Treści wystawy dotyczącej dziejów Tarnowa i regionu tarnowskiego

Transkrypt

KONKURSU NA OPRACOWANIE
SCENARIUSZA ORAZ PROJEKTU ARANŻACJI WNĘTRZ I WYSTAWY STAŁEJ
PN. „DZIEJE TARNOWA I REGIONU” (tytuł roboczy)
W MUZEUM OKRĘGOWYM W TARNOWIE RYNEK 20-21
Załącznik nr 1
Treści wystawy dotyczącej
dziejów Tarnowa i regionu
tarnowskiego
(Muzeum Okręgowe w Tarnowie)
Strona 1 z 37
I. Założenia ogólne
Wystawa stała w Gmachu Głównym Muzeum Okręgowego w Tarnowie ma na celu ukazanie historii
Tarnowa, skupiając się zarówno na kluczowych, przełomowych momentach w dziejach miasta i regionu
(wystawa centralna), jak i na bardziej szczegółowych aspektach, które zostaną wyeksponowane
w poszczególnych obszarach tematycznych (zawierających cztery wystawy tematyczne).
Założeniem dotyczącym konstrukcji wystaw tematycznych jest ich komplementarność – w przeciwieństwie
do wystawy centralnej (tzw. jądra narracyjnego) nie będą miały one ściśle chronologicznego charakteru
(eksponaty i informacje dotyczące danej epoki mogą się jednocześnie znajdować w kilku różnych
obszarach tematycznych, uzupełniając się wzajemnie i wzbogacając wiedzę zwiedzającego o kolejne
aspekty i punkty widzenia dotyczące danych momentów/okresów historycznych). Komplementarność
poszczególnych
obszarów
pozwala
na
zbudowanie
sieci
odwołań,
przypominającej
strukturę
hipertekstową: poszczególne elementy wystawy centralnej będą odsyłały do odpowiednich wystaw
tematycznych, w obrębie wystawy znajdą się też wskazówki-odsyłacze do innych oddziałów muzeum,
które pozwolą odwiedzającym żywo zainteresowanym danym tematem, na pogłębianie swojej wiedzy.
Planowanym rezultatem jest wyposażenie zwiedzających w kompleksową, przekrojową wiedzę dotyczącą
bogatej historii miasta i regionu. Sekcje tematyczne i różnorodność form ekspozycyjnych i narracji, jakie
znajdą się na wystawie (oraz dedykowany charakter poszczególnych obszarów tematycznych) gwarantują
zaś, że będzie ona miała uniwersalny charakter.
Strona 2 z 37
II. Wystawa historyczna (centralna)
Centralna część wystawy będzie się znajdować na parterze Gmachu Głównego Muzeum Okręgowego
w Tarnowie. Głównym zadaniem „jądra narracyjnego" będzie dostarczenie odwiedzającym kompleksowej,
zwięzłej wiedzy (tzw. „Tarnów w pigułce"). Ekspozycja będzie miała linearny, chronologiczny charakter,
zostaną na niej zaprezentowane najważniejsze, przełomowe wydarzenia w historii miasta – w taki sposób,
aby uchwycić jego zmieniający się stopniowo charakter i rozwój.
Opowieść o ziemi tarnowskiej rozpocznie część archeologiczna wystawy. W części dotyczącej historii
miasta uwzględnione zostaną m.in. następujące tematy:
pradzieje i lokacja miasta (ród Leliwitów)
rządy hetmana Tarnowskiego i rodu Tarnowskich,
rządy Sanguszków i stopniowy regres,
rozbiory, Galicja (tu m.in. rabacja galicyjska),
I WŚ: legiony, wielkie bitwy – Łowczówek, Krzywopłoty, cmentarze (zdjęcia, pamiętniki)
międzywojnie, powstanie zakładów azotowych w Mościcach (inna propozycja: Mościce i II WŚ),
II WŚ i holokaust (inna propozycja: Auschwitz + PRL – wschodnia część miasta, którą dotknęła
Zagłada, została w PRL-u przebudowana),
PRL, Tarnów od 1975 miastem wojewódzkim,
Tarnów po roku 89. (m.in. żużel, artyści [Sasnal, Dukaj], przemysł).
Kolejnym z zadań wystawy historycznej będzie sygnalizowanie wątków i problemów, które znajdą swoje
rozwinięcie w obszarach tematycznych ("hiperłączowa" struktura wystawy) oraz określenie kierunku,
Strona 3 z 37
w jakim powinien udać się widz, chcący poszerzyć swoją wiedzę na dany temat. Pod względem
aranżacyjnym, jednym z założeń będzie ograniczone wykorzystanie eksponatów i użycie w większym
zakresie środków scenograficznych (w tym rozwiązań multimedialnych).
Wystawa centralna będzie najsilniej przestrzennie związana z obszarem tematycznym dotyczącym
rozmaitych powiązań między architekturą a władzą – tę wystawę można traktować jako najbardziej
bezpośrednie rozwinięcie i dopełnienie treści zawartych w wystawie historycznej. Głównym zadaniem
wystawy historycznej będzie udzielenie odpowiedzi na pytania: Jak wyglądały losy miasta na przestrzeni
wieków? W jaki sposób zmieniało się miasto? Jakie wydarzenia miały wpływ na taki, a nie inny jego
rozwój?
Wystawa nie jest ściśle dedykowana żadnej z grup odbiorców, jej przystępny i uniwersalny charakter
pozwoli jednak przede wszystkim na dotarcie do widza o niskim poziomie wiedzy oraz kompetencji
dotyczących historii Tarnowa (np. turyści zagraniczni i nie tylko, młodzież szkolna – szkoły podstawowe
i gimnazja) i może stanowić doskonałą pomoc dydaktyczną dla nauczycieli chcących zorganizować dla
swoich uczniów lekcję muzealną.
1. Lokacja miasta (wcześniej: pradzieje, ród Leliwitów)
Treści dotyczące formalnego początku Tarnowa związane są ściśle z rządami rodu Leliwitów. W tej części
wystawy
warto
zaakcentować
występowanie
w
regionie
osad
ludzkich
również
w
czasach
prehistorycznych (patrz: „Życie codzienne” – neolit, epoka żelaza) – można to osiągnąć w sposób
symboliczny, w zbiorach muzeum znajdują się prawdopodobnie najstarsze zachowane szczątki jabłka.
Owoc ten, z całym swoim potencjałem symbolicznym, odsyła nas do mitu początku, genezy.
1330 – lokacja miasta (patrz: „Życie codzienne”) dokument lokacyjny znajduje się w krakowskich zbiorach
rodu Czartoryskich (konieczne może okazać się sporządzenie kopii lub wypożyczenie eksponatu).
Spycimir Leliwita, Spytko z Melsztyna (ok. 1300 - ok. 1352) – protoplasta rodu Melsztyńskich,
Tarnowskich i Jarosławskich, w 1330 ulokował miasto Tarnów na mocy zgody wydanej przez króla
Władysława Łokietka. Szlachcic, od 1339 roku kasztelan krakowski. Figury z herbu Leliwów (półksiężyc
i gwiazda) stanowią do dziś herb miasta. Spycimir: imię pochodzi ono od starosłowiańskiego „spyti” –
„nadaremnie” albo z języka górnołużyckiego: „Spytymir” to „doświadczający pokoju”. Zawołanie Leliwa
znaczy prawdpodobnie tyle, co: „patrz!”.
Góra św. Marcina (patrz również: „Życie codzienne”) – badania archeologiczne prowadzone w XX wieku
wykazały, że znajdował się tu gotycki zamek wybudowany w pierwszej połowie XIV wieku przez Spycimira
Strona 4 z 37
Leliwitę (Spytka z Melsztyna). Zamek został zniszczony w XV wieku, a następnie odbudowany przez Jana
Amora Tarnowskiego Iuniora, przebudowany przez hetmana Jana Tarnowskiego, następnie przechodził w
ręce kolejnych rodów (Ostrogskich, Zasławskich, Zamoyskich, wreszcie Sanguszków). W wieku XVII
rozpoczęto rozbiórkę zamku. Na wzgórzu odkryto również w latach 80. XX wieku pozostałości
wczesnośredniowiecznego grodu (X-XI w.). Góra św. Marcina w dalszym ciągu jest ważnym elementem
lokalnej kultury i tożsamości.
Inne: zamek w Melsztynie (Budowa została zapoczątkowana przez Spycimira Leliwitę. Potem zamek był
wielokrotnie przebudowywany przez jego przodków i kolejnych właścicieli. Został zniszczony w trakcie
konfederacji barskiej. Opis ruin znalazł się m.in. w „Dzienniku podróży do Tatrów” romantycznego poety
Seweryna Goszczyńskiego. Legenda głosi, ze zamek jest połączony z klasztorem w Zakliczynie
trzykilometrowym korytarzem podziemnych lochów).
2. Rządy hetmana Tarnowskiego i rodu Tarnowskich
Hetman Jan Tarnowski (uwaga: więcej w „Biografie okołotarnowskie” i „Architektura”) – wybitny XVIwieczny dowódca i zarządca miasta (1488 - 1561) jest jedną z najważniejszych postaci w historii Tarnowa.
Tarnowski wsławił się nie tylko jako wojskowy, ale także jako doskonały administrator – miasto pod jego
rządami znacznie zmieniło swoje oblicze, na co wpłynęły niewątpliwie zainicjowane przez niego reformy
i nowe przepisy (np. ten dotyczący obowiązków związanych z higieną osobistą, a także zmiany prawne).
Trudno jest rozpatrywać jego postać w oderwaniu od prądów filozoficznych i kulturowych, jakim hołdowała
ówczesna zachodnia Europa. Tarnowski zaszczepiał w swoim mieście idee renesansowe (patrz:
inskrypcje na grobie rodowym Tarnowskich nawiązujące do ideałów humanizmu), co miało swoje odbicie
zarówno w architekturze (m.in. modernizacja zamku na Górze św. Marcina), jak i w życiu codziennym czy
też organizacji wojska (odejście od wzorców średniowiecznych, ruchome fortece, usankcjonowanie tytułu
i roli hetmana). Silna pozycja na krakowskim dworze królewskim miała istotne znaczenie w rozwoju
gospodarczo-ekonomicznym (m.in. rzemiosło, przywileje królewskie) i infrastrukturalnym miasta
(wzmocnienie fortyfikacji, układ Starego Miasta tożsamy z dzisiejszym etc.). Jego decyzje dotyczące
metod budownictwa (nakaz używania materiałów ogniotrwałych) znacznie wpłynęły na poprawę
bezpieczeństwa życia w Tarnowie. Tarnowski był nie tylko doskonałym zarządcą i żołnierzem, ale
i pamiętnikarzem oraz autorem dzieł o różnym charakterze, między innymi tych dotyczących sztuki
wojennej (patrz: "Zasady sztuki wojskowej", Lwów 1882, Biblioteka Mrówki nr 147), a także aktywnym
korespondentem (między innymi listy do królowej Bony, Jana Kalwina). Można go też traktować jako
jeden z czynników wzbudzających zainteresowanie węgierskich turystów – w 1528 gościł przez pół roku
wygnanego króla węgierskiego Jana Zapolyę (tu istotny wątek: Jan Zapolya, król Węgier w latach 1526-40,
byłby tym elementem wystawy, który mógłby zachęcić licznie przybywających do Tarnowa turystów
Strona 5 z 37
węgierskich do jej odwiedzenia – MOT posiada w swoich zasobach dokumenty podpisane przez króla,
opatrzonego jego pieczęcią).
Tarnowscy herbu Leliwa – zawdzięczają swoje nazwisko Tarnowowi, siedzibie rodu, którego protoplastą
był Spycimir Leliwita. Od 1547, na mocy decyzji cesarza Karola V Habsburga, magnacki ród Tarnowskich
otrzymał dziedziczny tytuł hrabiowski. Na okres rządów Tarnowskich przypada dynamiczny rozwój
ekonomiczny i kulturalny miasta (przede wszystkim rządy hetmana Jana Amora Tarnowskiego). Ta część
wystawy powinna zarysować ogólny obraz renesansowego Tarnowa (być może przydatne będą plany
rynku – np. folie przeźroczyste, możliwość porównania renesansowego rynku z jego współczesnym
kształtem itd.), odsyłając zarazem do obszaru tematycznego dotyczącego architektury oraz do sylwetki
hetmana Tarnowskiego w części biograficznej.
Bitwa pod Obertynem - 22 VIII 1531 – bitwa polskich wojsk dowodzonych przez hetmana Tarnowskiego
z armią mołdawską. Mimo przewagi liczebnej przeciwników, Polacy odnieśli zdecydowanie zwycięstwo.
3. Sanguszkowie i Galicja
Po zakończeniu panowania Tarnowskich miasto przejmują kolejne rody: Ostrogscy, Zasławscy, wreszcie
Sanguszkowie. Można w tym wypadku mówić o swego rodzaju luce historycznej związanej z brakiem
naprawdę przełomowych wydarzeń oraz stopniowym regresem miasta (będącym również konsekwencją
powolnego upadku całego państwa, zakończonego zaborami). Ścisłe związki Sanguszków z Tarnowem
rozpoczynają się w roku 1723 – Maria Anna, siostra Aleksandra Dominika Lubomirskiego, a zarazem
żona Karola Pawła Sanguszki dziedziczy miasto po bezpotomnej śmierci swojego brata i wnosi część
hrabstwa tarnowskiego do majątku Sanguszków. Herb rodowy Sanguszków, Pogoń, znajduje się na wieży
ratuszowej, gdzie zastąpił herb Leliwów.
5 VIII 1772 – ogłoszenie pierwszego zaboru
29 XII 1773 – w magistracie zostaje złożona przysięga wierności władzom cesarskim
1776 – księżna Barbara Sanguszko zrzeka się swoich praw do hrabstwa tarnowskiego, zostaje ono
podzielone między jej synów – Hieronima i Janusza oraz brata przyrodniego księżnej, Janusza
Aleksandra.
Rozpoczyna
się
proces
odbudowy
podupadłego
miasta
(tutaj:
plan
Franza
von
Grottgera,
prawdopodobnie pierwszy tak dokładny plan Tarnowa). Warto zaznaczyć, że była to raczej zasługa
austriackich władz, które sprawowały realne zwierzchnictwo nad Tarnowem – na mocy nowych regulacji
prawnych znacznie ograniczono wpływ dziedzicznych właścicieli na zarządzanie miastem.
Strona 6 z 37
1787 – Tarnów staje się niezależny od panów dziedzicznych (jednak Sanguszkowie w dalszym ciągu
posiadali sporą część tarnowskiego kapitału oraz ziem).
