dr hab. Anna Kalewska, prof. UW

Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich
Wydział Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Oboźna 8, 00-227 Warszawa
http://iberystyka-uw.home.pl
dr hab. Anna Kalewska, prof. UW
Warszawa, 7 września 2015
Recenzja
Dysertacji doktorskiej mgr Gabriela Borowskiego (Wydział Filologiczny UJ, Kraków)
pt.
Powieściowa autonarracja w Brazylii: tożsamość nowoczesna a kultura audytywna
(przypadek Machado de Assisa)
Dysertacja doktorska pana magistra Gabriela Borowskiego wpisuje się w nurt krajowej,
luzofońskiej i światowej brazylianistyki, traktując o twórczości Joaquima Marii Machado de Assisa
(1839-1908), twórcy brazylijskiego realizmu.
Dorobek krajowej brazylianistyki w dziedzinie literaturoznawstwa przedstawia się dość
skromnie. Autor omawia prace polskich i zagranicznych badaczy (m. in. Janiny Z. Klawe, Henryka
Siewierskiego, Ewy Łukaszyk, Marcela Paiva de Souza). Stawia sobie ambitne zadanie
„skonstruowania i upowszechnienia spójnego obrazu dziewiętnastowiecznej [literackiej] produkcji w
Brazylii” (s. 20). Zadanie to podejmuje odważnie, pisząc po portugalsku (stosując brazylijską normę
językową), z licznymi odwołaniami do uznanych autorów polskich, brazylijskich, portugalskich i
anglojęzycznych. Wśród metodologów, pojawiają się nazwiska Antonia Candido, Adolfa Barros
Baptista, Anthonego Giddensa, Charlesa Taylora, Clifforda Geertza i rozlicznych autorytetów w
dziedzinie socjologii i filozofii literatury.
Praca doktorska mgra Borowskiego stawia sobie za cel zbadanie wymiaru oralnego,
piśmiennego i audytywnego wybranych powieści Machado de Assisa. Punkt wyjścia stanowią
Wspomnienia pośmiertne Brasa Cubasa (Memórias póstumas de Brás Cubas, 1880-1881, przekład
polski Janiny Z. Klawe, WL, Kraków 1974 i 1977), zaś punkt dojścia – powieść pt. Dom Casmurro,
wydana na przełomie 1898 i 1900 roku. Gabriel Borowski ujął dorobek prozatorski brazylijskiego
autora jako proces stopniowego przyswajania nowoczesnych technik narracyjnych w ramach kultury
zdominowanej przez wzorce komunikacji ustnej. Model wielopłaszczyznowej narracji, nawiązującej
do tradycji ustnej jak i do nowatorskiej praktyki literackiego realizmu kontynuować będą również
1
późniejsi pisarze w Brazylii, np. kojarzony z neorealizmem Graciliano Ramos (1892 – 1953), a przede
wszystkim João Guimarães Rosa (1908 – 1967), autor słynnego dzieła Grande sertão-veredas
(Wielkie pustkowie, PIW, Warszawa 1972). Zdaniem doktoranta, wspomniani pisarze reprezentują
„powieściowy głos lokalny” (uma voz narrativa local, s. 13) w sensie brazylijskości powieści opartej
na oraturze, zapoczątkowanej w okresie transformacji społeczno-politycznych, jakie miały miejsce w
Brazylii pod koniec XIX wieku: zniesienia niewolnictwa, kresu cesarstwa, początków republiki.
Omawiana dysertacja doktorska zawiera również nawiązania do literatury brazylijskiej drugiej
połowy wieku XX – do początków dyktatury wojskowej Getúlia Vargasa. Przynosi również liczne
odwołania do modernizmu i ponowoczesności, ciekawe koncepcje teoretyczno-literackie i rozważania
o zbiorowej tożsamości Brazylijczyków. W najbardziej istotnych fragmentach swoich rozważań pan
mgr Borowski bada model powieści brazylijskiej określonej jako przednowoczesna, w odniesieniu do
utworów Machada de Assisa. Przede wszystkim zajmują uwagę Doktoranta kategorie stosowane na
luzofońskim (portugalskojęzycznym) gruncie literaturoznawczym do opisu form diegetycznych
eksponujących wewnętrzną perspektywę podmiotu narracyjnego. Szczególnie istotne wydaje się
rozróżnienie fikcyjnej autonarracji i autofikcji, które się spotkają, ale i zostaną zakwestionowane w
późniejszych powieściach brazylijskich.
