Sumeryjskie ucztowanie w III tysiącleciu pne

Sumeryjskie ucztowanie w III tysiącleciu pne

Marta Wójtowicz
Uniwersytet Warszawski
Sumeryjskie ucztowanie w III tysiącleciu p.n.e.
Sumerians Partying in the 3rd Millennium BC
Banquet scenes play an important role in the Sumerian iconography and
literature. The question arises what inspired the popularity of this motif
and what a feast, a ‘banquet’, signified in the society of the third millennium BC. Literary texts show this type of celebration as an important element in the life of the Great Gods, but the role of common drinking is described only indirectly. Social significance of feasting in the society remains
unclear, they are generally explained against the religious background.
Banquets were certainly part of religious ceremonies but examination
of both iconographic and textual data leads to the conclusion that they had
an independent meaning, not necessarily ritual in the strict sense. It seems
that shared celebration strengthened the social ties among the Sumerians
and demonstrated their nature – both the hierarchy and the equality. This
could explain the popularity of the motif in art and its practical role suggested by the glyptic.
163
Święto – Zabawa – Uroczystość w świecie starożytnym
Lew i towarzysze
Odcisk pieczęci cylindrycznej z przedstawiający groteskowe przyjęcie pochodzi
z Ur, z II połowy III tys. p.n.e. (fig. 1)1. Ucztują lew i zwierzęta stanowiące
w naturze jego ofiary. Lew jest zdecydowanie najważniejszy, nie ma równego
sobie towarzysza, muzycy i inne zwierzęta mu służą. Łaskawy pan, stanowi także zagrożenie dla biesiadników – scenie uczty towarzyszy druga, w której lew
koziołka zabija2. Jest to szczególny przykład tzw. sceny bankietowej, jednego
z najpopularniejszych motywów w ikonografii III tys. Doczekał się on tutaj
swojej parodii.
Wspólne ucztowanie stanowi ważny punkt odniesienia w literaturze i ikonografii sumeryjskiej. Bardzo często pojawia się na pieczęciach cylindrycznych czy
w utworach literackich (np. zwroty akcji następują podczas uczty). Cecha ta zanika z końcem III tysiąclecia i ani w gliptyce, ani w tekstach akadyjskich uczta nie
ma takiego znaczenia. Nie ulega wątpliwości, że piwo pozostaje podstawowym
napojem, ale sytuacje społeczne z nim związane najwyraźniej straciły zainteresowanie autorów źródeł. Pojawia się pytanie o okoliczności, w jakich alkohol pito
oraz jakie znaczenie społeczne te okazje miały w III tysiącleciu. Alkohol był obecny w czasie świąt i przyjęć, stan upojenia został szybko rozpoznany jako użyteczny
dla obrzędów religijnych. Picie było z pewnością aktywnością towarzyską: samotni amatorzy trunków pojawiają się w ikonografii rzadko. Tematem tekstu będzie
więc picie wspólne, społeczne w źródłach z III tys. p.n.e., określane poniżej jako
bankiet, przyjęcie lub uczta3 – najbardziej charakterystyczne przykłady źródeł literackich i ikonograficznych oraz interpretacje.
Źródła literackie
1
Fig. 1; P. Amiet, La glyptique mesopotamienne archaique, Paris 1980, nr 1308 (s. 457). Odciski
pieczęci zostały znalezione na poziomie nieco niższym niż groby królewskie (por. L. Legrain,Ur
Excavations III, pl. 20 i 51, nr 384).
2
Więcej na temat przedstawień zwierząt zachowujących się jak ludzie w sztuce mezopotamskiej:
M. Rutten, Les Animaux aattitudes humanes dans l’art de l’ancienne Mesopotamie, „Revue des Etudes Semitiques” 1938, s. 97–119;. P. Amiet, La glyptique mesopotamienne archaique, Paris 1980,
s. 158–159.
3
Słowo „bankiet” kojarzy się z okazją wystawną i uroczystą. Jednak określenie „scena bankietowa”
stosowane jest w literaturze w odniesieniu do wszystkich przedstawień pijących – również wtedy,
gdy trudno powiedzieć cokolwiek o ich statusie społecznym czy okazji – i w takim znaczeniu go
używane jest w tekście.