Inne:
Pałac w Gumniskach (również w: „Architektura”) został wybudowany przez księcia Hieronima Sanguszkę
w 1799 roku, a przebudowany w 1834 przez księcia Władysława Sanguszkę stał się siedzibą rodu
(wcześniej w Gumniskach – obecnie jednej z dzielnic Tarnowa – znajdował się drewniany dwór, do
którego przeprowadził się z podupadającego zamku na Górze św. Marcina starosta tarnowski). Pod
koniec XIX wieku pałac został poddany kolejnej przebudowie, powstała neogotycka kapliczka znajdująca
się po zachodniej stronie budynku. Siedziba Sanguszków ma od zewnątrz charakter klasycystycznoeklektyczny, w architekturze wnętrza można dostrzec m.in. elementy neorenesansowe. Pałac został
zbudowany na planie litery C. W trakcie drugiej wojny światowej budynek był zajmowany przez Niemców,
później jego przeznaczenie zmieniało się, obecnie stanowi siedzibę Zespołu Szkół EkonomicznoOgrodniczych.
Stajnie w Gumniskach są umiejscowione na południowy wschód od pałacu. Sanguszkowie byli
zapalonymi hodowcami koni – zwierzęta pochodzące z hodowli uznawano za „arystokrację wśród koni”.
Park w Gumniskach – pałac jest położony w parku krajobrazowym, którego południowy stok jest
uważany za najcieplejsze miejsce w Tarnowie, i tak będącym już w skali krajowej „biegunem ciepła”.
Istnieje możliwość wykorzystania na ekspozycji rodowych starodruków (część zbioru znajduje się
w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Tarnowie). Opowieść o Tarnowie Sanguszków i zaborze austriackim
powinna też dotyczyć szerszego kontekstu zmiany dziejowej, jaka się wówczas dokonywała, a w którą
wpisywała się malejąca stopniowo rola arystokracji, wzrastająca rola kapitału, postęp techniczny itd.
Okres zaboru austriackiego jest w wypadku Tarnowa czasem bardzo dwuznacznym, czemu była
poświęcona zorganizowana w MOT wystawa zatytułowana „CK Tarnów – złota era czy jarzmo zaboru?”,
która wzbudziła w mieście bardzo duże kontrowersje. Poza oczywistymi niekorzystnymi aspektami
austriackiego zwierzchnictwa, nie ulega wątpliwości, że dla podupadłego w okresie przedrozbiorowym
miasta był to czas dynamicznego rozwoju technicznego i cywilizacyjnego (patrz również: Tadeusz Tertil
w „Biografie okołotarnowskie” oraz „Kolej żelazna” w części „Życie codzienne”).
Powstanie krakowskie (1846) – próba ogólnonarodowego powstania zainicjowanego w Wolnym Mieście
Kraków. Jednym z jego dowódców (przez jakiś czas również dyktatorem) był tarnowianin Jan Tyssowski,
ostatecznie internowany przez władze pruskie.
Rabacja galicyjska (1846) – sprowokowana przez władze austriackie i dokonano przez chłopstwo rzeź
na właścicielach ziemskich w regionie, podczas której zginęło około 1100 osób. Na Starym Cmentarzu
w Tarnowie znajduje się pomnik ofiar rabacji. Przy tworzeniu ekspozycji przydatne mogą okazać się treści
Strona 7 z 37
z książki "Rabacja na Powiślu - Dziennik Marianny Pikuzińskiej i relacje chłopskie o krwawych
wydarzeniach 1846 roku", a także „Jak(ó)b Szela” Tomasza Szuberta.
Kwatera powstańcza (lub: Kwatera zasłużonych) na Starym Cmentarzu w Tarnowie – „tarnowskie
campo santo”, pochowani zostali tu uczestnicy powstań narodowych z lat: 1830, 1846, 1848, 1863.
(Możliwe wykorzystanie kartoników ze zdjęciami powstańców styczniowych – należy sprawdzić zasoby).
Uwaga: ta część wystawy powinna odsyłać do Dworu w Dołędze, jednego z oddziałów MOT.
4. I wojna światowa
Część wystawy historycznej skupiająca się na tym, w jaki sposób pierwsza wojna światowa odcisnęła
swoje piętno na mieście i regionie, powinna koncentrować się na następujących wątkach (istnieje
możliwość przeniesienia części z nich do innych obszarów tematycznych):
Legiony Polskie – przed wybuchem wojny do oddziałów zostało wcielonych 812 tarnowian (w tamtym
momencie stanowili około 4% Legionów).
22 XII 1914 – początek czterodniowej bitwy pod Łowczówkiem, która doprowadziła do odparcia na jakiś
czas sił rosyjskich. W Łowczówku znajduje się także Cmentarz Wojskowy nr 171 – położony na wzgórzu
Kopaniny największy cmentarz Legionów Polskich – pochowani tu zostali także żołnierze rosyjscy
i austriaccy.
17-18 XI 1914 – bitwa pod Krzywopłotami, która zatrzymała na jakiś czas wojska rosyjskie. Józef Piłsudski
nazwał miejsce bitwy „legionowymi Termopilami”. Polegli spoczęli na cmentarzy w Bydlinie.
Cmentarze:
Łowczówek – Cmentarz Wojskowy nr 171, największy cmentarz Legionów Polskich,
Zakliczyn – Cmentarz Wojskowy nr 293 – jedyny cmentarz wojskowy z okresu I WŚ, na którym pochowani
byli również żołnierze żydowscy.
Żywa tradycja niepodległościowa manifestowana jednoznacznie przez władze miasta – radę miejską
i burmistrza Tadeusza Tertila (patrz również: „Biografie okołotarnowskie” – Tadeusz Tertil), będącego
jednocześnie posłem do Rady Państwa. Tertil prowadził rozsądną, zrównoważoną politykę, która miała
bronić tarnowskich (czy w ogólności: polskich) interesów, przy jednoczesnym nienarażaniu się władzom
zaborczym.
9 XI 1916 – proklamacja cesarza niemieckiego i austriackiego, dotycząca utworzenia z ziem polskich
odrębnego państwa z monarchią dziedziczną, wzbudziła ogromne nadzieje również w Galicji: radni
Strona 8 z 37
zorganizowali uroczystość mającą symboliczny charakter, ulica Krakowska została przemianowana na
ulicę Niepodległości, co miało być wyrazem wolnościowych dążeń miasta.
VII 1917 – rada miejska przyłączyła się do protestu związanego z aresztowaniem Piłsudskiego.
17.01.1918 – rada miejska podjęła uchwałę, którą można określić mianem rezolucji niepodległościowej:
Rada miasta Tarnowa stojąc na gruncie uchwały z 28 maja 1917 r., a uwzględniając obecne stosunki
polityczne, wyraża jako reprezentacja jednego z większych miast polskich, że niepodległe suwerenne
państwo polskie wyjdzie z zapasów wojny światowej. Ponieważ Królestwo Polskie w obecnych granicach
byłoby skazane na zależność od mocarstw ościennych, Rada miasta Tarnowa domaga się złączenia
Królestwa Polskiego z Galicją, która zawsze stanowiła Kraj polski i jest nim przez swych mieszkańców,
przez swą kulturę i tradycję dziejową. Połączenie to nie byłoby zupełnym, gdyby do przyszłego państwa
polskiego nie przyłączono Śląska Cieszyńskiego, który jako kraj o większości polskiej, poczuwa się do
wspólnej przynależności, dokumentując ją wysyłaniem w bój z caratem swoich legionistów, toteż Rada
miasta Tarnowa domaga się przyłączenia tej prastarej dzielnicy polskiej do przyszłego państwa polskiego
(źródło: Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział w Tarnowie, Akta Miasta Tarnowa 8, s. 1-2:
Posiedzenie dnia 17 stycznia 1918 r. Załącznik (maszynopis): „Wyciąg z księgi uchwał Rady miejskiej
z posiedzenia odbytego w dniu 17 stycznia 1918 r.” [3 strony maszynopisu]. Na końcu: „Zgodność
powyższego wyciągu z księgi uchwał stwierdzam. Tarnów dnia 21 stycznia 1918.” – znalezione na stronie
www Muzeum Okręgowego w Tarnowie)
30.10.1918 – zebranie rady miasta pod przewodnictwem Tertila, deklaracja dostosowania się
i posłuszeństwa zaleceniom rządu warszawskiego
Noc z 30/31.10.1918 – rozbrojenie wojsk austriackich stacjonujących w mieście, dające niemal faktyczną
niepodległość – wokół tej kwestii panuje spór: jedna z opinii głosi, że rozbrojenie (które nastąpiło
prawdopodobnie wcześniej niż w Krakowie, tego samego dnia) przyznaje Tarnowowi tytuł polskiego
miasta, które jako pierwsze odzyskało niepodległość.
5. Międzywojnie, Mościce
Decyzję o powstaniu nowej fabryki na przyległych do Tarnowa terenach – w odległości trzech kilometrów
od ówczesnego Tarnowa, na zachód od miasta, w widłach Dunajca i Białej, na ziemiach zakupionych od
księcia Romana Sanguszki – podjęto w 1927 roku na wniosek prezydenta Ignacego Mościckiego
(nowopowstały zespół budynków mieszkalnych i administracyjnych nazwano na jego cześć Mościcami,
które od 1951 są jedną z dzielnic Tarnowa). Oficjalne otwarcie nastąpiło w roku 1930. Była to jedna
z największych inwestycji w II RP. Państwowa Fabryka Związków Azotowych była w swoim czasie jednym
z najnowocześniejszych zakładów w Europie. Entuzjazm związany z jej powstaniem doskonale obrazuje
tekst „Dokonało się wielkie dzieło państwowe” Eugeniusza Kwiatkowskiego, ministra i najsłynniejszego
dyrektora w dziejach zakładów (patrz: „Tarnów. 1000 lat nowoczesności”). Powstanie zakładów
Strona 9 z 37
w Mościcach było bodaj najistotniejszym wydarzeniem w międzywojennej historii Tarnowa i wpisywało się
w
program
budowy
nowego
państwa,
niezależnego
również
pod
względem
gospodarczym
i ekonomicznych (do powstania PFZA przyczyniła się konieczność dynamizacji rolnictwa i zniwelowania
nierówności w poziomie jego rozwoju w różnych częściach kraju, a także niedobory nawozów azotowych
i konieczność importu, wreszcie: niedostateczna ilość zasobów wytwarzanych przez chorzowską fabrykę,
z którą zostały w końcu połączone mościckie zakłady). Przy zakładach powstawał sukcesywnie zespół
zabudowań mieszkalnych o charakterze modernistycznym (mieszkania robotnicze, wille inżynierskie,
budynki o charakterze publicznym etc.). Bliskość Tarnowa pozwalała natomiast na doprowadzenie tu linii
wodociągowych i kanalizacyjnych oraz stworzenie traktów komunikacyjnych. Jak pisze Barbara Bułdys:
„Mościce zostały zaprojektowane zgodnie z koncepcją miasta-ogrodu: samodzielnego osiedla
charakteryzującego się niską zabudową, oddalonego od centrum miasta, usytuowanego w otoczeniu
zieleni. Poszczególne części Mościc posiadają określone, oddzielone pasem zieleni od obszaru
przemysłowego funkcje: usługowe, rekreacyjne i mieszkaniowe. Ulice podzielono na trzy grupy (a wraz
z nimi trzy szerokości), co określało stopień ważności w infrastrukturze osiedla. Ulice obsadzano
drzewami” (patrz: „Mościce – sen o nowoczesności” w „Tarnów. 1000 lat nowoczesności”, red.
E. Łączyńska-Widz i D. Radziszewski). Kompleks mościckich zabudowań został wpisany do rejestru dóbr
kultury.
(Powyższy fragment znajduje się również w części dotyczącej „Architektury”, gdzie został
poszerzony o szczegóły dotyczące architektonicznych rozwiązań, jakie zastosowano w Mościcach
i tendencji, które wpłynęły na taki, a nie inny kształt osiedla.)
6. II wojna światowa
28 VIII 1939 na tarnowskim dworcu kolejowym miał miejsce zamach bombowy przeprowadzony przez
grupę kolonistów z bielskiego i mieleckiego, przeszkolonych przez Niemców i zaopatrzonych przez w nim
w materiały wybuchowe. Zginęło 20 osób, 35 zostało rannych. Wedle niektórych interpretacji, zamach
uważa się za symboliczny początek II WŚ.
14 VI 1940 z tarnowskiego dworca wyruszył pierwszy masowy transport do obozu koncentracyjnego
w Auschwitz (większość z 728 mężczyzn, będących do czasu transportu więźniami zakładu karnego
w Tarnowie, stanowili polscy więźniowie polityczni).
W tej części wystawy najistotniejsze wydaje się na zobrazowanie ogółu zniszczeń, jakimi zostało dotknięte
miasto (dokumenty wizualne – zdjęcia, materiały filmowe) oraz podkreślenie kluczowych wydarzeń, jakie
miały miejsce w Tarnowie w związku z II wojną światową. Jednym z rozwiązań może być też analiza
zmian urbanistycznych i architektonicznych, które nastąpiły po zakończeniu wojny, w szczególności
dotyczy to wschodniej części miasta (kwestia ta może zostać podjęta również w sekcji wystawy
historycznej dotyczącej PRL-u, bądź w jednym z obszarów tematycznych – np. „Życie codzienne”,
Strona 10 z 37
„Architektura”). Powyższe treści mogą również zostać włączone w skład wystaw tematycznych,
co znalazło swoje potwierdzenie w dalszej części dokumentu (w dalszym toku prac nad wystawą
potrzebna będzie selekcja mająca na celu przyporządkowanie poszczególnych wątków i wydarzeń do
odpowiednich tematów – fakt, że wybrane zagadnienia pojawiają się w więcej niż jednym obszarze
tematycznym jest wynikiem zakładanej komplementarności poszczególnych obszarów).
7. PRL i współczesność
Opowiadanie o okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, będącej ogólnie kwestią problematyczną, jest
w wypadku historii Tarnowa zadaniem jeszcze bardziej ryzykownym, m.in. ze względu na przekonania
polityczne większości mieszkańców i tradycję regionu. W tym wypadku należałoby się skupić na
kluczowych datach i wydarzeniach, jakie miały w tamtym czasie miejsce w mieście i okolicach (jak zostało
podkreślone w opisie obszaru tematycznego „Życie codzienne”, niewskazane jest prezentowanie
wybranych wydarzeń jako dowodu pozytywnej strony PRL-owskiej epoki, lepszym rozwiązaniem wydaje
się zastosowanie neutralnej narracji).
1975 – Tarnów zostaje miastem wojewódzkim, znaczny wzrost znaczenia miasta w regionie.