Za kwestię niezwykle istotną Doktorant uznaje konieczność rozróżnienia pomiędzy kategorią
autofikcji (pojęcia powstałego pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku i osadzonego w
paradygmacie ponowoczesnym) i fikcyjnej narracji powieściowej – jako pojęcia obszerniejszego
znaczeniowo, a zarazem bardziej owocnego poznawczo w badaniach nad brazylijską literaturą
współczesną. Autofikcja – nie tożsama z autobiografią, choć wespół z nią tworząca kategorię
„autonarracji fikcjonalnej” (a autonarrativa ficcional) i powieści autonarracyjnej w Brazylii – tworzy
wewnętrzną strukturę dzieł Machado de Assisa, a także uznanych autorów brazylijskich.
Autofikcja typu biograficznego zakłada nietożsamość podmiotu opowiadania i przedmiotu
opowiadanego, zaburzenia bądź cięcia porządku chronologicznego oraz brak związków przyczynowoskutkowych dyskursu powieściowego, a także wewnętrzne w nim odniesienia i komentarze natury
krytycznej. Znakomity przykład autofikcji w powieści brazylijskiej stanowi powieść Mária de
Andrade pt. Macunaíma (1928; przekład i posłowie Janiny Z. Klawe jako Macunaima, bohater
zupełnie bez charakteru: rapsodia, WL, Kraków 1983); fikcyjny bądź „fabularny” autor i zarazem
bohater powieści pojawia się pod koniec dzieła, w sytuacji diegetycznego nieprawdopodobieństwa.
Jak zauważa mgr Borowski (na s. 44 dysertacji), pisarstwo autofikcyjne tworzy autor zbuntowany,
który za pośrednictwem tworzonej przez siebie fikcji powieściowej wskazuje na ułomności i wady
swoje oraz społeczeństwa, w którym dość swobodnie bytuje.
Fikcja autonarracyjna natomiast tworzyć będzie subtelniejszą i lepiej zorganizowaną sieć
odniesień tekstowych, społecznych i ideologicznych również formułowanych z zamiarem krytycznym
w odniesieniu do społeczno-ideologicznej podstawy działań narratora-bohatera. W powieściach
drugiej, późniejszej fazy twórczości Machada pojawi się narrator zdecydowanie różny od bohatera
2
jako empirycznego podmiotu opowiadającego: będzie nim Brás Cubas, albo stary kanonik w Casa
Velha, Bento Santiago, radca Aires, bądź postać z innej już klasy społecznej, eksponująca perspektywę
zewnętrzną podmiotu, bliską już fikcyjnemu wspomnieniu.
Sporo uwagi poświęca Doktorant zagadnieniom oratury i piśmiennictwa – kultury mówionej i
pisanej. W kulturze Brazylii dostrzega wyraźną łączność między przekazem ustnym a przejmującym
go (już w XVI i XVII wieku) tekstem pisanym. Istotne wydają się tutaj odniesienia do prac Taylora,
Geertza, Jerusy Pires Ferreira, Antonia Candido, Sérgio Buarque de Holanda i pozostałych badaczy
(oraz bardów i pisarzy – „opowiadaczy historii”) broniących dziedzictwa oratury jako istotnego
nośnika tożsamości brazylijskiej. Odzyskiwanie mechanizmów oratury istotne jest również w
literaturze współczesnej i post-modernistycznej teorii audytywności: przetrwania oratury w ramach
kultury pisanej. Z tradycji tej czerpał nie tylko Machado de Assis i jego kontynuatorzy, ale i pisarze
romantyzmu brazylijskiego: José de Alencar ( 1829 - 1877), Joaquim Manuel de Macedo (1820 1888), Manuel Antônio de Almeida (1831 - 1861).