164
Sumeryjskie ucztowanie w III tysiącleciu p.n.e.
Pierwszym z tekstów, do jakiego warto się odnieść, jest tzw. pieśń pijacka, wydana
przez Miguela Civila w 1964 r4– the only Sumerian drinking song so far discovered5.
Tym ciekawsza, że nie jest adresowana do bogini i trudny do określenia jest kontekst kultowy, w jakim mogłaby się pojawić. Pieśń opisuje dokładnie łatwo rozpoznawalne skutki używania alkoholu – swobodny nastrój i lekkość serca, chwali
urodę naczyń napełnionych piwem (l. 57: dug-sig5 dag-dug-e sa-gi4-a). Radości
pijącego są tematem samodzielnym, trudnym do podporządkowania określonemu
rytuałowi (jak np. opis uczty po obrzędzie świętych zaślubin w Kantacie na cześć
Inanny6). W tekście wystepują trzy bóstwa, nie zajmują jednak głównego miejsca.
Przywołanie osobistego boga (l. 58: ša3 di ir-za hu-mu-ra-ab-hun-e – ‘may the
heart of your god be well disposed over you’) jest raczej literackim środkiem opisu
szczęścia człowieka. Bogini Ninkasi (l. 66) zajmuje pozycję nieporównywalną do
tej w hymnie na jej cześć – jej wezwanie poza kultem jest naturalne skoro bogini
jest samym piwem, mocą zawartą w alkoholu, a picie powoduje doświadczenie
jej mocy. W tym sensie ucztowanie jest święte, niekoniecznie jednak bardziej niż
inne codzienne czynności. W religii mezopotamskiej bogowie są częścią rzeczywistości, istnieją, kiedy ich moc objawia się w świecie7. Bankiet jest zawsze obrzędem ku czci Ninkasi w tym sensie, w jakim objawia jej siłę, niekoniecznie jednak
ma znaczeni kultowe8.
Druga grupa tekstów istotna przy opisie uczty sumeryjskiej i jej znaczeń, to
cykl mitów związanych z bogiem Enki (głównie: Podróż Enki do Nibru, Enki
i Ninmah, Inanna i Enki). We wszystkich tych tekstach alkohol i uczta są ważnymi elementami akcji. Pierwszy tekst szczegółowo opisuje przygotowania i przebieg bankietu, dwa kolejne opowiadają historie, w których decydującym o rozwoju akcji elementem jest upojenie alkoholowe.
4
M. Civil, A Hymn to the Beer Goddes and a Drinking Song, [w:] Studies Presented to A. Leo
Oppenheim , Chicago 1964, s. 67–89, l. 49–79 (transliteracja, tłumaczenie, komentarz). Wydana
wraz z pieśnią do bogini piwa Ninkasi (l. 1–48). Były one traktowane jako pewna całość już przez
skrybów starożytnych – w trzech znanych dotychczas kopiach teksty występują razem, choć strukturalnie i stylistycznie wyraźnie się różnią.
5
M. Civil, A Hymn to the Beer Goddes and a Drinking Song, s .67.
6
Kantata na cześć Inanny, przeł. K. Szarzyńska [w:] Hymny i pieśni sumeryjskie, Warszawa 2005,
s. 59.
7
Por. Th. Jacobsen, The Treasures of Darkness, New Heaven/London 1976, s. 6–9.
8
Warto posłużyć się tu analogią do greckiego sympozjonu. Dionizos na sympozjonie jest winem
i mocą w winie, w poezji bóg i napój określani są wymiennie swoimi epitetami. Libacja również
była stałym elementem sympozjonu, który jednak w swojej istocie był wydarzeniem społecznym
nie – kultowym.