1987 – pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, wizyta w Tarnowie.
Możliwe jest użycie w ekspozycji zdjęć rozwijającego się miasta oraz dokumentacji papieskiej pielgrzymki
(konieczna dokładniejsza kwerenda), a także poruszenie kwestii dotyczących rozwoju przemysłowego,
sprzężonego ze zmianą statusu miasta w 1975 roku.
Powyższe wątki zostaną rozwinięte w obszarach dotyczących życia codziennego i architektury. (patrz
również: „Życie codzienne” – współczesność, opisie treści tej części wystawy pojawiają się te same
informacje, poszerzone o potencjalne rozwiązania ekspozycyjne – potrzebne jest głębsze przyjrzenie się
kwestii współczesności, dokładna kwerenda i selekcja poszczególnych wątków oraz przyporządkowanie
ich do poszczególnych obszarów tematycznych).
Problem z ekspozycją dotyczącą czasów potransformacyjnych, pomijając trudność, jaka wpisana jest
w każdą narrację o czasach najnowszych, wiąże się z punktem, w jakim znalazł się dzisiejszy Tarnów. Jak
wskazują statystyki, nosi on obecnie tytuł najszybciej wyludniającego się miasta w Polsce (główne kierunki
migracji to zachodnia Europa ze wskazaniem na Wyspy Brytyjskie – efekt emigracyjnego boomu ostatnich
kilkunastu lat – oraz przeprowadzki do większych ośrodków miejskich). W tym wypadku należałoby się
skoncentrować na kwestiach dotyczących:
Strona 11 z 37
rozwoju zakładów przemysłowych po roku 1989, wdrażaniu nowych technologii (tym bardziej, że
strategia rozwoju miasta sugeruje, że wspieranie innowacji technologicznych jest jednym
ze świadomie obranych kierunków),
uznanych artystów wywodzących się z Tarnowa, których twórczość (lub jej szczytowe momenty)
przypadają na czasy nam współczesne
tarnowskiego sportu
W pierwszym przypadku zaakcentować można jedną z gałęzi działalności Zakładów Azotowych
w Tarnowie-Mościcach, którym jest wytwarzanie grafenu, uznawanego za jeden z najnowocześniejszych
obecnie surowców. Drugi z punktów dotyczy przede wszystkim Wilhelma Sasnala (uważającego się
za mościczanina), jednego z wiodących polskich malarzy współczesnych, którego popularność znacznie
wykracza poza granice naszego kraju, a także prozaika Jacka Dukaja, jednego z najbardziej uznanych
polskich twórców spod znaku fantastyki i science-fiction, laureta Nagrody Kościelskich i Europejskiej
Nagrody Literackiej (więcej miejsca obu postaciom warto byłoby poświęcić w obszarze tematycznym
dotyczącym biografii, w części rotacyjnej ekspozycji).
Niezmiernie ważnym i jednoznacznie pozytywnym elementem lokalnej kultury jest żużel. Sekcja żużlowa
Unii Tarnów powstała w latach 50. minionego wieku. Nie ulega wątpliwości, że ta dyscyplina sportowa ma
duży potencjał pod względem konsolidowania miejskiej społeczności i stanowi obiekt żywego
zainteresowania wielu tarnowian. W obrębie obszaru tematycznego mogłyby znaleźć się również
eksponaty dotyczące żużla – zdjęcie, nagrania, kombinezony lub motor żużlowy (tej dyscyplinie sportu
poświęcono zresztą w tarnowskim muzeum osobną wystawę, pracownicy zapewniają o możliwości
wypożyczenia odpowiednich eksponatów).
III. Życie codzienne
Wystawa o dużej rozpiętości chronologicznej, prezentująca przy udziale eksponatów archeologicznych
i historycznych wybrane aspekty życia codziennego w regionie na przestrzeni wieków. Ukazywałaby
zarówno zmieniający się charakter życia rodzinnego, jak i specyfikę życia w mieście – od neolitycznych
osad, przez Tarnów średniowieczny i renesansowy, Galicję, międzywojnie i PRL aż do współczesności.
Ten obszar tematyczny, dedykowany przede wszystkim rodzinom z dziećmi, stałby się – przy udziale
rekonstrukcji określonych wnętrz, grafik, zdjęć, a także licznych elementów interakcyjnych, próbą
odpowiedzi na pytania: Jak żyło się kiedyś? Jak wyglądało życie domowe w Tarnowie na przestrzeni
wieków? Jak zmieniał się charakter życia w mieście?
Neolit
Strona 12 z 37
Próba hipotetycznej rekonstrukcji prapoczątku i pradziejów Tarnowa z wykorzystaniem eksponatów
archeologicznych pochodzących z epoki, którą, w wypadku terenów wchodzących w obszar dzisiejszej
Polski, datuje się na lata 5200-1900 p.n.e. Nie wszystkie z eksponatów, którymi dysponuje muzeum,
pochodzą z regionu tarnowskiego – istotniejsze wydaje się skupienie na tym, w jaki sposób funkcjonowały
zbiorowości ludzkie (zarówno w skali makro: całe plemiona, jak i mikro: rodziny) w czasach
prehistorycznych, w jaki sposób aranżowały do swoich potrzeb środowisko, w którym się znalazły, jak
mogła wyglądać rutyna ich dnia codziennego etc. Efektem rewolucji neolitycznej była m.in. zmiana
techniki wytwarzania narzędzi (neolit nazywany jest epoką kamienie gładzonego) oraz rozpowszechnienie
uprawy roślin i hodowli zwierząt, co w znaczny sposób podniosło komfort życia człowieka i stworzyło
podatny grunt pod zmianę trybu życiu z wędrownego na osiadły, a zarazem stworzyło podwaliny pod
dalsze kierunku rozwoju cywilizacji. Skupienie się na pierwszych osadach i życiu codziennym jej
mieszkańców jest próbą zarysowania hipotetycznego początku Tarnowa jako organizmu miejskiego,
skupiającego w sobie różne zbiorowości ludzkie i społeczności, a także odpowiedzią na jedno
z kluczowych pytań przyświecających tej sekcji tematycznej: jak żyło się kiedyś?
Eksponaty i potencjalne rozwiązania aranżacyjne oraz interakcyjne:
fragment rzeźby (stopa), prawdopodobnie o charakterze kultowym (istnieje również możliwość
wykorzystania eksponatu w obszarze tematycznym dotyczącym religijności)
elementy warsztatu tkackiego – wykorzystanie w kontekście rozwoju ludzkiej wytwórczości,
„prarzemiosła”. Urządzenie niemal na pewno było obsługiwane przez kobietę – możliwa
rekonstrukcja jej sylwetki
pozostałości
po
naczyniach
(możliwość
powiązania
eksponatów
ze
zbiorami
naczyń
z późniejszych epok, aby wykazać linearność i podobieństwa)
narzędzia kamienne
stworzenie mechanizmu przypominającego wiercenie łukiem, jakiego dokonywał człowiek
neolityczny chcący wydrążyć kamień (np. w celu stworzenia broni), podkreślenie trudności
i mozolności takiego procesu
długie domy – typ budownictwa mieszkalnego wywodzący się z epoki neolitu. Budowa „długich
domów” była powszechna wśród społeczności prowadzących osiadły tryb życia (np. osady rolnicze).
Zwykle zamieszkiwało w nich kilka rodzin. Możliwość stworzenia makiety lub graficznej rekonstrukcji
– odniesienie budynków do współczesnego budownictwa (długie domy jako praprzodek dzisiejszych
osiedli)
odtworzenie wnętrza neolitycznego domostwa, próba odpowiedzi na pytanie, jak wyglądał dom
człowieka neolitycznego, w jaki sposób aranżował on przestrzeń wokół siebie, jak mogło wyglądać
jego życie rodzinne?
Strona 13 z 37
Epoka żelaza
Okres następujący po epoce brązu, w którym dominującym surowcem służącym do wytwarzania narzędzi
stało się żelazo, a którego koniec w sensie archeologicznym, przypada na XIII w. Istotną kwestią ściśle
dotyczącą Tarnowa tego okresu jest rozwój szlaków handlowych. Niezbędne wydaje się podkreślenia roli
dzisiejszego Tarnowa, jako miejsca znajdującego się na przecięciu tychże (co koresponduje
z wielokulturowością miasta, która staje się dużo bardziej czytelna w późniejszych wiekach), co
skutkowało zarówno wymianą handlową, jak i kulturową. Dowodzi tego również świeżo odkryta osada
celtycka znajdująca się w Pasiece Otffinowskiej (powiat tarnowski), która funkcjonowała prawdopodobnie
w latach 60-20 n.e. W tej części wystawy warto przyjrzeć się sposobom, w jakich człowiek rozwijał
technikę wyrobu narzędzi, tworząc grunt pod rozwój rzemiosła i przemysłu w późniejszych wiekach,
a także temu, jak wyglądało jego życie codzienne, w czym mogą pomóc znaleziska niemające czysto
praktycznego zastosowania.
pasieka Otffinowska, zabytki celtyckie: uchwyt lusterka (wyszlifowana tarcza z brązu) znaleziony
podczas wykopalisk prowadzonych 25 lat temu, spinka do szaty, naczynia, kawałki żużlu (masy
powstałej z wytopu żelaza) (trwają poszukiwania pieca hutniczego używanego w osadzie)
grzechotka (uwaga: muzeum jest w posiadaniu eksponatów będących elementami dwóch
grzechotek pochodzących z tego okresu, których przeznaczenie nie jest do końca zweryfikowane –
prawdopodobnie służyła ona jako zabawka dziecięca, co wpisuje się w próbę przedstawienia życia
rodzinnego w tamtych czasach, jednak owalny kształt grzechotki odsyła do jajka i symboliki, jaka jest
w nie wpisana – jajko jako symbol życia. Niewykluczone, że mogła mieć ona charakter kultowy –
możliwe rozwiązanie: jeden z eksponatów wykorzystanie w obszarze „życie codzienne”, drugi
w obszarze „modlitwa”)
fragment czarki toczonej na kole
broń (miecz rzymski, prawdopodobnie pochodzący z wymianu handlowej – brak źródeł, które
wskazywałyby na obecność Rzymian w regionie) – możliwość odtworzenia historii miecza,
stworzenia narracji dotyczącej jego właściciela oraz sposobu, w jaki utracił broń; tu również: kwestia
wytwarzania broni, obrony własnej osady etc.
Interakcja:
Możliwość wytwarzania własnych „narzędzi” za pomocą foremek i plastycznej masy utwardzanej za
pomocą ciepła.
Lokacja miasta
Strona 14 z 37
Ten element obszaru tematycznego o nazwie „życie codzienne” powinien koncentrować się na kwestiach
związanych z symbolicznym początkiem Tarnowa jako właściwego i sformalizowanego organizmu
miejskiego. Jest on datowany na rok 1330, wtedy to Spycimir Leliwita (uwaga: elementy herbu Leliwów –
księżyc i gwiazda, funkcjonują do dziś jako herb miasta), tarnowski dziedzic, otrzymał od króla
Władysława Łokietka uprawnienia do lokacji miasta na prawie niemieckim (Dokument lokacyjny jest
obecnie własnością Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie). Wydarzenie to było wynikiem
długotrwałego procesu – historia osady, która dała początek dzisiejszemu miastu znacznie wykracza poza
XIV wiek – na tym terenie, prawdopodobnie od I n.e., funkcjonował zmieniający swój kształt gród.
Prawdopodobnie był w późniejszych wiekach zarządzany przez Wiślan, następnie zaś funkcjonował jako
gród kasztelański pierwszych Piastów. Kwestia lokacji miasta pozwala też na rozszerzenie muzealnej
opowieści o tematy dotyczące rodu Leliwitów i zarządzania średniowiecznym miastem, a także życiem
codziennym: zarówno na zamku, jak i w grodzie.
Góra św. Marcina – badania archeologiczne prowadzone w XX wieku wykazały, że znajdował się tu
gotycki zamek wybudowany w pierwszej połowie XIV wieku przez Spycimira Leliwitę (Spytka z Melsztyna).
Zamek został zniszczony w XV wieku, a następnie odbudowany przez Jana Amora Tarnowskiego Juniora.
Przebudowany przez hetmana Jana Tarnowskiego przechodził następnie w posiadanie kolejnych rodów
(Ostrogskich, Zasławskich, Zamoyskich, wreszcie Sanguszków). W wieku XVII rozpoczęto jego rozbiórkę.
Na wzgórzu odkryto również w latach 80. XX wieku pozostałości wczesnośredniowiecznego grodu (X-XI
w.). Góra św. Marcina w dalszym ciągu jest ważnym elementem lokalnej kultury i tożsamości.
Kafle
Garnki
Monety
dokumenty dotyczące zarządzania miastem
broń (miecz z X? XIV? w., kopia)
Interakcje, rozwiązania wystawiennicze:
wyeksponowanie roli ratusza jako centralnego punktu miasta (budynek z XIV wieku,
przebudowywany w latach późniejszych,
stworzenie archiwum, w którym będzie można oglądać kopie dokumentów; Zaaranżowanie
fragmentu przestrzeni, aby przypominał miejsce pracy zarządcy miasta – wykorzystanie gęsich piór,
pieczęci, możliwość tworzenia średniowiecznych dokumentów
Rzemieślnicy, kupcy, mieszczanie
Strona 15 z 37
Ta część ekspozycji dotyczy przede wszystkim Tarnowa wczesnorenesansowego i renesansowego,
ze szczególnym zwróceniem uwagi na przemiany społeczne, organizacyjne i gospodarcze. Rozwój miasta
w tym okresie (ze wskazaniem na okres rządów hetmana Jana Tarnowskiego) jest nierozerwalnie
związany z dynamicznym rozwojem praktyk rzemieślniczych, które umocniły status Tarnowa jako
najistotniejszego punktu w regionie i pozwoliły, aby dystans między miastem a stołecznym Krakowem nie
zwiększał się. Rozwój rzemiosła był sprzęgnięty również z rozwojem handlu – powyższe dziedziny,
w połączeniu
z
odpowiednim
zarządzeniem,
przesądziły
o
ekonomicznej
samowystarczalności
w omawianym okresie (istotne wydaje się podkreślenie, iż mimo przekonania, że miasto zawsze
funkcjonowało w cieniu Krakowa, samo również było miejscem atrakcyjnym i pionierskim – tego typu
wskazania dotyczą także faktów z późniejszej historii Tarnowa). Warte uwagi są nie tylko kwestie
bogacenia się miasta i jego mieszkańców, ale i te dotyczące prymatu rzemieślników, wykazujących
inicjatywę i mających duży wpływ na życie Tarnowa, a także sposób organizacji, jaki można zauważyć
w wypadku tej grupy społecznej – ściślej: organizacje cechowe odgrywające ważną rolę w zarządzaniu
miastem i posiadające swoją własną strukturę oraz hierarchię (pierwsze cechy powstały w XV wieku;
największą rolę w Tarnowie odgrywały przede wszystkim cechy szewskie, metalowe, murarskie
i krawieckie; opowieści o organizacjach cechowych, jak i o tarnowskim rzemiośle w ogólności, sprzyja
spora ilość atrakcyjnych eksponatów). Działalność cechów miała również charakter społeczny i towarzyski,
co może stanowić okazję do opowiedzenia o tym, w jaki sposób spędzano wolny czas w renesansowym
i barokowym Tarnowie.