Wśród jednej z istotnych tez omawianej pracy doktorskiej pojawia się stwierdzenie, że
współczesny „narrator perswazyjny” (um narrador persuasivo) stanowi produkt brazylijskiej
asymilacji literatur europejskich oraz wynik dostosowania do specyficznych warunków społecznokulturowych w Ameryce Łacińskiej: dziedzictwa jezuickiej działalności misyjnej i Reformy
katolickiej, powstania pierwszych (portugalskich) i po 1822 r. brazylijskich drukarni i oficyn
wydawniczych, specyfiki życia społeczno-kulturalnego w Rio de Janeiro, zakończenia wojen
paragwajskich i powszechnego spisu ludności, rozwoju dziennikarstwa i upowszechnienia felietonu
oraz powieści w odcinkach. Efektem finalnym byłoby stopniowe unowocześnienie (i uwolnienie, już
w realizmie, do roli transparentnego narratora wszechwiedzącego) postaci „narratora-patriarchy rodu”
. Aż do całkowitego wykluczenia postaci i roli narratora i wykształcenia realistycznych konwencji
dyskursu narracyjnego.
Solidność badawcza pana mgr Gabriela Borowskiego uwzględnia ponadto wiele rozmaitych
kwestii, np. polemikę między Machado de Assisem a Sílvio Romero, „paradygmat nieufności” w
powieści określony teoretycznie przez Abla Barrosa Baptistę, wypowiedzi licznych teoretyków na
temat oratury i audytywności, opinie Machado de Assisa o literaturze realizmu brazylijskiego.
W praktycznej części rozprawy doktorskiej, mgr Borowski poddaje wielopłaszczyznowej
analizie powieści wybranego autora, posługując się teoretycznymi i metodologicznymi koncepcjami
m. in. Antonia Candido, G. M. Salesa, José Veríssimo, Lúcii Migueis Pereira, Augusta Meyera,
zgodnie z fazami rozwoju powieści Machada de Assis: od początków do ok. 1879-80 roku i do
przełomu XIX i XX wieku. Istotnymi kategoriami są: komentarze metafikcyjne, antropomorficzne
przedstawienie narratora jako „opowiadacza historii” i aktywnego członka społeczeństwa,
bezpośrednie odniesienia do czytelnika (wpisanego w dzieło), i – last but not least – przejawy oratury
w tekście pisanym. Nie bez znaczenia są również odniesienia do tekstualnych i powieściowych gier
narracyjnych oraz punktów widzenia, nawiązania do tradycji „manuskryptu znalezionego w ….”,
3
powieści epistolarnej, Nowych listów portugalskich (1972) autorstwa „3 Marii” z Portugalii: Barreno,
Horta i Velho da Costa, i jak zawsze w optyce Autora możliwych relacji z żywym, ustnym przekazem
dialogu społecznego.
Pierwsza faza powieści Machado de Assisa obejmuje powieści Ressureição (1872), A mãe e a
luva (1874), Helena (1876) i Iaiá Garcia (1878). Doktorant słusznie zauważa, iż dzieła te ustanawiają
iluzoryczny dialog między narratorem a czytelnikiem, zbliżają perspektywę wypowiedzi narratora do
punktu widzenia postaci, proponują technikę ustnej wypowiedzi – do swobodnej „obróbki” przez
czytelnika, zachowując niezależność narratora od postaci bądź wchodząc w relację „współwiny” z
czytelnikiem. Narrator opowiada historię bohatera, nie ma jednak mocy oddziaływania na jego
decyzje, aczkolwiek świadomie komentuje przekroczenie powieściowych konwencji. Dla tej fazy
istotne jest również rozróżnienie mechanizmów komunikacji ustnej i pisemnej w dziele literackim,
podkreślenie eksplikacyjnej funkcji narratora względem głównego wątku powieści, stworzenie iluzji
dialogu z publicznością, wreszcie ukształtowanie narratora wszechwiedzącego, a zarazem komentatora
działań, wyglądu, gestów i wypowiedzi postaci. Dialog – pozornie ustny na kartach powieści
Machada – z czytelnikiem wpisanym w dzieło stanowi dziedzictwo romantyzmu, a zarazem pierwszy
chwyt nowoczesnej, realistycznej powieści brazylijskiej. Niekiedy narrator przyjmuje punkt widzenia
niewolnika, oratura zawarta w dziele literackim staje się potężnym sprzymierzeńcem czytelnika,
uwolnionego już od wysiłku percepcji subtelniejszych rozwiązań narracyjnych, niż komentarze listu
włączonego do dyskursu powieściowego (w powieści Helena). Kontekst pozaliteracki stanowić
zaczyna niezbędny element komunikacji z czytelnikiem. Narrator także nie będzie „uszami” ani
„oczami” czytelnika, bowiem w powieści Iaiá Garcia (1878) jest już właściwie nieobecny.