165
Święto – Zabawa – Uroczystość w świecie starożytnym
Podróż Enki do Nippur9 opowiada o budowie świątyni w Eridu, po ukończeniu
której Enki rusza w podróż do Nippur – tam zamierza świętować zakończenie budowy. Tekst może służyć zarówno jako przykład okazji świątecznych, jak i przygotowania obchodów. Prawdopodobnie towarzyszył on obrzędowi podróży kultowej – charakterystycznemu elementowi religii sumeryjskiej. Można przypuszczać, że powstał w kręgach bliskich władcy, który odbudował E-engurra, a obraz
zgromadzenia najwyższych bogów potraktować jak sytuację możnych w danym
okresie. Opis odpowiada przedstawieniom w ikonografii. Enki sprowadza bębny, każe przynieść gotowy napój10, samodzielnie przyrządza piwo („wlał wino do
szerokich kadzi/ i przygotował piwo z orkiszu”), potem wyznacza bogom miejsca
według ich ważności: An pierwszy, obok niego Enlil i Nintu, kolejno zajmują
miejsca bogowie Annuna. Ucztuje się na siedząco, co znów znajduje potwierdzenie w ikonografii. Bogowie piją wino (napój) i piwo, trącając się kubkami.
Następnie Enlil wygłasza pochwałę nowo zbudowanej świątyni. P. Michałowski
sugeruje, że Enki zaplanował ucztę w taki sposób, by od pijanych bogów łatwiej
uzyskać błogosławieństwo dla swojej świątyni11.
Skutki upojenia alkoholowego odgrywają istotną rolę także w innych mitach
o Enki, tyle że tam to bóg jest ofiarą, nie autorem podstępu. W tekście Inanna
i Enki12, który podobnie jak poprzedni mógł być wykorzystywany w obrzędzie
podróży kultowej i recytowany podczas kolejnych postojów na drodze bogini13,
uczta stanowi ważny element akcji. Można znaleźć w nim kilka informacji o przebiegu kameralnego przyjęcia w Abzu. Częstowanie piwem jest przejawem gościnności, Enki i Inana piją też wino, tekst wspomina o stole. Uczestników uczty jest
troje (Inanna, Enki i Ninszubura), Isimu – wezyr gospodarza usługuje, oddając
honory uczestnikom. Sytuacja przypomina przedstawienia z pieczęci czy Sztandaru z Ur, gdzie dwu (lub kilku) ucztującym postaciom usługuje kilka mniejszych.
Interesująca jest również wskazówka na temat granic akceptowanego pijaństwa.
Enki, „który piwo wypił, ten, który piwa się napił” oddaje Inannie me – prawa
9
W tłumaczeniu K. Szarzyńskiej Budowa pałacu E-Engurra i odwiedziny boga Enki w Nibru, [w:]
M. Kapełuś (red.), Mity sumeryjskie, Warszawa 2000.
10
W tekście pojawia się znak kaš który K. Szarzyńska przekłada jako wino, jednak jego znaczenie
to po prostu „napój alkoholowy” lub „piwo”. Zwykłym znakiem na wino jest geštin.
11
P. Michałowski, The Drinking Gods: Alcohol in Mesopotamian Ritual and Mythology, [w:] L. Milano (red.), Drinking in Ancient Societies: History and Culture of Drinks in the Ancient Near East,
Padova 1994, s. 35.
12
Inana i Enki, przeł. K. Szarzyńska [w:] M. Kapełuś (red.), Mity sumeryjskie, Warszawa 2000.
13
Th. Jacobsen, Waters of Ur, “Iraq” 22, s. 181.
166
Sumeryjskie ucztowanie w III tysiącleciu p.n.e.
rządzące światem. Bóg, pijany do nieprzytomności, dowiaduje się o tym dopiero
po przebudzeniu, kiedy Inanna zdążyła już odpłynąć. Jego pożałowania godna
sytuacja stanowi przestrogę dla odbiorców, ale nie ma podstaw, by sądzić, że uchybił on dobremu wychowaniu, upijając się na uczcie. Opis triumfalnego powrotu Inanny do Uruk i radości miasta ze zdobytych me („król może wielkie woły
zarżnąć, liczne owce zabić, może piwa z czary nalać, może bębnom i bębenkom
kazać zabrzmieć”) pomaga wyobrazić sobie przebieg samego święta związanego
z podrożą kultową.
Podobnie poważne skutki rodzi nadmierne picie w tekście Enki i Ninmah14.