Na omawiany okres przypada również pojawienie się w mieście pierwszego mieszkańca narodowości
żydowskiej, którego obecność w Tarnowie została udokumentowana – pierwsze informacje pochodzą
z roku 1445 i dotyczą Żyda o imieniu Kalef. Udział społeczności żydowskiej w ogólnej liczbie obywateli
Tarnowa stopniowo się zwiększał, podobnie jak i wpływ Żydów na ekonomiczną sytuacje miasta i jego
mieszkańców (pierwsze żydowskie cechy rzemieślnicze zaczęły co prawda powstawać w mieście w roku
1740, jednak działalność handlową przedstawicieli tego narodu można bez wątpienia datować na
omawiany w tej części okres – społeczność żydowska prowadziła sporą część lokalnych przedsiębiorstw).
Eksponaty
(potrzebna
dokładna
kwerenda)
i
potencjalne
rozwiązania
aranżacyjne
oraz
interakcyjne:
- obesłania (insygnia) cechowe
- skrzynie cechowe, lady
- tłoki pieczętne
- pasyjki (krzyżyki z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa)
- księgi cechowe (m.in. Księga Zmarłych Braci Cechu Metalowego)
Stworzenie symulacji drogi awansu w cechu (wskazanie na hierarchię panującą w organizacji)
Zaaranżowanie fragmentu zakładu szewskiego – np. możliwość samodzielnego złożenia buta
Strona 16 z 37
UWAGA! Luka pomiędzy końcem rządów rodu Tarnowskich, a rozbiorami i wejściem Tarnowa
w skład Galicji jest umotywowana zarówno niewystarczającą ilością atrakcyjnych eksponatów, jak
i niedostatecznie istotnymi wydarzeniami w tym okresie, co utrudnia stworzenie przekonujących
i atrakcyjnych narracji o XVII i XVII wieku w Tarnowie i regionie.
Galicja
Ekspozycja będąca próbą uchwycenia, w jaki sposób zmieniło się życie codzienne w mieście pod
administracją austriacką oraz skupienia się na różnych (zarówno pozytywnych, jak i negatywnych)
aspektach austrowęgierskich rządów. Między innymi: ukazanie życia na prowincji najbiedniejszego
z zaborów, trudne warunki życia mieszkańców, klęska głodu, jaka dotykała przede wszystkim ludność
chłopską (czego tragiczną kulminacją stała się sprowokowane przez władze rabacja galicyjska), zmiany
organizacyjne i administracyjne w mieście po znalezieniu się pod panowaniem Austro-Węgier
(zarządzający miastem, urzędnicy etc.), problem świadomości narodowej ludności zamieszkującej zabór,
jej wielokulturowość, charakterystyczne dla XIX wieku przemiany w kwestiach tożsamości narodowej,
a także odniesienia do szerszego, europejskiego kontekstu, m.in. Wiosny Ludów (tutaj również postać
Bema, o której szerzej będzie opowiadać obszar tematyczny dotyczący „Okołotarnowskich biografii”,
a także eksponaty ze zbiorów Norberta Lippócy’ego – tarnowskiego Węgra będącego również
zapalonym kolekcjonerem ekslibrisów – wiele emblematów związanych z przemysłem winiarskim, którym
zajmował się w Tarnowie wraz z rodziną aż do wybuchu II WŚ).
Powstanie kolei żelaznej [patrz także: „Architektura”] (lata 50 XIX w. – w 1852 linia Tarnów-Dębica,
w 1856 roku Kraków-Bochnia-Tarnów-Dębica) – wydarzenie mające niebagatelny wpływ na zwiększenie
dynamiki rozwoju miasta i stanowiące ogromną szansę dla Tarnowa, który znalazł się ostatecznie blisko
szlaku komunikacyjnego między dużymi ośrodkami miejskimi Galicji (np. linia Kraków-Wiedeń). Moment
ten był przełomowy również ze względu na zmiany struktury społeczno-zawodowej i powstanie nowej
grupy: kolejarzy, a co za tym idzie: nowych budynków mieszkalnych (tzw. kolonie kolejarskie) i miejsc
pracy. Poprowadzenie przez Tarnów linii kolejowej znacznie wpłynęło na dalsze, dwudziestowieczne losy
miasta, przybliżając miasto do nowoczesności i przecierając szlaki dla dalszego rozwoju i inwestycji,
ułatwiając kontakty handlowe i dystrybucję towarów, a także znacznie modyfikując infrastrukturę miasta
(choćby powstanie kolejnych mostów itd.).
1863 – w trakcie powstanie styczniowego przez krótki czas w Tarnowie znajdowała się filia Rządu
Narodowego
1867 – odbyły się wybory do rady miasta (element demokracji lokalnej), Tarnów został miastem
powiatowym
Przełom XIX i XX w. przynosi miastu znaczne zmiany w zakresie architektury i sposoby zabudowy – nad
wieloma z budynków pracują ci sami architekci, którzy byli odpowiedzialni za secesyjną zabudowę
Krakowa, dzięki nim w Tarnowie zaczynają być dostrzegalne podobne trendy dotyczące myślenia
Strona 17 z 37
o strukturze centrum miasta. Dynamiczny ruch w zakresie budownictwa skutkuje odczuwalnym rozwojem
Tarnowa (m.in. powstają pierwsze banki)
- przełom XVIII i XIX w. – Zygmunt Vogel, prace przedstawiające Tarnów
- portrety Franciszka Józefa (selekcja)
- jubileuszowy gobelin z 1898 roku przedstawiający apoteozę panowania Franciszka Józefa (utkany
metodą Szczepanika -> patrz również „Biografie okołotarnowskie”)
- zabytki kolejarskie – kasownik, guziki od mundurów, lampa (potrzebna dokładniejsza kwerenda – zabytki
są własnością prywatną jednej z pracowniczek muzeum)
- makieta koloni kolejarskiej i/lub istniejącego w dalszym ciągu dworca (połączenie kwestii kolonii
kolejowej z zabudowaniami w Mościcach?)
- afisze z okresu wyborów do rady miasta
- rekonstrukcja secesyjnego salonu (wystarczająca ilość zabytków), m.in. secesyjne kredensy
XX wiek:
Wincenty Witos – postać wybitnego polskiego polityka i działacza ludowego, posła galicyjskiego Sejmu
Krajowego, austriackiej Rady Państwa, a po odzyskaniu niepodległości trzykrotnego premiera państwa
polskiego mogłaby stanowić klucz do opowieści o ludności chłopskiej zamieszkującej region w pierwszych
dekadach XX wieku. Działalność Witosa, który aż do 1931 roku pełnił funkcję wójta Wierzchosławic, nie
tylko doprowadziła do rozwoju infrastruktury wsi, ale i poprawienia poziomu edukacji, co musiało być
inspirujące również dla innych jednostek wiejskich w regionie.
Sylwetka Witosa jest jednym z tematów, który powinien zostać rozwinięty w części biograficznej. Ta część
obszaru tematycznego „Życie codzienne” powinna zarazem odsyłać do Muzeum Wincentego Witosa
w Wierzchosławicach, jednego z oddziałów MOT.
Eksponaty i potencjalne rozwiązania aranżacyjne oraz interakcyjne
- Wyposażenie szkółki wiejskiej (możliwość zrekonstruowania fragmentu wnętrza, stwarzającego
jednocześnie przestrzeń, z której będą mogli skorzystać zwiedzający – np. ławka z pulpitem, arkuszami
papieru oraz kałamarzem, możliwość napisania czegoś za pomocą nieużywanych już narzędzi etc.)
Roman Sanguszko (1901-1984) – biznesmen i filantrop, pasjonat automobili i hodowca koni krwi
arabskiej, mimo utraty części dóbr rodowych w trakcie I wojny światowej (zostały zagarnięte przez
Sowietów), w międzywojniu wciąż jeden z najbogatszych Polaków, właściciel licznych przedsiębiorstw
i terenów na terenie Tarnowa i okolic. Był zapalonym kolekcjonerem sztuki (kolekcja szat liturgicznych
została podarowana papieżowi Janowi Pawłowi II), przyjacielem artystów (m.in. Lechonia i Tuwima, który
Strona 18 z 37
sportretował go w „Kwiatach polskich”), zajmował się też działalnością społeczną (ochronki), miał swój
udział w powstaniu Zakładów Azotowych w Mościcach (sprzedał część swoich terenów, zdając sobie
sprawę z tego, jak dużą rolę w skali miejskiej i krajowej odgrywa cały projekt). Znane są liczne legendy
dotyczące jego romansów (między innymi z żoną inżyniera Tadeusza Krynickiego, który podobno właśnie
z tego powodu opuścił mościckie zakłady). Zmarł w São Paulo w 1984 roku.
Międzywojnie, przemysł, migracja ze wsi do miasta – charakterystyczny dla rewolucji przemysłowej,
a także całego XX wieku kierunek migracji dotyczy również (przede wszystkim międzywojennego)
Tarnowa. Napływ ludności wiejskiej do miasta był spowodowany powstaniem i rozwojem zakładów
przemysłowych, które dały mieszkańcom regionu możliwość zatrudnienia. Zmiany gospodarcze pociągały
za sobą zmiany przemysłowe i doprowadziły do wytworzenia się w mieście nowej warstwy społecznej –
robotników. Najbardziej doniosłym wydarzeniem, które przyczyniło się do pojawienia się wyżej opisanej
tendencji jest powstanie Państwowej Fabryki Związków Azotowych. Decyzję o powstanie na przyległych
do Tarnowa terenach nowej fabryki podjęto na wniosek prezydenta Ignacego Mościckiego (nowopowstały
zespół budynków mieszkalnych i administracyjnych nazwano na jego cześć „Mościcami” – od 1951 są one
jedną z dzielnic Tarnowa), była to jedna z największych inwestycji w II RP. PFZA była w swoim czasie
jednym
z
najnowocześniejszych
zakładów
w
Europie.
Część
biograficzna
wystawy
będzie
prawdopodobnie szerzej prezentować sylwetkę najsłynniejszego z dyrektorów fabryki, Eugeniusza
Kwiatkowskiego (1930-33). Zakłady azotowe oraz mościcki kompleks zabudowań są ważnym elementem
kultury lokalnej i znalazły swoje odbicie w kilku pracach malarskich oraz filmowych Wilhelma Sasnala,
który sam nazywa się „mościczaninem”, podkreślając odrębność tej części miasta. Rozwój przemysłowy
miasta, spowodowany między innymi powstaniem PFZA, doprowadził do zmian społecznych
i infrastrukturalnych w mieście, ta część obszaru tematycznego mogłaby więc skupiać się na
udokumentowaniu tych zmian, np. poprzez próbę rekonstrukcji mieszkania robotniczego (lub poprzez
posłużenie się fotografiami) i przyjrzenie się temu, w jaki sposób nowy układ społeczny wpłynął na
sposoby spędzania wolnego czasu w mieście, jakie zmiany w zakresie używanej polszczyzny miały
miejsce z tego powodu (idiolekty, socjolekty) etc.
Inne: w 1928 powstaje klub sportowy Unia Tarnów, być może – zważywszy na popularność sekcji
żużlowej klubu, która trwa od lat 50. XX wieku, warto byłoby poświęcić trochę miejsca genezie klubu (tu:
pamiątki sportowe).
Więcej informacji na temat Zakładów Azotowych i modernistycznego charakteru Mościć znajdzie się
w obszarze tematycznym dotyczącym tematu architektury i władzy.
II wojna światowa
Próba opowieści o mieście podczas niemieckiej okupacji może koncentrować się na kwestii życia
w kryjówce – sugerowane jest stworzenie w skali 1:1 rekonstrukcji potencjalnej skrytki, w której mogło się
Strona 19 z 37
znajdować żydowskie dziecko. Odpowiedni dobór środków aranżacyjnych (np. zaciemnione światło)
pozwoliłby zwiedzającemu znaleźć się przez moment w skórze osoby chcącej uniknąć represji ze strony
okupantów. Ważną rolę w tej części obszaru tematycznego mogłyby odegrać autentyczne świadectwa
ludzi narodowości żydowskiej żyjących w okupowanym Tarnowie (np. nagrania audio, tekst), będące
dobitnym świadectwem atmosfery zagrożenia, jaka panowała wówczas w mieście. Skupienie w tym
wypadku na społeczności żydowskiej jest tym bardziej zasadne, że do czasu wybuchu wojny stanowili oni
około 30% całej populacji miasta i odegrali znaczącą rolę w wieloletniej historii Tarnowa. Wystawa,
o której jest mowa, nie poświęca tym kwestiom zbyt wiele miejsca, gdyż zostały jej poświęcone osobne
ekspozycje, które można było oglądać na terenie miasta (np. wystawa „Byliśmy”), jednak temat II wojny
światowej stanowi bardzo dobry pretekst, aby przyjrzeć się bliżej temu, jak silnie wrośnięta w tkankę
miasta była ludność żydowskiej narodowości.
Inne:
28 VIII 1939 na tarnowskim dworcu kolejowym miał miejsce zamach bombowy przeprowadzony przez
grupę kolonistów z bielskiego i mieleckiego, przeszkolonych przez Niemców i zaopatrzonych przez w nim
w materiały wybuchowe. Zginęło 20 osób, 35 zostało rannych. Wedle niektórych interpretacji, zamach
uważa się za symboliczny początek II WŚ.
14 VI 1940 z tarnowskiego dworca wyruszył pierwszy masowy transport do obozu koncentracyjnego
w Auschwitz (wiekszość z 728 mężczyźn, będących do czasu transportu więźniami zakładu karnego
w Tarnowie, stanowili polscy więźniowie polityczni).
