. red. R. Schönfeld. München: Südosteuropa-
dwojakie znaczenie dla rozwoju polityki spo-
Gesellschaft.
łecznej w Polsce i innych krajach regionu.
•
Z jednej bowiem strony, ze względu na do-
Deacon, B. (1993). Developments in Eastern-European Social Policy. New Perspectives on the Welfare
State in Europe. London: Routledge.
minację integracji „negatywnej” (polegającej
•
na obniżaniu barier handlu, liberalizacji prze-
Deacon, B. (2000). Eastern European Welfare States: the Impact of the Politics of Globalization.
Journal of European Social Policy 10 (2): 146-161.
pisów itp.), członkostwo w Unii Europejskiej
•
może prowadzić do osłabienia istniejących
Einhorn, B. (1995). Cinderella goes to market: Citizenship, gender and women’s movements in East
Central Europe. London: Verso Books.
systemów zabezpieczenia społecznego (Len-
•
dvai 2004; Ferge i Tausz 2002). Z drugiej
Ekiert, G. (2003). Patterns of Postcommunist Transformation in Central and Eastern Europe. W:
Capitalism and Democracy in Central and Eastern Europe. red. G. Ekiert i S. E. Hanson. Cambridge:
strony, w Polsce i innych krajach – nowych
Cambridge University Press.
członkach UE – postrzega się pozytywny
•
wpływ tej instytucji na rozwój polityki rów-
Ferge, Z. (2008). Is there a specific Central-East European Welfare Culture? W: Culture And Welfare
State. Values and Social Policy in Comparative Perspective. red. W. v. Oorschot, M. Opielka and B.
ności płci i wdrażania stosownych reform
Pfau-Effinger. Cheltenham: Edward Elgar.
(Potucek 2004; Vachudová 2005).
•
Gal, A. i G.Kligman. (2000). Reproducing gender: politics, publics, and everyday life after socialism.
Princeton: Princeton University Press.
21
22
•
Galasińska, A., i M. Krzyżanowski, red. (2009). Discourse and Transformation in Central and Eastern
•
Europe. Basingstoke, New York: Palgrave Macmillan
•
Garrett, G. i D. Nickerson (2005). Globalization, Democratization and Government Spending in
Eastern Europe. Boulder: Rowman & Littlefield.
•
Middle-Income Countries. W: Globalization and the Future of the Welfare State. red. M. Glatzer i D.
•
Rueschemeyer. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
•
Pierson, P. (1994). New politics of the welfare state. Cambridge: Center for European Studies.
Glass, C. i E. Fodor. (2007). From Public to Private Maternalism? Gender and Welfare in Poland and
•
Polakowski, M. (2010). The Institutional Transformation of Social Policy in East Central Europe.
Golinowska, S. (1994). Publiczne wydatki społeczne. w: Polityka Społeczna i Warunki Społeczne
Poland and Hungary in Comparative and Historical Perspective. Maastricht: Boekenplan.
•
w Polsce w latach 1989-1993. red. Golinowska S. Warszawa: IPiSS.
•
Goven, J. (2000). New Parliament, Old Discourse? The Parental Leave Debate in Hungary. W:
Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
•
•
•
•
•
W: Welfare States in Transition. East and West. red I. Collier, H. Roggemman, O. Scholz i H. Tomann.
in Britain. Comparative Politics 25 (3): 275-296.
Houndmills, Basingstoke: Macmillan.
Haney, L. (2002). Inventing the Needy: Gender and the Politics of Welfare in Hungary. Berkley: University
•
Heclo, H. (1974). Modern social politics in Britain and Sweden: from relief to income maintenance.
•
Shields, S. (2003). The Charge of the Right Brigade: Transnational Social Forces and the Neoliberal
Configuration of Poland s Transition. New Political Economy 8 (2): 225-244.
Hinrichs, K. (2010). Social Insurance State Withers Away. Welfare State Reforms in Germany – Or:
Reforms in Continental Europe. red. Palier B. Amsterdam: Amsterdam University Press.
•
•
Stark, D. i L. Bruszt (1998). Postsocialist Pathways. Transforming Politics and Property in East
Central Europe. Cambridge: Cambridge University Press.
•
Jenson, J. 2008. Writing Women Out, Folding Gender The European Union ”Modernises” Social Policy.
Social Politics: International Studies in Gender, State & Society 15 (2): 131-153.
Skocpol, T. (1992). Protecting soldiers and mothers: the political origins of social policy in the United
States. Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press.
Inglot, T. (2011). Welfare States w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1919-2004. Warszawa:
WSP TWP.
•
Seleny, A. (2006). The political economy of state-society relations in Hungary and Poland: from
communism to the European Union. Cambridge, New York: Cambridge University Press.