Daje on kolejny opis uczty bogów, tym razem wyprawionej przez Enki z okazji
stworzenia ludzi. Piwo jest znowu elementem akcji: „Enki i Ninmah po wychyleniu wielkiej ilości piwa mieli serca radosne”15 i w stanie upojenia dalej lepili
ludzi, co doprowadziło do pojawienia się na świecie postaci ułomnych i niesamodzielnych. Pijaństwo samo w sobie nie było więc odbierane jako zachowanie
naganne – bogowie, głównie mądry i lubiany bóg Enki, ukazywani są w stanie
upojenia alkoholowego i nie jest to sprzeczne z autorytetem czy sympatią, jakimi
się cieszyli.
Ikonografia
Druga kategoria źródeł, jaka podkreśla rolę wspólnego ucztowania w społeczeństwie
sumeryjskim, to materiał ikonograficzny. Podane niżej przykłady ilustrują najbardziej charakterystyczne elementy przedstawień bankietu, opracowane i zanalizowane w oparciu o obszerny, zróżnicowany geograficznie i czasowo materiał16. Ten sam
typ występuje na plakietkach i inkrustacjach (jak przedstawienie na tzw. Sztandarze
z Ur). Nie sposób omówić nawet części z nich, chodzi raczej o porównanie wybranych elementów ikonografii w ramach kilku charakterystycznych przykładów.
14
Enki i Ninmah, przeł. K. Szarzyńska [w:] M. Kapełuś (red.), Mity sumeryjskie, Warszawa 2000.
Tekst sumeryjski przyjęty w ECTSL na podstawie wielu wydań z l. 1969–1997.
15
Sum. den-ki-ke4 dnin-mah -e kaš im-na8-na8-ne šag4-bi ul mu-un-te.
16
Będę się w tym zakresie posługiwać wynikami badań m. in. D. Collon, F. Pinnocka, G. Selz:
D. Collon, First impressions. Cylinder Seals in the Ancient Near East, London 1987; F. Pinnock,
Considerations on the Banquet Theme in the Figurative Art of Mesopotamia and Syria, ss. 15–26, [w:]
L. Milano (red.), Drinking in Ancient Societies: History and Culture of Drinks in the Ancient Near
East, Padova 1994; G. Selz, Bankettszene. Entwicklung eines ‘überzewitlichen’ Bildmotivs in Mesopotamien von der frühdynastischen bis zur Akkad-Zeit, FAOS 11, Wiesbaden 1983.
167
Święto – Zabawa – Uroczystość w świecie starożytnym
Pieczęcie przedstawiające wspólne picie pojawiają się głównie w materiale
z III tysiąclecia. Pierwsze przykłady datuje się jednak na okres Halaf, ostatnie wykraczają poza okres staroakadyjski. D. Collon dzieli pieczęcie bankietowe wg trzech
głównych tematów scen: picia z dużego naczynia za pomocą słomki, picia z kubków
oraz scen ze stołem.17 Dwa pierwsze typy możemy zaobserwować na doskonałej
jakości pieczęciach z grobowca Pu-abi w Ur (Fig. 2 i 3). Pierwsza to klasyczny przykład bankietu z kubkami – w obydwu rejestrach dwie większe (czyli ważniejsze)
postaci piją, siedząc naprzeciw siebie. Pozostali to służący lub podwładni. Druga
pieczęć pokazuje użycie zarówno słomek, jak i kubków. Przedstawienie zawiera
wszystkie elementy sceny typu pierwszego: duże naczynie, długie słomki i dwie postaci pochylone nad naczyniem. Podobne sceny pojawiają się od IV tysiąclecia, od
południa Mezopotamii po Syrię. Pieczęcie ze słomkami przedstawiają na ogół mniej
wyszukane okoliczności. Na tego rodzaju wizerunkach rzadziej (lub wcale) występuje obsługa, a postaci są równej wielkości.
Sceny bankietowe występują nie tylko w gliptyce, stanowią znaczną cześć przedstawień wczesnodynastycznych. Warto wspomnieć przynajmniej najsłynniejszy
obiekt sztuki sumeryjskiej, Sztandar z Ur. Scena bankietowa znajduje się w górnym
rejestrze tzw. pokojowej strony obiektu. Istotną kategorią są też tzw. plakietki ścienne, gdzie bankiet prezentowany jest na całości lub w jednym z rejestrów.18 Na tych
przedstawieniach hierarchia jest wyraźniejsza, podobnie jak kultowy kontekst sceny. Należy jednak wziąć pod uwagę, że są to obiekty większe i droższe od pieczęci,
musiały więc powstawać na zamówienie ludzi bogatych.