- rekonstrukcja kryjówki żydowskiego dziecka (swobodny dostęp dla zwiedzających)
- zdjęcia z okupowanego Tarnowa
- nagrania audio ze wspomnieniami tarnowian żyjących w mieście podczas drugiej wojny światowej lub
wykorzystanie w aranżacji treści tych wspomnień w postaci tekstów
Okres PRL-u – w wypadku opowieści życiu w Tarnowie z okresu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej
należałoby oprzeć się na faktach dotyczących dalszego rozwoju przemysłowego miasta (unikając
ewentualnych ocen dotyczących pozytywnego wpływu systemu politycznego na sytuację gospodarczą –
zdanie mieszkańców na temat ówczesnego ustroju jest bardzo jednoznaczne, co wiąże się również
z orientacją polityczną większości tarnowian). Na okres PRL-u przypada również nadanie Tarnowowi
statusu miasta wojewódzkiego (województwo tarnowskie istniało w latach 1975-1998), przypomnienie
o tym dobrze wpisuje się w pozytywny, dowartościowujący program wystawy (część tarnowian nosi
w sobie kompleks dotyczący byłego miasta wojewódzkiego). Brak przełomowych, efektownych wydarzeń
dotyczących Tarnowa z lat 1945-89 powinien skłaniać do przyjrzenia się bliżej życiu w mieście, sposobom
spędzania wolnego czasu, zwyczajach i języku używanym w mieście (tu również, jak w wypadku
międzywojnia, zwracając uwagę na wpływ warstwy robotniczej, idio- i socjolekty etc.), a także na miejskich
Strona 20 z 37
legendach (w takim znaczeniu, jakie ma określenie „urban legends”) i anegdotycznych aspektach życia
w PRL-owskim Tarnowie, które mocno wrosły w lokalną kulturę (potrzeba dodatkowego zbadania
tematu) – tak jak w przypadku osiedla Jasna II, które mieszkańcy do dziś nazywają „Falklandami” –
prawdopodobnie dlatego, że powstało w podobnym czasie, w którym miała miejsce brytyjskoargentyńska wojna o wyspy o tej samej nazwie.
Inne:
w 1988 w Tarnowie została wykonana ostatnia kara śmierci, zniesiona ostatecznie całkowicie przez
polskie prawo (niewątpliwie nie należy to do chlubnych faktów z historii miasta, niemniej może być warte
podkreślenia i intrygujące dla zwiedzających).
Eksponaty:
- kartki na żywność i inne produkty
- pozwolenia na wyjazd z miasta *
- zdjęcia PRL-owskiego Tarnowa
*dwa pierwsze z powyższych punktów co prawda nie wpisują się w pozytywny program tej części wystawy,
ukazując negatywną stronę PRL-u, która nie ulega wątpliwości – być może w ten sposób uniknie się
nadmiernej tendencyjności
Współczesność – problem z ekspozycją dotyczącą czasów potransformacyjnych, pomijając trudność,
jaka wpisana jest w każdą narrację o czasach najnowszych, wiąże się z punktem, w jakim znalazł się
dzisiejszy Tarnów. Jak wskazują statystyki, nosi on obecnie tytuł najszybciej wyludniającego się miasta
w Polsce (główne kierunki migracji to zachodnia Europa ze wskazaniem na Wyspy Brytyjskie – efekt
emigracyjnego boomu ostatnich kilkunastu lat – oraz przeprowadzki do większych ośrodków miejskich).
W tym
wypadku należałoby się skoncentrować
na kwestiach dotyczących rozwoju zakładów
przemysłowych po roku 1989, wdrażaniu nowych technologii (tym bardziej, że strategia rozwoju miasta
sugeruje, że wspieranie innowacji technologicznych jest jednym ze świadomie obranych kierunków),
a także sporej liczbie uznanych artystów wywodzących się z Tarnowa, których twórczość (lub jej
szczytowe momenty) przypadają na czasy nam współczesne. W pierwszym przypadku zaakcentować
można jedną z gałęzi działalności Zakładów Azotowych w Tarnowie-Mościcach, wytwarzanie grafenu,
uznawanego za jeden z najnowocześniejszych obecnie surowców. Drugi z punktów dotyczy przede
wszystkim Wilhelma Sasnala (uważającego się za mościczanina), jednego z wiodących polskich malarzy
współczesny, którego popularność znacznie wykracza poza granice naszego kraju, a także prozaika
Jacka Dukaja, jednego z najbardziej uznanych polskich twórców spod znaku fantastyki i science-fiction,
laureta Nagrody Kościelskich i Europejskiej Nagrody Literackiej (więcej miejsca obu postaciom warto
byłoby poświęcić w obszarze tematycznym dotyczącym biografii, w części rotacyjnej ekspozycji).
Strona 21 z 37
Niezmiernie ważnym i jednoznacznie pozytywnym elementem lokalnej kultury jest żużel. Sekcja żużlowa
Unii Tarnów powstała w latach 50. minionego wieku. Nie ulega wątpliwości, że ta dyscyplina sportowa ma
duży potencjał pod względem konsolidowania miejskiej społeczności i stanowi obiekt żywego
zainteresowania wielu tarnowian. W obrębie obszaru tematycznego mogłyby znaleźć się również
eksponaty dotyczące żużla – zdjęcie, nagrania, kombinezony lub motor żużlowy. Tej dyscyplinie sportu
poświęcono zresztą w tarnowskim muzeum osobną wystawę, pracownicy zapewniają o możliwości
wypożyczenia odpowiednich eksponatów.
Aby, podobnie jak w przypadku PRL-u, uniknąć nadmiernej tendencyjności, przeciwwagę dla pozytywnych
stron posttransformacyjnego Tarnowa mogłyby stanowić informacje i statystyki dotyczące skali emigracji,
jaka dotyka miasto.
Eksponaty i elementy aranżacyjne:
- maszyny (lub ich elementy) z zakładów, o których mowa na wystawie
- zdjęcia współczesnych zakładów
- eksponaty związane z żużlem – zdjęcia, kombinezon, autografy zawodników, motor żużlowy
- mapa emigracji obrazująca kierunki i skalę emigracji z Tarnowa w ostatnich latach, statystyki
IV. Architektura
Wystawa „architektoniczna” stanowi dopełnienie wystawy centralnej i jest swego rodzaju dopowiedzeniem,
kolejną warstwą informacji o Tarnowie. To ekspozycja dla tzw. ambitnego widza, zawierająca duży udział
wątków z zakresu historii sztuki. Ten obszar tematyczny prezentowałby wybrane dzieła architektoniczne
w obrębie przestrzeni miejskiej Tarnowa i nie tylko, próbując wskazać ich genezę oraz miejsce w historii
architektury. Eksponowałby przede wszystkim różne przykłady i oblicza powiązań między władzą
(sprawowaną w państwie lub mieście) a architekturą, a także to, w jaki sposób przemiany kulturowe
i polityczne wpływały na taki, a nie inny kształt przestrzeni miejskiej.
Katedra tarnowska (dokładnie: Bazylika katedralna Narodzenia NMP w Tarnowie) – kościół gotycki
wzniesiony w I połowie XIV w., następnie wielokrotnie przebudowywany (od początku jednak
funkcjonujący pod tym samym wezwaniem). Świątynia jest trzynawowa, po stronie zachodniej znajduje się
wieża wysoka na 72 m. W XVIII wieku, na mocy decyzji papieża Piusa VI (bulla „In suprema beati Petri
cathedra”) utworzona została diecezja tarnowska, kościół zyskał status katedry. (Diecezja została
zniesiona w 1805 przez Piusa VII, wreszcie: utworzona na nowo przez Leona XII w roku 1826 –
przeniesienie stolicy diecezji z Tyńca do Tarnowa, ponowne powstanie „diecezji tarnowskiej”). W latach
1889-1897 kościół został gruntownie przebudowany w duchu neogotyckim. Od 1972, na mocy Listu
Apostolskiego „Cum beatissima”, nosi tytuł bazyliki mniejszej.
Strona 22 z 37
Ważne obiekty znajdujące się we wnętrzu katedry:
- renesansowe grobowce Tarnowskich (tu także: inskrypcje związane z filozofią renesansu)
- manieryczne grobowce Ostrogskich (inskrypcje wyrażające idee kontrreformacyjne – możliwe stworzenie
porównania z nagrobkami Tarnowskich)
- pomnik nagrobny Barbary (z Tęczyńskich) Tarnowskiej uważany za jedną z najpiękniejszych
renesansowych rzeźb przedstawiających postać kobiecą
Przykład katedry tarnowskiej może być przyczynkiem ku szerszej opowieści na temat architektury
sakralnej (np. barokowy Kościół Bernardynów, silnie związany z rodem Sanguszków, oraz przyległy
klasztor, w którym ostatnie lata życia spędziła Elżbieta Drużbacka, poetka z czasów saskich), ale i władzy
kościelnej oraz jej wpływu na życie i rozwój miasta. Tradycja katolicka w Tarnowie jest od wieków bardzo
silna, miasto może się poszczycić największą liczbą powołań kapłańskich w Polsce, a na niedzielne msze
uczęszcza aż 70 procent wiernych. Dzięki temu historyczne kwestie związane z władzami kościelnymi
w mieście łatwo ulegają aktualizacji i kierują w stronę rozważań na temat dualizmu władzy, relacji między
władzą kościelną i świecką oraz laickości państwa.
Ratusz i układ rynku – początki tarnowskiego ratusza są datowane na połowę XIV wieku
(prawdopodobnie była to budowla drewniana, zniszczona w wielkim pożarze w 1494 roku). W jego
miejscu powstała ceglana gotycka budowla, wielokrotnie przebudowywana w kolejnych wiekach, pierwsza
przebudowa miała miejsce w pierwszych dekadach XVI wieku (była utrzymana w stylu gotyckim). Kształt
bliski dzisiejszemu został mu nadany w latach 60. i 70. XVI wieku – miasto zarządzane przez Tarnowskich
rozwijało się w dynamicznym tempie [patrz również: „Życie codzienne” – Rzemieślnicy, kupcy,
mieszczanie oraz „Biografie” – hetman Tarnowski] i absorbowało rozpowszechnione w Europie
renesansowe wzorce (Tarnowskich uważa się za ród postępowy, zaszczepianie we własnym mieście
nowych prądów kulturowych można tłumaczyć między innymi koneksjami hetmana Tarnowskiego,
najpopularniejszego przedstawiciela rodu, utrzymującego ciepłe stosunki z dworem królewskim
i będącego jedną z najbardziej istotnych i możnych postaci ówczesnej Rzeczpospolitej). Przebudowa
ratusza na renesansową modłę, bezpośrednio nawiązującą do wyglądu krakowskich Sukiennic, była
dowodem pozycji rodu i zmieniającego się statusu Tarnowa, odgrywającego coraz to większą rolę
w regionie Małopolski. Aż do końca XIX wieku nie dokonywano żadnych istotniejszych ingerencji w wygląd
budynku. Na szczycie hełmu wieży ratuszowej znajduje się dziś herb Sanguszków – Pogoń.
Rynek – jego przestrzeń została wyznaczona w okolicach lokacji miasta i jest zgodna z zasadami
ówczesnej urbanistyki (wymiary rynku: 87x82x72 m, kształt nieregularnego czworokąta). Pierzeje
tarnowskiego rynku tworzą kamienice mieszczańskie powstałe w okresie od XVI do XIX w, w centralnej
części znajduje się renesansowy ratusz. W skład zespołu zabudowań wokół rynku wchodzą 24 budynki.
Kamienica nr 3 stanowi obecnie siedzibę dyrekcji Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Trzy najbardziej
charakterystyczne kamienice (jednopiętrowe, z podcieniami) znajdują się pod numerami 19, 20, 21.
Budynki 20 i 21 zostały połączone w 1780 roku, dziś stanowią Gmach Główny MOT (jest to zarazem
miejsce, w którym będzie się znajdować omawiana ekspozycja). Średniowieczno-renesansowy układ
Strona 23 z 37
Starego Miasta przetrwał w odrobinę zmienionym kształcie do dziś. Skoncentrowanie się na kwestiach
architektonicznych dotyczących renesansowego Tarnowa powinno odsyłać do kwestii związanych ze
sprawnym zarządzaniem, zmianami infrastrukturalnymi, rosnącą pozycją Tarnowa oraz tym, w jaki
i sposób (nierzadko obce) kulturowe wzorce i nurty zgłębiane przez władzę znajdują swoje
odzwierciedlenie w zabudowie i metodach administrowania miastem, co pozwoli również na zbadanie
relacji między prądami kulturowo-myślowymi a polityką.
Pałac w Gumniskach
Został wybudowany przez księcia Hieronima Sanguszkę w 1799 roku, przebudowany w 1834 przez
księcia Władysława Sanguszkę stał się siedzibą rodową (wcześniej w Gumniskach – obecnie jednej
z dzielnic Tarnowa – znajdował się drewniany dwór, do którego przeprowadził się z podupadającego
zamku na Górze św. Marcina starosta tarnowski). Pod koniec XIX wieku pałac został poddany kolejnej
przebudowie, dobudowana do niego została neogotycka kapliczka znajdująca się po zachodniej stronie
budynku. Siedziba Sanguszków ma od zewnątrz charakter klasycystyczno-eklektyczny, w architekturze
wnętrza można dostrzec m.in. elementy neorenesansowe. Pałac został zbudowany na planie litery C.
W trakcie II wojny światowej budynek był zajmowany przez Niemców, później jego przeznaczenie
zmieniało się, obecnie stanowi siedzibę Zespołu Szkół Ekonomiczno-Ogrodniczych.
Stajnie w Gumniskach – są umiejscowione na południowy wschód od pałacu. Sanguszkowie byli
zapalonymi hodowcami koni – zwierzęta pochodzące z hodowli uznawano za „arystokrację wśród koni”.
Park w Gumniskach – pałac jest położony w parku krajobrazowym, którego południowy stok jest
uważany za najcieplejsze miejsce w Tarnowie, i tak będącym już „biegunem ciepła” w skali krajowej
(Sanguszkowie założyli tu winnicę – podobno stało się to po zakupieniu pierwszego w okolicy termometru).
Pałac Sanguszków uruchamia konteksty bardzo istotne dla historii Tarnowa. To przede wszystkim rola
możnowładczych rodów będących na przestrzeni wieków właścicielami miasta (stąd określenie „miasto
prywatne”, które często pojawia się, gdy mowa jest o tarnowskiej historii) takich jak Tarnowscy
(potomkowie Spycimira Leliwity), Ostrogscy, Zasławcy, wreszcie Sanguszkowie będący oficjalnymi
właścicielami miasta do 1787 roku, kiedy to Tarnów stał się niezależny od panów dziedzicznych
(w rzeczywistości Sanguszkowie w dalszym ciągu byli właścicielami większości ziem i przedsiębiorstw).