W drugiej fazie twórczości Machado de Assisa, reprezentowanej przez Wspomnienia
pośmiertne Brasa Cubasa (powieść rozpoczynająca realizm w Brazylii, utrzymana w konwencji
pośmiertnej wypowiedzi „nieboszczyka autora” drukowana była w odcinkach na łamach Revista
Brasileira w 1880 r., a rok później ukazała się w formie książkowej nakładem Tipografia Nacional to
ironiczny portret Rio de Janeiro) oraz
Dom Casmurro (opublikowane w 1899 r. w Rio de Janeiro
arcydzieło literatury realistycznej, fikcyjny pamiętnik zazdrosnego, zdradzonego męża, Bento
Santiago) nastąpi już zapowiedziana przez Rolanda Barthesa „śmierć autora”. Tekst literacki –
powieść bądź nawet list – będzie żył niezależnie od autora historycznego bądź fikcyjnego. Dobrze
sądzi pan mgr Gabriel Borowski, że przygotowany został w ten sposób grunt do powieści realistycznej
expressis verbis, z postaciami odpowiadającymi wyłącznie za swoje czyny i epickim,
wszechwiedzącym narratorem.
W optyce omawianej dysertacji doktorskiej, Dom Casmurro stanowi najpełniejszy wyraz
zasygnalizowanych wcześniej przekształceń i procesów narracyjnych. Wspomniany wyżej bohater,
Bento Santiago, zarazem „opowiadacz” swojego rodzinnego dramatu, zakłada na czytelnika pułapkę
narracyjną. Możemy czytać brazylijską powieść jako kwintesencję (bądź synekdochę) tradycyjnej
kultury elit brazylijskich, bądź jako rzeczywistą relację pamiętnikarską opowiedzianą w konkretnym
4
czasie tak, jak się tworzy przekaz ustny. Czy ta perspektywa jest bliższa Doktorantowi? Jeśli tak, to
dlaczego? Posiłkuje się pan Gabriel (którego pamiętam jako mojego wybitnego studenta I roku
filologii portugalskiej w IFR UJ) głosami interpretacyjnymi badaczek powieści Machada: Maria José
Somerlate Barbosa i Helen Caldwell. Czy aby są to wszystkie najważniejsze wypowiedzi na temat
Assisa, który dla literatury i kultury Brazylii zrobił tyle, co Luís Vaz de Camões (ok. 1524 – 1580) dla
Portugalii? Ustaliło się już wszak powiedzenie, na określenie kontynentalnego wariantu
portugalskiego: język Camõesa i jego brazylijskiej wersji: język Machado de Assisa (nota bene, syna
Portugalki i brazylijskiego Mulata).
Dom Casmurro, jako konceptualna i wielowątkowa
„autonarracja pamiętnikarska” (a
autonarrativa memorialística, s. 178), wynosi wiele z tradycji konceptu biblijnego - jak czyni zresztą
spora cześć literatur luzofońskich, mających kontakt z europejską kulturą baroku. Oddajemy tu
Doktorantowi sprawiedliwość. Uzasadnione wydają się również Jego stwierdzenia, że audytywność,
oratura i autonarracja zasymilowana przez czytelnika ułatwiają odbiór powieści Assisa oraz
gwarantują
zrozumienie rozbieżności kulturowych w świecie reprezentowanym przez adwokata
Bento Santiago i sferę publiczną życia społecznego w Brazylii w drugiej połowie XIX wieku. Narrator
nie byłby tu godny zaufania (zbliżając się do kategorii the unreliable narrator, według terminologii
Wayne’a Boothe’a), zaś czytelnik podlegałby pokusie udziału w samodzielnej konstrukcji tożsamości
brazylijskiej w okresie schyłku cesarstwa – wybrana perspektywa wydarzeń zależałaby od przypisania
odbiorcy odpowiedzialności za selekcję, rozwój i interpretację wydarzeń. Chodzi bowiem – i tu
Doktorantowi przyznajmy rację – o przednowoczesny model powieści, symulujący oralność i
kwestionujący podstawy feudalnego systemu społecznego w Brazylii.