Sumeryjska kultura ucztowania
Tak liczne sceny bankietowe w literaturze i ikonografii stwarzają możliwości wielostronnego badania zjawiska – może ono skupiać się na charakterystycznych elementach przyjęcia – rodzaju alkoholu, jedzenia, roli muzyki. Można też podjąć
próbę rekonstrukcji społecznego kontekstu scen.
17
Te ostatnie głównie z terenu północnej Mezopotamii. Przykłady D. Collon, First impressions.
Cylinder Seals in the Ancient Near East: słomki nr 89–92, 94; kubki nr 91–93; stół nr 72. Na
pieczęciach często współwystępuje z nimi rydwan lub łódź, można więc interpretować niektóre te
sceny jako ceremonie, związane z podróżami kultowymi, co znajdowałoby potwierdzenie w tekstach literackich: D. Collon, First Impressions. Cylinder Seals in the Ancient Near East, s. 27.
18
Np. plakietka Ur-Nanše z Lagaš, czy plakietka z ucztującymi i muzykami z Chafadży (ok. 2550–
–2400, [za:] Aruz, Wallenfels, Art of the First Cities, s. 73).
168
Sumeryjskie ucztowanie w III tysiącleciu p.n.e.
Zainteresowanie badaczy, proporcjonalne być może do zainteresowania ucztujących, budził bankietowy alkohol. Skutki opisywane w tekstach nie zostawiają wątpliwości co do jego obecności, niepewność budzi kwestia rodzaju samego
trunku. Pierwsza i najbardziej oczywista odpowiedź to piwo. Rolnictwo w południowej Mezopotamii oparte na hodowli jęczmienia w naturalny sposób wykształciło technikę fermentacji ziarna. Dysponujemy obszernym materiałem prezentującym technologię jego wywarzania – sam Enki przygotowuje piwo przed
ucztą w Nippur, opisu dostarcza także piosenka pijacka. Bez wątpliwości można
piwo zidentyfikować na przedstawieniach, na których pojawiają się duże naczynia
ze słomkami (ten sposób picia był stosowany ze względu na pływające w niewyklarowanym napoju zanieczyszczenia19). Dyskutowany jest za to rodzaj napoju,
który mógł znajdować się w mniejszych naczyniach. Mogło to być oczywiście
piwo – pod warunkiem, że zostało przefiltrowane. Byłby to trunek szlachetniejszy, wymagający większego nakładu pracy. Na pytanie, czy mogło być to wino
gronowe, trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Znaki używane w tekstach
sugerują, że na ucztach był obecny napój inny niż piwo, jednak jego utożsamienie
z winem gronowym nie jest oczywiste. W południowej Mezopotamii wino było
towarem importowanym i jego obecność przed późnym okresem wczesnodynastycznym jest tylko przypuszczalna.20 A jeśli wspominany przez źródła termin
kurun oznacza wino, to jako produkt sprowadzany musiało być dosyć drogie i dostępne tylko zamożnym. Piwo łączyło wszystkic–- było napojem powszechnie
dostępnym i popularnym zarówno wśród bogatych, jak i biednych. Powszechne
występowanie muzyków w ikonografii i odniesienia do instrumentów w tekstach
(harfy, różne rodzaje bębenków) sugerują ich istotne miejsce w trakcie spotkań
przy alkoholu.
Poza materialnymi elementami świętowania, osobno należy podjąć rytualne
i społeczne znaczenie ucztowania w społeczeństwie sumeryjskim. Można tu zadać
kilka ważnych pytań. Czy sceny bankietowe odnoszą się do świąt religijnych? Czy
uczta jest rozrywką charakterystyczną dla wyższych warstw czy też jest wydarzeniem wspólnym dla wszystkich – biednych i zamożnych?
Związanie sceny z uroczystościami religijnymi było wynikiem kilku analiz materiału źródłowego. G. Selz wnikliwa analiza ikonografii prowadzi do wniosku, że
wczesne sceny bankietowe przedstawiają władcę w sytuacjach związanych z kultem,
19
J. Bottero, La plus vielle cuisine du monde, Paris 2002, s. 141.
R. Zettler, Searching for Wine in Archeological records of Ancient Mesopotamia [w:] N. Miller
(red.), The Origins and Ancient History of Wine, Philadelphia 2000, s. 123–133.