Przedstawiciele rodu mieszkali w mieście aż do 1945 roku, jednak ich związki z miastem są żywe również
dziś (patrz np. Paweł Sanguszko i problem dotyczący statusu i własności terenu, na którym znajdował się
niegdyś tarnowski zamek).
Dworzec kolejowy – powstanie kolei żelaznej (lata 50 XIX w. – w 1852 linia Tarnów-Dębica, w 1856 roku
Kraków-Bochnia-Tarnów-Dębica) to wydarzenie mające niebagatelny wpływ na zwiększenie dynamiki
rozwoju miasta i stanowiące ogromną szansę dla Tarnowa, który znalazł się ostatecznie blisko szlaku
komunikacyjnego między dużymi ośrodkami miejskimi Galicji (np. linii Kraków-Wiedeń). Moment ten był
przełomowy również ze względu na zmiany struktury społeczno-zawodowej i powstanie nowej grupy:
kolejarzy, a co za tym idzie: nowych budynków mieszkalnych (tzw. kolonie kolejarskie) i miejsc pracy.
Strona 24 z 37
Poprowadzenie przez Tarnów linii kolejowej znacznie wpłynęło na dalsze, dwudziestowieczne losy miasta,
przybliżając miasto do nowoczesności i przecierając szlaki dla dalszego rozwoju i inwestycji, ułatwiając
kontakty handlowe i dystrybucję towarów, a także znacznie modyfikując infrastrukturę miasta (choćby
powstanie kolejnych mostów itd.). Powstanie i dalszy rozwój kolei żelaznej można traktować jako jeden
z pozytywnych aspektów sprawowania w regionie władzy przez cesarstwo, zaś zmieniający się charakter
architektoniczny i skala dworca świadczy o rozwoju tej gałęzi infrastruktury, jak i całego miasta:
Budynek dworca kolejowego w Tarnowie:
1856: prowizoryczny budynek związany z połączeniem z Bochnią i Debicą
1859-61: gmach w stylu renesansowo-tyrolskim
1906-10: secesyjny dworzec kolejowy powstały w trakcie rządów Tadeusza Tertila. Budynek
powstał w oparciu o projekt wiedeńskiego architekta E. Baudischa, charakteryzuje się barokowomodernistyczną formą i eklektyczno-secesyjnem wystrojem (istnieje do dziś).
Tarnowski dworzec był odbiciem nurtów stylistycznych zdobywających w tym czasie popularność
w Europie (możliwość rozszerzenia opowieści o wątki dotyczące secesji, przełomu wieków etc.). Być
może ta sekcja będzie stanowiła zarazem odsyłacz do obszaru zawierającego w sobie biografie
kolejarskie lub/i informacje o rozwoju kolei żelaznej (jedna z propozycji: wystawa kolejarska w budynku
dworca kolejowego w Tarnowie)
Mościce, modernizm
Decyzję o powstaniu nowej fabryki na przyległych do Tarnowa terenach – w odległości trzech kilometrów
od ówczesnego Tarnowa, na zachód od miasta, w widłach Dunajca i Białej, na ziemiach zakupionych
od księcia Romana Sanguszki – podjęto w 1927 roku na wniosek prezydenta Ignacego Mościckiego
(nowopowstały zespół budynków mieszkalnych i administracyjnych nazwano na jego cześć Mościcami,
które od 1951 są jedną z dzielnic Tarnowa). Oficjalnie otwarcie nastąpiło w roku 1930. Była to jedna
z największych inwestycji w II RP. Państwowa Fabryka Związków Azotowych była w swoim czasie jednym
z najnowocześniejszych zakładów w Europie. Entuzjazm związany z powstaniem fabryki doskonale
obrazuje tekst „Dokonało się wielkie dzieło państwowe” Eugeniusza Kwiatkowskiego, ministra
i najsłynniejszego dyrektora w dziejach zakładów. Powstanie zakładów w Mościcach było bodaj
najistotniejszym wydarzeniem w międzywojennej historii Tarnowa i wpisywało się w program budowy
nowego państwa, niezależnego również pod względem gospodarczym i ekonomicznych (do powstania
PFZA przyczyniła się konieczność dynamizacji rolnictwa i zniesienia nierówności w poziomie jego rozwoju
w różnych częściach kraju, a także niedobory nawozów azotowych i konieczność ich importu, wreszcie:
niedostateczna ilość zasobów wytwarzanych przez chorzowską fabrykę, z którą zostały w końcu
połączone). Przy mościckich zakładach powstawał sukcesywnie zespół zabudowań mieszkalnych
o charakterze modernistycznym (mieszkania robotnicze, wille inżynierskie, budynki o charakterze
publicznym etc.). Bliskość Tarnowa pozwalała na doprowadzenie tu linii wodociągowych i kanalizacyjnych
Strona 25 z 37
oraz stworzenie traktów komunikacyjnych. Jak pisze Barbara Bułdys: „Mościce zostały zaprojektowane
zgodnie z koncepcją miasta-ogrodu: samodzielnego osiedla charakteryzującego się niską zabudową,
oddalonego od centrum miasta, usytuowanego w otoczeniu zieleni. Poszczególne części Mościc
posiadają określone, oddzielone pasem zieleni od obszaru przemysłowego funkcje: usługowe,
rekreacyjne i mieszkaniowe. Ulice podzielono na trzy grupy (a wraz z nimi trzy szerokości), co określało
stopień ważności w infrastrukturze osiedla. Ulice obsadzano drzewami” (patrz: „Mościce – sen
o nowoczesności” w „Tarnów. 1000 lat nowoczesności”, red. E. Łączyńska-Widz i D. Radziszewski).
Wśród zabudowań (początkowo osiedle powstawało na planie litery „T”) zdecydowanie dominuje styl
modernistyczny,
będący
zarazem
odbiciem
koncepcji
„nowego
państwa”
i
korespondujący
z przedsięwzięciem technologicznym, jakim była mościcka fabryka, a także odpowiadający trendom
w ówczesnej architekturze. Jak pisze cytowana wyżej autorka, większości budynków brakuje jednak
lekkości i przejrzystości typowych dla modernizmu, styl mościckich zabudowań nazywa „nieśmiałym
modernizmem”. Dominują proste, geometryczne („pudełkowe”) formy oraz styl dworkowy, nawiązujący
do polskiej tradycji ziemiańskiej i będący wyróżnikiem krajowej architektury, zjawiskiem rdzennie polskim.
Formy łączące styl dworkowy z modernistycznym, które można zaobserwować w Mościcach, bywają
nazywane „modernizmem reakcyjnym”, ten pozorny oksymoron wskazuje na tendencję kompromisowego
łączenia stylu tradycyjnego z nowymi trendami architektonicznymi.
Pałac Kwiatkowskiego (inne nazwy: Willa Mościckiego, Pałac Mościckiego, Dom Dyrektora, Dom
Chemika i inne) – jednopiętrowy modernistyczny budynek nawiązujący do stylu neoklasycystycznego
i dworkowego (przykład „modernizmu reakcyjnego” lub „modernizmu dworkowego”), powstały w latach
1927-28 według projektu Konrada Kłosa. Przed budynkiem znajduje się plac o symetrycznym układzie
z klombami w geometrycznych kształtach. Pierwotnie pełnił funkcję mieszkania służbowego, jego rola
zmieniała się jednak przez lata.
Kasyno – modernistyczny budynek użyteczności publicznej (m.in. dom kultury), składający się z części
głównej i dwóch skrzydeł, od strony południowej znajduje się dziedziniec i park (dziś znajduje się w nim
filia pogotowia ratunkowego i lokale gastronomiczne).
Budynek Dyrekcji Zakładów (1934-38) – obecnie siedziba zarządu spółki „Azoty”.
Wybrane budynki powstałe po zakończeniu II WŚ, nawiązujące do pierwotnej architektury Mościc:
Kościół NMP Panny – zaprojektowany w 1941 przez Stanisława Gałęzowskiego, wybudowany w latach
1948-56, monumentalny, trójnawowy, utrzymany w stylu modernistycznym.
Dworzec Tarnów-Mościce – mimo że linia kolejowa przebiegała tutaj już wcześniej, dworzec kolejowy
z prawdziwego zdarzenia zaczął powstawać dopiero w latach 60. i wyróżniał się nowoczesną formą
(przeszklone ściany etc.), obecnie budynek wymaga radykalnego remontu. W odległości około 100
metrów od dworca znajduje się stadion żużlowy, ważny punkt na mapie miasta.
Dom Kultury Zakładów Azotowych (dziś: Centrum Sztuki Mościce) – Otwarty w 1972, przyciągający
uwagę odważną formą. W 2006 roku przeszedł remont generalny, jego kształt częściowo uległ zmianie.
Strona 26 z 37
Inne: Hala „Jaskółka”, Dom Sportu, hotel Tarnovia
Inne potencjalne eksponaty:
Obrazy Rafała Malczewskiego (nazywanego artystycznym „kronikarzem” Mościc), obrazy Wilhelma
Sasnala („Dyrektor” i cykl obrazów mościckich); zdjęcia, plany budowy
Mauzoleum Bema (także w: Mościce, modernizm) – prostokątny sarkofag wsparty na trzech korynckich
kolumnach zaprojektowany przez Adolfa Szyszko-Bohusza (którego postać i dzieło uruchamia w tym
wypadku automatycznie kontekst związany z przemianami w architekturze europejskiej tego czasu).
Mauzoleum ze szczątkami Józefa Bema zostało umieszczone pośrodku stawu w Parku Strzeleckim
w Tarnowie. Pochówek generała na cmentarzu katolickim był niemożliwy ze względu na konwersję
religijną, jakiej dokonał podczas pobytu w Turcji (Bem został pochowany w 1850 w Aleppo, na terenie
dzisiejszej Syrii). Mauzoleum powstało w 1927 roku, ekshumacji dokonano natomiast dwa lata później
(trumna ze szczątkami dowódcy została wcześniej wystawiona na widok publiczny w Muzeum
Narodowym w Budapeszcie i na Wawelu). Sprowadzenie szczątków Bema do Polski, poza wymiarem
czysto patriotycznym, mogło mieć charakter polityczny i symboliczny – obecność jednego z bohaterów
narodowych na terenie kraju, w mieście swoich narodzin, wzmacniało tożsamość narodową
w niepodległym dopiero od dekady państwie. Podobnie jak w wypadku obszaru biograficznego wystawy,
mauzoleum i postać Bema uruchamiają wątki związane z podróżami, wielokulturowością (Bem jako
„obywatel świata”), buntem. Na ścianach sarkofagu widnieją napisy: w języku polskim - Józef Bem,
w języku węgierskim - Bem Apó, a Magyar szabadságharc legnagyobb hadvezére 1848–1849 (Ojczulek
Bem, największy wódz walki wolnościowej Węgier 1848–1849), pismem arabskim - Ferik Murad
Pasza oraz daty - 1794 (narodzin), 1850 (śmierci), 1929 (powrotu zwłok do kraju). Mauzoleum Bema
dotyczy jedna z miejskich legend, wedle której sarkofag znajduje się na tej samej wysokości, co płyta
rynku (pomiary wskazują jasno, że to przekonanie jest błędne). Niektórzy z mieszkańców nazywają Park
Strzelecki „najbardziej romantycznym parkiem na świecie” – wiąże się to z faktem, że jest on częstym
miejscem spotkań i randek, a zarazem miejscem pochówku jednego z bohaterów polskiego romantyzmu.
Osiedla (np. Falklandy)
Koniec II wojny światowej i początek PRL-u przyniósł znaczne zmiany w zakresie struktury miast i nowych
form budownictwa. Powstawanie osiedli kilkupiętrowych, wielorodzinnych budynków (bloków) wiązało się
między innymi z nakierowaną na warstwę robotniczą polityką władz centralnych (rozwój przemysłu
pociągał za sobą zwiększenie udziału siły roboczej, co z kolei wymuszało zapewnienie im odpowiednich
warunków mieszkaniowych), powojenną migracją ze wsi do miast (wiążącą się zarówno z poprzednim
czynnikiem, jak i z mającym charakter ideologiczny ułatwieniem chłopskiej młodzieży dostępu do edukacji)
oraz totalitarno-utopijnymi założeniami ówczesnego systemu (blok mieszkalny może mieć charakter
integrujący społeczność, ale zarazem symbolizuje utratę prawa do prywatności, jednostkowości
i odrębności). Ta część wystawy architektonicznej może stanowić próbę przyjrzenia się bliżej temu, w jaki
Strona 27 z 37
sposób miasto rozwijało się i rozrastało po zakończeniu II WŚ, jakie czynniki miały na to wpływ, w jaki
sposób zmieniała się struktura społeczna oraz charakter życia w mieście po powstaniu dużych skupisk
mieszkalnych. Narrację na temat osiedli warto wpisać w kontekst wzrastającego ostatnimi czasy
zainteresowania polską architekturą z okresu PRL-u i odejścia od postrzegania jej tylko przez pryzmat
siermiężnego socrealizmu na rzecz odniesień do modernistycznych i późnomodernistycznych tendencji,
jakie dostrzegamy przede wszystkim w europejskiej architekturze. Warto zwrócić uwagę na wschodnią
część Tarnowa, najsilniej dotkniętą Zagładą, która została przebudowana po zakońceniu wojny.
Patrz również: „Życie codzienne” – PRL, osiedle „Falklandy” (Jasna II)
V. Biografie okołotarnowskie
Generał Józef Bem (1794-1850) – polski dowódca jest z punktu widzenia mieszkańców jedną
z najbardziej zasłużonych postaci związanych z miastem, mimo że spędził w Tarnowie jedynie pierwsze
dwa lata swojego życia. Bem doskonałe łączy w sobie różne postawy, będąc zarazem bardzo zdolnym
adeptem sztuki wojennej, jak i osobowością na wskroś romantyczną, rzetelność łączy się w jego
przypadku z brawurą i charyzmą. Związki Bema z Tarnowem są najistotniejszym czynnikiem
zapewniającym miastu dużą popularność wśród turystów węgierskich – również z ich punktu widzenia
Polak jest jednym z bohaterów narodowych, a to ze względu na jego udział w walkach o węgierską
niepodległość (1848-49), podczas których był jednym z wodzów powstania. Przedstawienie na wystawie
sylwetki Bema odsyła również do kwestii wielokulturowości i religijności – dowódca spędził znaczną część
swojego dorosłego życia na emigracji (m.in. Turcja, gdzie z przyczyn formalnych dokonał konwersji na
islam – był to warunek umożliwiający wstąpienie do armii sułtańskiej – i gdzie został pochowany). Prochy
Bema zostały ostatecznie sprowadzone do Tarnowa w 1929, a następnie umieszczone w mauzoleum
znajdującym się w Parku Strzeleckim. Postać Bema i jego barwny życiorys stwarzają doskonałe
możliwości do opowieści o odwadze, charyzmie, romantyzmie (w znaczeniu dziewiętnastowiecznym) oraz
brawurze – jednym z celów całego obszaru tematycznego powinno być sportretowanie fascynujących
biografii i wzorców osobowych, jakie ze sobą niosą, jednak tak, aby uniknąć nadmiernego dydaktyzmu.