W przypadku opracowania
polskojęzycznej wersji doktoratu, ciekawe byłyby bez wątpienia odniesienia do tez Marcina Kuli o
podobieństwach niewolnictwa brazylijskiego i systemu pańszczyźnianego w Polsce, prac Mariusza
Malinowskiego
o
kształtowaniu
brazylijskiej
myśli
społecznej:
http://www.cesla.uw.edu.pl/cesla/images/stories/informacje_jednorazowe/Mariusz_Malinowski_publi
kacje.pdf
oraz twórcze wykorzystanie myśli ważniejszych autorów tekstów opublikowanych w ramach
serii wydawniczej Biblioteka Iberyjska, ISIiI UW – MHPRL, Warszawa: http://bibliotekaiberyjska.pl/
(zwłaszcza Marcina Floriana Gawryckiego o brazylijskiej koncepcji stosunków międzynarodowych).
Druga faza twórczości Machado de Assisa to zarazem okres dojrzały w twórczości pisarza,
dość szczegółowo przedstawiony i zanalizowany przez Doktoranta. Warto byłoby tu ustalić
(przypomnieć?) linię odstępstw i zależności od twórczości Laurence’a Sterna, Xaviera de Maistre’ a,
Honoriusza Balzaka, Gustawa Flauberta i Emila Zoli, a także portugalskiego pisarza José Maria Eça
de Queirós (1845 - 1900), który opowiadaniem pt. Dziwactwa pewnej blondynki (wydanie polskie WL
Kraków w 1978 r., w zbiorze Opowiadania portugalskie XIX i XX w.) – Singularidades de uma
Rapariga Loura (napisanym w 1873 r., opublikowanym w odcinkach w 1874 r. na łamach Diário de
Notícias jako Brinde aos Senhores Assinantes do Diário de Notícias, następnie w pośmiertnym
5
zbiorze Opowiadań/Contos w 1902 r.) zainicjował realizm w Portugalii. Istniałaby odpowiedniość
między naśladowcą Tristrama Shandy’ego i pesymistycznych rozważań sabaudzkiego rewolucjonisty
a Wspomnieniami pośmiertnymi Brasa Cubasa? Dom Casmurro asymilowałby chętniej wzory
realizmu francuskiego? Jak się ma do tych kwestii relacja Machado de Assis – Eça de Queirós?
Pytania te sprowadzają być może wysoką trajektorię lotów Doktoranta do poziomu podręcznika
literatury, ale wobec ciągłe słabej obecności literatury brazylijskiej w Polsce wydają się uzasadnione.
Kumulowanie cytowanych opinii (przy zaznaczonej, choć wszak dość skromnej sile konkluzji
własnych) dezorientuje nieco czytelnika europejskiego, nie bytującego na co dzień w „amazońskim
silva rerum”, pięknie przedstawionym i opisanym w polifonicznym dziele Henryka Siewierskiego (Raj
nie do utracenia. Amazońskie silva rerum, Universitas, Kraków 2006).
Dysertacja doktorska pana mgra Gabriela Borowskiego zrealizowała postawiony cel:
przedstawiła, zanalizowała i zinterpretowała brazylijską powieść autonarracyjną na materiale korpusu
trzynastu utworów Machado de Assisa (powieści, a także opowiadań i wybranych kronik), wskazując
na doniosłą rolę zachowania oratury i audytywnośi w tekście pisanym ze świadomością partycypacji
w nowoczesnej i ponowoczesnej świadomości kulturowej w Brazylii.
W uwagach końcowych – jak pisze sam Doktorant – „dokonuje się podsumowanie pracy przy
jednoczesnym zwróceniu uwagi na możliwe kierunki dalszego rozwoju badań, w szczególności na
konieczność refleksji nad dostrzegalnym w kulturze brazylijskiej skupieniem na tym, co mówione,
bliskie
i
jednostkowe
jako
propozycji
alternatywnej
w
stosunku
do
abstrakcyjnego
i
uniwersalizującego projektu nowoczesności europejskiej” (s. 239 polskojęzycznego Streszczenia).