20
169
Święto – Zabawa – Uroczystość w świecie starożytnym
w szczególności z obrzędami świętych zaślubin21. D. Collon sugeruje podobne rozwiązanie na podstawie współwystępowania scen bankietowych z innymi tematami
– np. z łodzią, którą król miałby przybywać na uroczystość22. Na Sztandarze z Ur
uczcie towarzyszy procesja ofiarna, co uprawdopodabnia współwystępowanie tych
sytuacji. Istotnie wiele, może nawet większość z tych scen można wiązać ze szczególnie doniosłymi okolicznościami stwarzającymi okazje do ucztowania.
Z drugiej strony jednak kontekst religijny nie wyjaśnia wszystkich typów ikonograficznych ani popularności sceny w gliptyce. Trudno wiązać niektóre przedstawienia z określonym momentem kultowym23. Uczty były częścią uroczystości
religijnych z całą pewnoscią, nie musi to jednak wcale oznaczać, że spotkanie
przy alkoholu nie miało w społeczeństwie sumeryjskim właściwych sobie i niezależnych od okazji znaczeń. W tym kierunku interpretować można pieśń pijacką
– tekst wspomina libację, przedstawia picie jako sytuację ważną i świętą – jednak
niekoniecznie rytualną w ścisłym znaczeniu tego słowa.24
Pozostaje także otwarty problem miejsca uczty na tle hierarchii społecznej.
Najlepsze wizerunki bankietu, jakimi dysponujemy – intarsje, plakietki, pieczęcie wysokiej jakości – powstały na zamówienie ludzi bogatych, także literatura
powstawała w tych kręgach. Trudno jednak mówić o milczeniu źródeł w odniesieniu do pozostałych grup społecznych. Dysponujemy ogromną ilością pieczęci,
często bardzo słabej jakości. F. Pinnock jest zdania, że motyw bankietu „prawie
na pewno” związany jest z rytuałem lub świętem w pałacu i należy do kultury
wysokiej25. Nie wyjaśnia to jednak popularności sceny i nie wyklucza istnienia
konwencji wspólnego picia wśród niższych warstw. Nie idzie bowiem o to, czy
pito razem piwo – w tym nie byłoby nic szczególnego. Są jednak powody, by
sądzić, że spotkania przy alkoholu miały określone znaczenie w funkcjonowaniu
systemu społecznego oraz że rola ta nie ograniczała się tylko do kręgu pałacowego.
21
G. Selz, Bankettszene. Entwicklung eines ‘überzewitlichen’ Bildmotivs in Mesopotamien von der
frühdynastischen bis zur Akkad-Zeit. G. Selz prezentuje 615 obiektów przedstawiających scenę bankietowa, głównie pieczęci cylindrycznych, ale również plakietek i inkrustacji. Większość pochodzi
oczywiście z Mezopotamii, lecz uwzględnione zostały również przykłady z Syrii, Egiptu czy Elamu.
Opracowanie zawiera przerysy ogromniej ilości obiektów i ich datowanie, klasyfikację etc., część
syntetyczna jest niestety mocno ograniczona.
22
D. Collon, First impressions. Cylinder Seals in the Ancient Near East, s. 28.
23
F. Pinnock, Considerations on the Banquet Theme in the Figurative Art of Mesopotamia and Syria,
s. 24.
24
M. Krebernik, Nin-kasi und Siraš/Siris [w:] Reallexikon der Assyriologie, t. 9, D.O. Edzard (red.),
Berlin–New York 2000, s. 442–444.
25
F. Pinnock, Considerations on the Banquet Theme in the Figurative Art of Mesopotamia and Syria, s. 24.
170
Sumeryjskie ucztowanie w III tysiącleciu p.n.e.