- świadectwo chrztu, który miał miejsce w Tarnowie (muzeum diecezjalne)
- mundury z epoki (nienależące do Bema, mówiące jednak o tym, w co mógł być ubrany dowódca i jego
żołnierze)
- szczątki Bema (włosy, ząb/paliczek – nie ma pewności co do tego, czym dokładnie jest ten element)
- jeden z portretów Józefa Bema
- treści z listów Bema, które znajdują się w różnych opracowaniach biograficznych dotyczących dowódcy
(zespół muzeum wspominał o oryginalnym rękopisie życiorysu Bema)
Strona 28 z 37
- Panorama Siedmiogrodzka – obraz-panorama z 1897 roku przedstawiający scenę z dowodzonego przez
Bema powstania węgierskiego (dokładnie: bitwa pod Wielkim Sybinem). Obraz został pocięty na części
przez autora, Jana Stykę, z zamiarem sprzedania poszczególnych fragmentów. Odnaleziono do tej pory
31 z nich, 20 części znajduje się w posiadaniu polskich muzeów (w tym MOT).
Raca/rakieta - eksperyment przy użyciu nietoksycznych substancji (w drugiej połowie XIX wieku
Bem wykładał w szkole artyleryjskiej, gdzie przeprowadzał badania i eksperymenty związane
z racami kongrewskimi; wyniki badań opublikował w 1820 r.)
Koło życia – graficzne przedstawienie „cyklu”, jaki miał miejsce w wypadku Bema: dowódca
opuścił Tarnów w wieku dwóch lat, jego szczątki powróciły tu na stałe w roku 1929.
Mapa szlaków bojowych – graficzne przedstawienie drogi wojennej, jaką przebył Bem zarówno
w Europie, jak i w Azji
Jan Szczepanik (1872-1926) – nauczyciel i wynalazca od 1902 roku związany z Tarnowem, bywa
nazywany „polskim Edisonem”. Wynalazki autorstwa Szczepanika znacznie wpłynęły, a w niektórych
przypadkach można pokusić się o stwierdzenie, że zrewolucjonizowały, niektóre gałęzie przemysłu
i technologii. Jego pierwszymi dziełami były przede wszystkim urządzenia związane z włókiennictwem –
w 1896 roku udało mu się zmodernizować sterowane kartami perforowanymi maszyny żakardowe,
wykorzystując przy produkcji kart metody fotograficzne, co znacznie ułatwiło i przyspieszyło działanie
urządzeń. Inne jego wynalazki dotyczyły przede wszystkim technologii rejestrowana i przekazywania
obrazu, np. telektroskop, który można traktować jako bezpośredniego krewnego dzisiejszej telewizji, film
barwny i korzystająca z niego kamera (system był używany w kinie przez długi czas, wyparły go dopiero
technologie wprowadzone przez amerykańską firmę „Technicolor”), system kolorowej fotografii (metoda
została wykorzystana m.in. przez firmy Kodak i Agfa). Szczepanik był również wynalazcą kamizelki
kuloodpornej. Biografia wynalazcy, a ściślej: pozostawione przez niego technologiczne dziedzictwo,
skłania do refleksji nad kwestiami postępu technologicznego, inwencji, kreatywności, poświęcenia oraz
tego, w jaki sposób ludzka myśl kształtuje otoczenie i modernizuje życie innych.
- żakard (inaczej: maszyna Żakarda lub żakardowa): urządzenie do tkania automatycznego ukazujące
metodę,
która
jest
zasługą
Szczepanika
(możliwość
wypożyczenia
nowszej
wersji
maszyny
z tarnowskiego liceum plastycznego)
- stare barwne fotografie przybliżające zwiedzającym system opracowany przez Szczepanika oraz wygląd
zdjęć robionych przy jego pomocy
Element interakcyjny ukazujący w uproszczony sposób mechanizm funkcjonowania żakardu
zmodernizowanego
przez
Szczepanika
–
kwestia
powielania
obrazu,
automatycznego
przenoszenia jednego wzoru na wiele kopii (być może sięgnięcie po wersję unowocześnioną, np.
Strona 29 z 37
drukowanie danego wzoru, aby ukazać ciągłość myśli i doniosłość inspiracji technologicznych
płynących z przeszłości)
Możliwość wykonania zdjęcia za pomocą starego aparatu posługującego się podobnym
systemem do tego, który stworzył Szczepanik
Teksty, które mogą okazać się przydatne: W. Jewsiewicki „Polski Edison. Jan Szczepanik”, L. Smoleńska,
M. Sroka „Wielcy znani i nieznani (Polski Edison – Jan Szczepanik)”; artykuły Marka Twaina dotyczące
lub
wspominajace
o
Szczepaniku:
http://histv2.free.fr/szczepanik/twain1.htm
„The
i
Austrian
„From
the
Edison
Keeping
<<London
School
Times>>
of
Again”:
1904”:
http://histv2.free.fr/szczepanik/twainlt1.htm
Hetman Jan Tarnowski (1488-1561) – wybitny XVI-wieczny dowódca i zarządca miasta jest jedną
z najważniejszych postaci w historii Tarnowa. Tarnowski wsławił się nie tylko jako wojskowy, ale i jako
doskonały administrator – miasto pod jego władaniem znacznie zmieniło swoje oblicze, na co wpłynęły
niewątpliwie zainicjowanego przez niego reformy i nowe przepisy (np. ten dotyczący obowiązków
związanych z higieną osobistą). Trudno jest rozpatrywać jego postać w oderwaniu od prądów
filozoficznych i kulturowych, jakim hołdowała ówczesna zachodnia Europa. Tarnowski zaszczepiał
w swoim mieście idee renesansowe (patrz: inskrypcje na grobie rodowym Tarnowskich nawiązujące do
ideałów humanizmu), co miało swoje odbicie zarówno w architekturze (m.in. modernizacja zamku na
Górze św. Marcina), jak i w życiu codziennym czy też organizacji wojska (odejście od wzorców
średniowiecznych, usankcjonowanie tytułu i roli hetmana). Silna pozycja na krakowskim dworze
królewskim miała istotne znaczenie w rozwoju gospodarczo-ekonomicznym (m.in. rzemiosło, przywileje
królewskie) i infrastrukturalnym miasta (wzmocnienie fortyfikacji, układ Starego Miasta tożsamy
z dzisiejszym etc.). Jego decyzje dotyczące metod budownictwa (nakaz używania materiałów
ogniotrwałych) znacznie wpłynęły na poprawę bezpieczeństwa życia w Tarnowie. Tarnowski był nie tylko
doskonałym zarządcą i żołnierzem, ale i pamiętnikarzem oraz autorem dzieł o różnym charakterze,
między innymi tych dotyczących sztuki wojennej (patrz: "Zasady sztuki wojskowej", Lwów 1882, Biblioteka
Mrówki nr 147), a także aktywnym korespondentem (między innymi listy do królowej Bony, Jana Kalwina).
Można go też traktować jako jeden z czynników wzbudzających zainteresowanie węgierskich turystów –
w 1528 gościł przez pół roku wygnanego króla węgierskiego Jana Zapolyę. Tarnowski chętnie otaczał się
wybitnymi przedstawicielami polskiego renesansu, między innymi artystami (np. Stanisław Orzechowski
[patrz dzieło „Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego” w „Wyborze pism”, Mikołaj Rej i inni).
Wybrane dzieła:
- Consilium rationis bellicae, Tarnów 1558, drukarnia Łazarz Andrysowic; przedr. M.
Malinowski Stanisława Łaskiego, wojewody sieradzkiego, prace naukowe i dyplomatyczne, Wilno 1864, s.
173-249; wyd. homograficzne A. Piliński, Poznań 1879; pt. "Zasady sztuki wojskowej", Lwów
Strona 30 z 37
1882, Biblioteka Mrówki nr 147, (traktat w języku polskim o sztuce wojennej; przeróbka pt. O obronie
koronnej)
- Artykuły wojenne, ogł. I. Polkowski "Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje, listy
i akta z lat 1576-1586", Kraków 1887, Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 11, s. 240 nn.; tu
m.in. Oprawianie zamków albo miast, powst. przed 1561; przedr. S. Kutrzeba "Polskie ustawy i artykuły
wojskowe od XV do XVIII wieku", Kraków 1939, PAU Archiwum Komisji Historii Wojskowej nr 3, s. 313319; obszerne fragmenty przedr. Z. Spieralski "Polska sztuka wojenna w latach 1454-1562", Warszawa
1958, Wypisy Źródłowe do Historii Polskiej Sztuki Wojennej, zeszyt 4, Prace Komisji WojskowoHistorycznej MON, seria Popularna, s. 107-111, (autorstwo prawdopodobne zdaniem S. Kutrzeby)
- O obronie koronnej i o sprawie i powinności urzędników wojennych, Kraków 1579, drukarnia Łazarzowa
(wyd. wraz z: Ustawy prawa ziemskiego polskiego... utworem przypisywanym Janowi Palczowskiemu);
przedr.: M. Malinowski Stanisława Łaskiego, wojewody sieradzkiego, prace naukowe i dyplomatyczne,
Wilno 1864, s. 173-249; wyd. K. j. Turowski, Kraków 1858, Biblioteka Polska, zeszyt 133-134, (przeróbka
utworu De bello cum... Turcis gerendo...)
Listy i materiały
- Listy z lat 1530-1534 do: Albrechta – księcia pruskiego, królowej Bony, J. Dantyszka, Maurycego
Ferbera – biskupa warmińskiego, Ferdynanda – króla czeskiego i węgierskiego, M. Nipszyca, Zygmunta
Starego i in., wyd. Acta Tomiciana, t. 12 (1906) – t. 16, cz. 1-2 (1961) passim.
- Do Ferdynanda I, dat. w Dukli 30 listopada 1534, oraz jego odpowiedź, dat. w Wiedniu 15 grudnia 1534;
fragm. pierwszego listu ogł. W. Pociecha "Królowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie Odrodzenia", t. 4,
Poznań 1958, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, s. 375,
przyp. 118; rękopis w Haus-, Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu, sygn. Polonica fasc. II (1533-1534), fol.
46-47, 51
- Do Zygmunta Augusta, dat. w Wiewiórce 24 stycznia 1556; do Jana Przerembskiego, dat. w Wiewiórce
24 stycznia 1556; wyd. Kwartalnik Naukowy, t. 3 (1836), s. 336-341
- Korespondencja z J. Kalwinem z lat 1555-1560, wyd. W. Baum, E. Cunitz, E. Reuss "Joannis Calvini
Opera", t. 15-18, Brunszwik 1876-1877, Corpus Reformatorum, t. 43-46
- Do J. Kalwina, dat. w Tarnowie 3 marca 1560, wyd. S. Kot "J. Tarnowskiego zerwanie z
Kalwinem", Reformacja w Polsce 1921, s. 66
Eksponaty
(potrzebna
dokładna
kwerenda)
i
potencjalne
rozwiązania
aranżacyjne
oraz
interakcyjne:
- dokumenty hetmańskie
- księgi z notatkami
- pierścień pochodzący z grobu hetmana
- treści pochodzące z dzieł hetmana
- portrety pochodzące z lat późniejszych
Strona 31 z 37
- miecze
- grób rodowy Tarnowskich znajdujący się w katedrze tarnowskiej (zmiany umiejscowienia grobu miały
wpływ na prace architektoniczne wykonywane w katedrze)
Rekonstrukcja hetmańskiego szyszaka i możliwość założenia go przez zwiedzających
(oryginalny element uzbrojenia należący według tradycji do Tarnowskiego znajduje się
w Warszawie w Muzeum Wojska Polskiego – jest to bogato zdobiony paradny szturmak)
Elementy interakcyjne nawiązujące do strategicznych zdolności hetmana – gry
strategiczne, gry logiczne
Plan bitwy pod Obertynem
Elementy nawiązujące do innowacji wprowadzanych przez Tarnowskiego w swoich
oddziałach – ruchome fortece (rekonstrukcja maszyny wojennej w pomniejszonej skali)
Tadeusz Tertil (1864-1925) – wieloletni, a zarazem najbardziej zasłużony burmistrz Tarnowa, który
sprawował swoje rządy w latach 1907-23 (w międzyczasie był również posłem do Rady Państwa: 1911-18
oraz posłem na Sejm Krajowy Galicji: 1908-14). Okres zarządzania miastem przez Tertila jest kojarzony
przede wszystkim z rozwojem technicznym i cywilizacyjnym Tarnowa, dlatego też opowieść o burmistrzu
należałoby prowadzić z uwzględnieniem narracji o rozwoju i postępie. Efektem działań Tertila były między
innymi budowa nowego dworca kolejowego (1910 – w kształcie, jaki widzimy do dziś), elektrowni i sieci
wodociągów oraz stworzenie linii tramwajowej łączącej ulicę Lwowską z dworcem. Biografia i sposób
sprawowania rządów przez Tertila powinny kierować uwagę w stronę kwestii dotyczącej rozwoju
infrastrukturalnego dwudziestowiecznego miasta, postępu technologicznego i rozwoju cywilizacji.
Działania burmistrza stworzyły podatny grunt pod inwestycje, jakie miały miejsce w mieście
w dwudziestoleciu międzywojennym i które pozwoliły na dalsze rozrastanie się i unowocześnianie
Tarnowa.
- portret Tertila
- zdjęcie Tertila z żoną
- tabliczka z nazwiskiem pochodząca z drzwi jego mieszkania
Elementy interakcyjne należałoby oprzeć o tematy związane z inżynierią miejską
Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974) – polski wicepremier, minister przemysłu i handlu (1926-30) oraz
minister skarbu (1935-39). Miał nieoceniony wpływ na powstanie i rozwój zakładowych azotowych
znajdujących się w Tarnowie (najpierw jako minister, następnie, już po fuzji z zakładami chorzowskimi,
dyrektor „Azotów”), w czym pomogło mu wykształcenie w zakresie chemii. Kwiatkowski, mimo iż nie był
Strona 32 z 37
rodowitym tarnowianinem i spędził w mieście zaledwie kilka lat, jest godzien uwagi między innymi dlatego,
że uosabiał ideę tworzenia nowego państwa polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym – było to
między innymi związane ze świadomością, że samowystarczalność ekonomiczna i gospodarcza to istotne
kryteria umacniające świeżo odzyskaną niepodległość kraju (Kwiatkowski był
również jednym
z inicjatorów budowy portu i miasta w Gdyni oraz powstania Stalowej Woli). Postać Kwiatkowskiego
będzie również odsyłała do innych obszarów tematycznych, w których będą się znajdować treści
związane z Zakładami Azotowymi.