Również i we właściwych konkluzjach, czyli Considerações finais, Doktorant przypomina cele pracy,
zbieżne w zasadzie z wnioskami, jeśli chodzi o rolę i znaczenie (literackie, kulturowe, społeczne, a
może i narodowotwórcze) koncepcji autonomii powieściowej w Brazylii, zagadnienia audytywności,
kształtowania (po)nowoczesnej tożsamości kulturowej. Czy kategoria audytywności w koniunkcji z
oraturą i piśmiennictwem – czyli triada auditividade, oralidade, escrituralidade – pozwoli
na
pogłębienie badań nad twórczością tak znanych i wybitnych brazylijskich pisarzy, jak Graciliano
Ramos i João Gumarães Rosa, a także Jorge Amado (1912 – 2001), najsłynniejszego brazylijskiego
powieściopisarza, który po 1956 r. zerwał z przynależnością klasową jako wyznacznikiem charakteru
postaci i tworzył przesycone humorem, radością życia i erotyką powieści o rodzimej Bahia, obficie
tłumaczone na polski? Literatura brazylijska, także oczywiście powieści Machado de Assisa,
nastawione są na oralność, poszukiwanie konkretu, wyraz pragnień jednostki i lokalnej tożsamości
Brazylijczyków (o czym pisze p. Borowski na s. 104). Łączona od czasów dokonań powieściowych
João Guimarães Rosa z realizmem magicznym proza brazylijska może bez wątpienia zainteresować
polskiego czytelnika – w formie przekładów czy solidnej monografii naukowej.
Aprobując w pełni sensowność dokonań pana mgr Gabriela Borowskiego (jest on już dość
sprawnym propagatorem literatury brazylijskiej w Polsce, Portugalii i Rumunii, jak świadczą
opublikowane dotąd prace), proponujemy rozważenie dwu kwestii. Pierwsza jest natury formalnej.
6
Dotyczy uzgodnienia i ustalenia słownictwa, terminologii teoretyczno-literackiej i kulturoznawczej
oraz aparatu pojęciowego obecnego w portugalskojęzycznym korpusie dysertacji i polskojęzycznym
Streszczeniu. Prace Ryszarda Nycza, wcześniejsze Poetyki doświadczenia (IBL PAN, Warszawa 2102)
cytowanej w Bibliografii, np. Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze (Warszawa
1984, Kraków 1996) czy klasyczne już wydania Słownika terminów literackich w opracowaniu
Michała Głowińskiego i Teresy Kostkiewiczowej mogą przyczynić się do likwidacji efektu
„lustrzanego odbicia” myślenia po portugalsku bądź pisania po polsku (lub vice versa). W przyszłości
Autor pokusi się być może o dalsze przekłady powieści Machado de Assisa, zainicjowane w swoim
czasie przez Janinę Z. Klawe (1921 – 2008; inicjatorkę i założycielkę w 1977 r. sekcji luzobrazylijskiej na Uniwersytecie Warszawskim), a może nawet solidną monografię brazylijskiego
pisarza.
Nie od rzeczy byłby także metodologiczny podział Bibliografii – Referências bibliográficas,
która epatuje odniesieniami do prac traktujących o narodzinach tożsamości nowoczesnej, światowej
przestrzeni literackiej, fenomenologii, pamięci, reinterpretacji kultur, kulturowej teorii literatury,
peryferii kapitalizmu, etc. Czy aby na pewno w sposób uzasadniony co do zakroju tekstu głównego?
Może transgresyjna, niespokojna osobowość Autora zadecydowała o rozwichrzonej samodzielności (a
zarazem odpowiedniości i wzajemnym, uzupełniającym się autodyskursywnym refleksie) dysertacji
doktorskiej, jej streszczenia w języku polskim i „amerykańskiej”, alfabetycznej klasyfikacji
„cytowanych źródeł/fontes citadas”. W przyszłej pracy naukowej Autora należałoby się spodziewać
większego rygoru myślowego, a zarazem większej odwagi w formułowaniu samodzielnych hipotez
badawczych i sądów krytycznych.
W kwestii merytorycznej, warte uwagi i kontynuacji są końcowe rozważania Autora o
fenomenach kulturowych i zjawiskach literackich (także na pewno społecznych, historycznych i
politycznych) kojarzonych z dziedzictwem brazylijskiego „opowiadania dziejów”, oratury,
bezpośredniego przekazu ustnego, kojarzonego z czymś „bliskim”, jednostkowym”, ba, z brazylijskim
„człowiekiem serdecznym” (o homem cordial brasileiro) w opozycji do europejskiego „zimnego”
indywidualizmu typu gringo, kultywowanym przezeń abstrakcjom, nowoczesnemu realizmowi i
cywilizacji postindustrialnej.