Interpretacja materiałów dotyczących ludzi zamożnych jest oczywiście łatwiejsza
ze względu na jakość materiału. Typ ikonograficzny jest jednak tak powszechny,
że trudno wiązać go tylko z przedstawicielami elit, takimi jak Pu-abi. Większość
pieczęci została wykonana przez średniej klasy rzemieślnika, najpewniej na rzecz
średnio zamożnego klienta, który oznaczał tym motywem swoją działalność gospodarcza i prawną. Moda na określony wzór lub popularność obrzędu świętych
zaślubin wystarcza, aby wytłumaczyć tę powszechność.
Pewnej wskazówki dostarczają natomiast przedstawienia ze słomkami. Są one
rzadkie (choć również występują) na scenach dworskich i przedstawieniach wysokiej jakości (intarsje, plakietki). Są to natomiast bardzo popularne przedstawienia
na pieczęciach. Picie ze wspólnego naczynia stwarza uczestnikowi inną sytuację
niż używanie małych kubków. Niepotrzebny jest służący dolewający napoju, a pijący są sobie fizycznie równi. Piwo w dzbanie jest nie przefiltrowane, wiec tańsze
i mniej czasochłonne w przygotowaniu niż napój, jaki można pić z kubka. Bogowie w Podróży boga Enki oraz w innych mitach siedzą, trzymając w rękach kubki.
Nie ma informacji o kadziach i wspólnym piciu przez słomki. Mogłoby to stanowić potwierdzenie intuicji opartej na gliptyce: picie z dużych naczyń było najwyraźniej właściwe (choć nie wyłączne) mniej zamożnym, jednak ciągle wiązała się
z nim treść warta umieszczenie na osobistym znaku, jakim była pieczęć.
Uderzające na przedstawieniach uczty jest eksponowanie hierarchii. Wdzięcznym przykładem jest przywołany na początku tekstu bankiet zwierząt, który nie
tylko hierarchię przedstawia, ale z niej szydzi. Trudno mieć wątpliwości co do
miejsca zajmowanego przez poszczególnych uczestników, a różnica w ich ważności jest przedmiotem kpiny autora. Na pieczęciach z grobów królewskich w Ur
hierarchia nie jest tak jasna, choć dostrzegalna. Występują ważni (większe) i mniej
ważni (mniejsze postacie), obsługiwani i obsługujący, lecz i tak liczba osób biorących udział w uczcie jest znaczna, a mogłaby być jeszcze większa, gdyby tylko na
pieczęci było więcej miejsca. Na Sztandarze z Ur w uczcie bierze udział, oprócz
głównej osoby, jeszcze sześcioro współbiesiadników. Możliwe, że scena bankietowa spełnia w takich przypadkach rolę podobną do późniejszej sceny prezentacji
– wspólne picie z osobą wysoko postawioną może być nobilitacją dla właściciela
pieczęci.
Czy uczta jest więc okazją do budowania i utrwalania hierarchii czy też hierarchiczne bankiety możnych są najbardziej znanym i okazałym przykładem zwyczaju dostępnego każdemu? Może sama sytuacja jest hierarchiczna z natury i jej
funkcją społeczną jest podkreślanie różnic – i jako taka znalazła się na pieczęciach? Trudno o jednoznaczne odpowiedzi. Alkohol może być zarówno środkiem
171
Święto – Zabawa – Uroczystość w świecie starożytnym
podkreślenia równości, jak i jej zaprzeczenia. W społeczeństwach o słabo wykształconej hierarchii wspólne świętowanie umacnia więzi w grupie. Z drugiej
strony zapewnia władzy mechanizm rozdzielania dobr, stanowi sposób na ustalanie hierarchii a więc atrybut możnych.26 Zarysowane problemy stanowią tylko
cześć możliwości, jakie stwarza ten materiał. Analiza kultury picia pozwala na
rekonstruowanie relacji społecznych z punktu widzenia niespotykanego w innych
źródłach.
26
A.H. Joffe et al., Alcohol and Social Complexity in Ancient Western Asia, s. 298.
172
Fig. 1. Bankiet zwierząt, Ur
(wg L. Legrain, Ur Excavations III: Archaich Seal-Impressions, London 1936, nr 384)
Fig. 2. ME 121545 pieczęć z grobowca Pu-abi, Ur ok. 2600
(© Trustees of the British Museum)
Fig. 3. ME 121544 pieczęć z grobowca Pu-abi, Ur ok. 2600
(© Trustees of the British Museum)