- zdjęcia
- „Dyrektor” portret Kwiatkowskiego autorstwa Sasnala (reprodukcja)
Możliwość przeprowadzenia eksperymentu chemicznego z wykorzystaniem nietoksycznych
substancji – nawiązanie do wykształcenia Kwiatkowskiego i jego wkładu w rozwój znajdujących
się w Mościcach zakładów.
Ks. prof. Michał Heller (ur. 1936) – polski duchowny, teolog, profesor filozofii, laureat licznych nagród
i odznaczeń (m.in. Kawaler Orderu Orła Białego), autor wielu publikacji dotyczących fizyki, filozofii
przyrody, a także problemu relacji nauki i wiary, fundator i dyrektor krakowskiego Centrum Kopernika
Badań Interdyscyplinarnych (na poczet jego budowy przekazał w 2008 roku Nagrodę Templetona).
Przedstawienie sylwetki Hellera w obszarze biograficznym wydaje się bardzo zalecane z kilku względów:
jest on, w przeciwieństwie do wymienionych wyżej osób, postacią pochodzącą z czasów współczesnych
(wciąż żyjącą). Prezentacja osoby duchownej w tej części wystawy na pewno spotkałaby się z aprobatą
tarnowian – Tarnów jest miastem o silnej, wciąż kultywowanej tradycji katolickiej, o czym świadczy choćby
duża ilość powołań wśród młodych ludzi. Poza tym Heller jest postacią barwną i wieloznaczną, jego
dorobek inspiruje do głębszego namysłu nad kwestiami relacji wiary i nauki, czucia i rozumu etc., co warto
sproblematyzować w tej części ekspozycji.
Inne: Ks. prof. Heller jest czynnie działającym duchownym, tarnowianie mają możliwość wysłuchania jego
niedzielnych kazań w parafii św. Maksymiliana.
Stworzenie scenografii nawiązującej do kosmologii i astronomii, wykorzystanie motywów
planetarnych
Stworzenie mapy nieba nad Tarnowem
Próba przełożenia pojęć i teorii sformułowanych przez badacza na bardziej przystępny język,
stworzenie wersji dla laików
Strona 33 z 37
Wyświetlanie materiałów wideo z wykładami księdza profesora (niektóre z nich są dostępne
bezpłatnie na portalu Youtube)
Propozycja, która padła podczas warsztatów: osobista, cykliczna obecność księdza na wystawie
(wykład ?)
Inne postaci:
Wincenty Witos (1874-1945) (patrz również: „Życie codzienne” – potrzebna będzie decyzja
dotycząca
rozdysponowania
treści
związanych
z
Witosem
między
dwoma
obszarami
tematycznymi) – postać wybitnego polskiego polityka i działacza ludowego, posła galicyjskiego Sejmu
Krajowego, austriackiej Rady Państwa, a po odzyskaniu niepodległości trzykrotnego premiera państwa
polskiego mogłaby stanowić klucz do opowieści o ludności chłopskiej zamieszkującej region w pierwszych
dekadach XX wieku. Działalność Witosa, który aż do 1931 roku pełnił funkcję wójta Wierzchosławic, nie
tylko doprowadziła do rozwoju infrastruktury wsi, ale i poprawienia poziomu edukacji, co musiało być
inspirujące również dla innych jednostek wiejskich w regionie.
Ta część obszaru tematycznego „Biografie okołotarnowskie” powinna zarazem odsyłać do Muzeum
Wincentego Witosa w Wierzchosławicach, jednego z oddziałów muzeum.
- wyposażenie szkółki wiejskiej (możliwość zrekonstruowania fragmentu wnętrzu, stwarzając jednocześnie
przestrzeń, z której będą mogli skorzystać zwiedzający – np. ławka z pulpitem, arkuszami papieru oraz
kałamarzem, możliwość napisania czegoś za pomocą nieużywanych już narzędzi etc.)
Felicja Curyłowa (1904-1974) – wybitna malarka zalipiańska, pomalowana przez nią zagroda jeszcze za
jej życia stała się atrakcją turystyczną, dziś wchodzi w skład skansenu, będącego filią Muzeum
Etnograficznego (w obrębie ekspozycji powinno znaleźć się odesłanie do Zagrody Felicji Curyłowej
w Zalipiu). Jej postać pozwoli na rozszerzenie opowieści o szerszy kontekst dotyczący zalipiańskich
artystek ludowych i lokalnego folkloru.
Interakcja: możliwość własnoręcznego namalowania zalipiańskich motywów kwiatowych etc.
Aniela Pisz (1860-1934) – redaktorka i dziennikarka mająca duże zasługi w zakresie rozwoju tarnowskiej
kultury i lokalnej prasy na przełomie XIX i XX wieku, wydawczyni pisma „Pogoń”. Wraz z mężem Józefem
uważana jest za prekursora lokalnej prasy.
Interakcja: prasa drukarska (?) możliwość robienia odbitek wybranych wzorów za pomocą tuszu i ryz
papieru (?)
Strona 34 z 37
Obok części stałej ekspozycji (~80%) występowałaby część zmienna (~20%), prezentująca te postaci,
które nie będą prezentowane w głównej części tego obszaru tematycznego (m.in.: Tadeusz Kantor, Jan
Wnęk, Wilhelm Sasnal, Jan Głuszak, Roman Brandstaetter), ale i ukazująca biografie przedstawicieli
różnych grup społecznych, mających istotny udział w życiu Tarnowa, tzw. „prostych mieszkańców”. Ten
obszar tematyczny miałby za zadanie odpowiedź na pytania: Kim byli wielcy/ważni tarnowianie? W jaki
sposób wpływali na swoje otoczenie? W jaki sposób ich działania wpłynęły na dzisiejszy świat?
VI. Modlitwa
Zaaranżowana w kaplicy ariańskiej (przestrzeni o niewielkiej powierzchni ekspozycyjnej, za to sporej
wysokości, zwieńczonej kopułą) wystawa dotycząca rozmaitych kultów religijnych, miałaby z założenia
silnie angażować zmysły odwiedzającego. Ze względu na specyficzny charakter przestrzeni ekspozycyjnej,
niezbędny będzie spory udział środków multimedialnych. Ten obszar tematyczny ma za zadanie, za
pomocą dźwięku (prysznice dźwiękowe) i obrazu (projektory, ekran parowy), zaprezentować
różnorodność wierzeń, jakie można było spotkać na przestrzeni wieków w obrębie dzisiejszego Tarnowa
i okolic (stworzenie swoistej „wieży Babel”), a zarazem całe spektrum różnych prądów kulturowych
i etnicznych, jakie da się zauważyć, analizując historię miasta.
Kulty pradawne – korzystając ze znalezisk archeologicznych pochodzących z neolitu i epoki żelaza
można podjąć próbę odtworzenia charakteru i nastroju pradawnych kultów ściśle powiązanych z prawami
przyrody. W tej części wystawy nie chodzi o historyczną rzetelność – brak weryfikowalnych danych
dotyczących kultów religijnych, jakie można było spotkać na terenie dzisiejszego Tarnowa w czasach
prehistorycznych, istnieją natomiast dowody obecności ludzkiej w regionie w tamtych okresach. Zadanie
polegałoby na odtworzeniu atmosfery tamtych obrzędów poprzez odpowiednie zastosowanie środków
multimedialnych, podkreślając zarazem długą tradycję dotyczącą powstawania osad mieszkalnych na
terenie dzisiejszego miasta i okolic.
Łętowice – badania z lat 80. ubiegłego wieku dowiodły, że znajdowało się tu cmentarzysko ciałopalne
(odkryto m.in. 22 groby ciałopalne) z początków naszej ery.
Pasieka Otfinowska – ślady cywilizacji celtyckiej (patrz: „Życie codzienne” – epoka żelaza)
Proponowane rozwiązania: nagrania audio – dźwięki natury przybliżające charakter dawnych kultów
ściśle powiązany z prawami przyrody, wizerunki człowieka prehistorycznego;
- użycie fragmentu rzeźby (stopy) pochodzącej z neolitu i mającej prawdopodobnie charakter kultowy.
- użycie jednej z dwóch grzechotek (patrz: „Życie codzienne”)
Katolicyzm – od początków istnienia Tarnowa jako udokumentowanego miejskiego bytu, był religią
dominującą. Pozycję katolicyzmu w mieście i regionie przypieczętowało ostatecznie utworzenie diecezji
Strona 35 z 37
tarnowskiej (patrz: „Architektura” – katedra tarnowska) utworzonej w XVIII wieku, na mocy decyzji papieża
Piusa VI (bulla „In suprema beati Petri cathedra”). Diecezja została zniesiona w 1805 przez Piusa VII,
wreszcie: utworzona na nowo przez Leona XII w roku 1826 – przeniesienie stolicy diecezji z Tyńca do
Tarnowa, ponowne powstanie „diecezji tarnowskiej”.
Inne:
Katedra zamkowa (patrz również: Zamek w Melsztynie) – erygowana w 1362 przez biskupa
krakowskiego Jana Bodzantę.
Katedra tarnowska (patrz: „Architektura”)
Klasztor i kościół ojców bernardynów – 1752-1776 – powstanie barokowego kościoła ufundowanego
przez ród Sanguszków (wystrój barokowy i neobarokowy)
Pielgrzymka Jana Pawła II do Polski (1987)
Seminarium duchowne (największa liczba powołań kapłańskich w Polsce)
Proponowane rozwiązania:
nagrania audio – pieśni katolickie (w tym pieśni benedyktyńskie)
powiązanie tematu katolicyzmu z tematem seminarium duchownego i wizyty Jana Pawła II w mieście
(Podróż apostolska Jana Pawła II do Ojczyzny – rok 1987, wizyta w Tarnowie: 9 VI – beatyfikacja Karoliny
Kózkowny); materiały dokumentujące pielgrzymkę papieża, nagrania audio (kazanie, „Barka”)
Religijność ludowa – w wystawę warto wpleść wątki etnograficzne, dotyczące pieśni ludowych śpiewanych
na przestrzeni wieków w regionie (np. pieśni majowe).
Żydzi – historii tarnowskich Żydów poświęcone były osobne wystawy MOT-u, dlatego też ambicją
wystawy nie jest stworzenie przekrojowego obrazu tej ważnej dla dziejów miasta części społeczeństwa.
Obszar tematyczny dotyczący modlitwy będzie się skupiał na reprezentatywnych ułamkach dotyczących
wyznawców judaizmu, przybliżając żydowskie formy kultu religijnego dzięki środkom multimedialnym.
Proponowane rozwiązanie: prysznice dźwiękowe z nagraniami modlitw śpiewanych na żydowskich
nabożeństwach (np. kadysz, modlitwa za zmarłych).
Inne:
1445 – pierwsze oficjalne informujące dokumentujące obecność w Tarnowie Żydów, którzy zdecydowali
się na stałe osiąść w mieście.
Ok. 1582 – pierwsza synagoga (drewniana)
1630 – w miejscu starej synagogi powstała nowa bożnica, wielokrotnie rozbudowywana w kolejnych
wiekach.
8 XI 1939 – hitlerowcy palą tarnowską synagogę, w 1941 jej pozostałości zostają wysadzone przez nich
powietrze. Do dziś zachowała się jedynie bima – podwyższenie w kształcie baldachimu, centralna część
synagogi, z którego odczytywana jest Tora. Bima przy ul. Żydowskiej jest objęta ochroną i przechodziła
kilkukrotną konserwację.
Strona 36 z 37
Naród żydowski odegrał niebagatelną rolę w rozwoju ekonomicznym Tarnowa (zajmując się przede
wszystkim kupiectwem), stanowił też znaczną część całej populacji miasta – w XIX w. około ¾ ludności,
w latach poprzedzających drugą wojnę światową około 1/3.
Protestantyzm:
Kalwinizm pojawił się w Tarnowie ze względu na imigrantów ze Szkocji. Szkoci osiedlili się w mieście pod
koniec XVI wieku, prawdopodobnie przybyli do Polski ze względu na represje związane z wyznawaną
religią i/lub za namową rodu Ostrogskich. Szkot Piotr Bernath był sługą Janusza Ostrogskiego, natomiast
Andrzej Ross i Jerzy Eues zajmowali się handlem, kolonia szkocka była „elementem ruchliwym
i przedsiębiorczym” (za: Feliks Kiryk w „Tarnów. Dzieje miasta i regionu”, tom I). Przybysze ze Szkocji
stanowili odrębną grupę etniczną i wyznaniową, byli zwolennikami reformacji ariańskiej (wątek Szkocki
wart jest rozszerzenia o informacje dotyczące reformacji w Europie i wpisania tej części wystawy
w kontekst europejski).
Proponowane rozwiązania: pieśni kalwińskie, potrzebne dokładniejsze sprawdzenie dostępności
potencjalnych treści
Arianie (Bracia polscy) – wspólnota religijna wyodrębniona z kalwinizmu, stanowiąca jeden z najbardziej
radykalnych ruchów religijnych powstałych w wyniku reformacji (w jej skład wchodzili w dużej mierzy
imigranci wygnani ze swoich krajów ze względu na poglądy religijne), stanowiąca jeden z dowodów
panującego w szesnastowiecznej Polsce tolerancji religijnej (możliwość odniesienia tej części wystawy do
kontekstu ówczesnej Rzeczypospolitej). Wygnanie arian w XVII wieku nasuwa z kolei szerszy, europejski
kontekst kontrreformacji.
Proponowane rozwiązanie: wykorzystanie tekstów pieśni ariańskich (np.: Kancjonał rakowski)
Inne:
Lusławice – wieś położona w powiecie tarnowskim, w latach 1560-1664 jedna z głównych siedzib arian
(braci polskich), założona przez Achacego Taszyckiego.
Strona 37 z 37

Treści wystawy dotyczącej dziejów Tarnowa i regionu tarnowskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

zapisz projekt jako PDF

Informujemy o rekrutacji do projektu "Kobiety do Pracy

Konkurs Recytatorski organizowany od lat przez Zespół

28 lutego 2014 Sprawozdanie z działalności Komitetu

Czas prezentacji i nagród

Mr 15 - kliknij - Szkoła Podstawowa nr 2 im. Stanisława Konarskiego

Zobacz ogłoszenie! - Spaw-Mar