Attempts to Turn Around in a Cul-de-Sac. W: A Long Goodbye to Bismarck? The Politics of Welfare
•
Scholz, O. i H. Tomann (1999). The Role of Social Policy during the Transformation in Central Europe.
Hall, P. A. (1993). Policy Paradigms, Social Learning, and the State: The Case of Economic Policymaking
New Haven: Yale University Press.
•
Rakowski, T. (2009). Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy, Idee i polityka. Gdańsk: Słowo/Obraz
Terytoria.
of California Press.
•
Przeworski, A (1991). Democracy and the Market: Political and Economic Reforms in Eastern Europe
and Latin America. New York: Cambridge University Press.
Greskovits, B. (1998). The political economy of protest and patience: East European and Latin
American transformations compared. New York: Central European University Press.
Polakowski, M. (2012). Młodzi Polacy – Problemy Edukacji i Zatrudnienia. Warszawa: Fundacja im.
Friedricha Eberta i Fundacja ICRA.
Reproducing Gender. Politics, Publics, and Everyday Life after Socialism, red. S. Gal and G. Kligman.
•
Parsons, C. (2000). Domestic Interests, Ideas and Integration: Lessons from the French Case. Journal
of Common Market Studies 38 (1): 45-70.
Hungary after 1989. Social Politics 14 (3): 323-350.
•
Ost, D. i S. Crowley, red. (2001). Workers After Workers’ States: Labor and Politics in Postcommunist
Szacki, J. (1995). Liberalism after communism. Budapest, New York: Central European University
Press.
•
Szelewa, D. (2011). Usługi opiekuńcze dla małych dzieci: główne argumenty za rozszerzeniem dostępu
•
Kornai, J. (1998) From Socialism to Capitalism. London: The Social Market Foundation.
do publicznych usług opieki nad dzieckiem. Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta i Fundacja
•
Kowalik, T. (2009). www.polskatransformacja.pl. Warszawa: Muza SA.
ICRA.
•
Lane, D. (2002). Trajectories of Transformation: Theories, Legacies, and Outcomes. W: The Legacy
•
of State Socialism and the Future of Transformation. red. D. Lane. Oxford: Rowman & Littlefield
compared”. Discussion Paper, The Harriet Taylor Mill-Institute for Economic and Gender Studies,
Publishers, INC.
Berlin 17 (03/2012).
•
Lundqvist, Å. i K. Petersen (2010). In experts we trust. Odense: University Press of Southern Denmark.
•
Mazurek, M. (2010). Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945-1989. Gdańsk: Trio.
•
Nelson, J. (1997). Social Costs, Social Sector Reforms, and Politics in Post-Communist Transformations.
•
DC: National Academy Press.
•
Vanhuysse, P. (2006). Divide and pacify: strategic social policies and political protests in postcommunist democracies. Budapest, New York: Central European University Press.
•
O’Connor, Julia, i Gillian Robinson. (2008). Liberalism, citizenship and the welfare state. W: Culture
and Welfare State. red. Wim-van-Oorschot, M. Opielka and B. Pfau-Effinger. Cheltenham: Edward
Tarkowska, E. (2000). Zrozumieć biednego: o dawnej i obecnej biedzie w Polsce. Warszawa:
“Typografika”.
W: Transforming Post-Communist Political Economies. Red. J. Nelson, C. Tilly i L. Walker. Washington
•
Szelewa, D. (2012). “Childcare policies and gender relations in Eastern Europe: Hungary and Poland
Williamson, J. (1990). What Washington Means by Policy Reform. Latin American Adjustment: How
Much Has Happened?. Washington: Institute for International Economics.
•
Wodak, R. (1997). Gender and Discourse. London: SAGE.
Elgar.
•
Offe, C. (1993). Disqualification, Retribution, Restitution: Dilemmas of Justice in Post-Communist
Transitions. Journal of Political Philosophy 1 (1): 17-44.
•
Offe, C. (1996). The Varieties of Transition: the East European and East German experience. Cambridge:
Polity Press.
•
Orenstein, M. A. (2008). Privatizing pensions : the transnational campaign for social security reform.
Princeton: Princeton University Press.
23
24
Wydawca:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce wspólnie
z Fundacją Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
Nieodpłatna dystrybucja:
Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
lub
Fundacja Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA)
ul. Skarbka z Gór 132E/61, 03-287 Warszawa
© 2012 by Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce
ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa
www.feswar.org.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Redakcja: Maciej Kropiwnicki, Michał Polakowski, Dorota Szelewa, Bastian Sendhardt, Adam Traczyk
Layout, skład i druk: MyWorks Studio, Warszawa
Autorzy ponoszą odpowiedzialność za swoje wypowiedzi zawarte w tej publikacji. Wypowiadane
twierdzenia nie muszą w całości korespondować ze stanowiskiem Fundacji im. Friedricha Eberta
(Friedrich-Ebert-Stiftung).
Printed in Poland 2012
ISBN 9788386088942