I sprawa najważniejsza. Doktorat p. Gabriela Borowskiego kieruje uwagę czytelnika ku
hipotezie (na ile popartej przez Autora i kompetentnych badaczy?), iż początek modernizmu w
Brazylii należałoby sytuować znacznie wcześniej, niż dokonania grupy pisarzy, muzyków i malarzy
uczestniczących w lutym 1922 r. w São Paulo w Tygodniu sztuki nowoczesnej (A Semana da Arte
Moderna), która piórem Oswalda de Andrade i jego obrazoburczymi manifestami (Manifesto da
Poesia Pau-Brasil i Manifesto Antropófago) zaproponowała walkę z dziedzictwem kultury
europejskiej
i
waloryzację
brazylijskiej,
oryginalnej,
natywnej
i
„prymitywnej”
sztuki
południowoamerykańskich autochtonów? Temat ten przedstawił w swoim czasie pasjonująco Prof. dr
7
hab. Jerzy Brzozowski na konferencji zorganizowanej na Uniwersytecie Warszawskim z okazji 500lecia „odnalezienia” Brazylii.
Modernizm, literacka ekspresja tożsamości brazylijskiej, potwierdzenie samodzielności
kulturowej Brazylii od ciążącego już dziedzictwa i balastu doświadczeń „oświeconej” Europy
kiełkowałyby może już w latach 70 i 80 dziewiętnastego stulecia, kiedy narrator-postać Machado de
Assisa zaczyna kończyć swój narracyjny żywot niczym Sarazzine w noweli Balzaka analizowanej
przez Rolanda Bartha, a wykluwający się realizm potwierdzał prawa narodu brazylijskiego do
samostanowienia. Oczywiście, potwierdzenie takiej hipotezy to swoista reviravolta, przewrót w
badaniach nad literaturą brazylijską, które pan mgr Gabriel Borowski będzie na pewno kontynuował, a
poły togi doktorskiej nie powinny krępować mu lotów, lecz zachęcać do coraz śmielszych i bardziej
samodzielnych działań na fascynującym, barwnym i wciąż dla nas egzotycznym polu literatury
brazylijskiej.
Pisarze brazylijscy, a zwłaszcza João Guimarães Rosa, inspirowali i nadal inspirują pisarzy w
innych krajach do walki ze stereotypami. Czerpiący z doświadczeń wielkiego Brazylijczyka i
przedstawicieli realizmu magicznego pisarz mozambicki Mia Couto (ur. 1955), dokładnie czterdzieści
lat po odzyskaniu niepodległości przez Mozambik (25 czerwca 2015 r.) powiedział agencji
informacyjnej Lusa „patrzymy na Europę jak na punkt odniesienia”. Brazylijczycy wydali swój
okrzyk wolności nad rzeką Ipiranga (o grito de Ipiranga) 7 września 1822 r. i potrzebowali być może
mniej niż stu lat, by radykalny odwrót od europejskiego dziedzictwa potwierdzić w literaturze swojego
kraju. Tego rodzaju hipoteza, odniesiona przez p. mgra Gabriela Borowskiego do twórczości Machado
de Assisa jest samodzielna na polskim gruncie, nowatorska i oryginalna.
Zważywszy na prawidłowe przeprowadzenie wywodu interpretacyjnego twórczości Machado
de Assisa w oparciu o wielokierunkowe – literaturoznawcze, kulturoznawcze, socjologiczne,
filologiczne oraz społeczno-polityczne przesłanki metodologiczne oraz wkład Autora do omawianego
tematu (udokumentowany w Bibliografii na s. 208, a ostatnio opublikowaniem artykułu z zakresu
traduktologii w portugalskim e-booku Os Estudos de Género na Perspetiva Ibérica e Eslava, Lisboa
2015:
http://www.lusosofia.net/textos/20150902-
cieszynska_beata_silva_fabio_mario_estudos_de_genero.pdf ) z całym przekonaniem o tym, że
przedstwiona mi praca doktorska odpowiada wymaganiom Ustawy, uprzejmie wnioskuję do Wysokiej
Rady Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego o podjęcie dalszych stosownych kroków
w postępowaniu o nadanie stopnia naukowego doktora panu magistrowi Gabrielowi Borowskiemu.
Jednocześnie popieram wniosek Wysokiej Rady w sprawie zgłoszenia Jego doktoratu do nagrody
Prezesa Rady Ministrów RP.
dr hab. Anna Kalewska, prof. UW
8