Warszawa, 18 marca 2008

ZAMEK
Nazwa:
Ruiny zamku w Grodźcu
Lokalizacja:
Grodziec, gmina Zagrodno, powiat złotoryjski, województwo dolnośląskie
Współrzędne geograficzne: N 51°17' E 15°75'
Wpis do rejestru zabytków: zamek: nr 279 z dn. 11.05.1951 r. oraz 613 z dn. 28.08.1959
park: nr 507/L z dn. 13.05.1977
Ruiny kamiennego zamku późnośredniowiecznego położonego
na wysokiej bazaltowej skale. Romantyczna rekonstrukcja Bodo
Ebhardta z początku XX wieku.
Grodziec, pałac w zespole zamkowym, archiwum NID
Tekst karty ewidencyjnej zabytku z 1996 roku, autor: Ewa Sawińska
SYTUACJA: Grodziec to wieś położona na Pogórzu Kaczawskim. Wieś rozciąga się równoleżnikowo, a
nad równinną okolicą dominuje samotna góra Grodziec (wys. 389 m n. p. m.), położona na północny
zachód od wsi. Bazaltowe wzgórze porasta piękny stary las mieszany. Zespół zamkowy rozlokowany
jest na platformie szczytu, prowadzi do niego wąska asfaltowa droga dojazdowa.
KOMPOZYCJA : Zespół zamkowy zajmuje całą powierzchnię platformy wzgórza, przyjmując kształt
nieregularnego wieloboku, w formie klina, wydłużonego w kierunku północ-południe, którego ostrze
skierowane jest ku północy. Kształt założenia określał wysoki kamienny mur obronny, najeżony
okrągłymi basztami i czworobocznymi wieżami. Większość murów, z wyjątkiem odcinka południowego,
zachowała się do dziś. Mury otoczone są suchą fosą, którą obiega zewnętrzny wał obwodowy, na
którego grzbiecie biegnie ścieżka umożliwiająca obejście całego założenia dookoła. Zespół złożony jest
z dwóch zasadniczych części: podzamcza i zamku właściwego, tzw. górnego.
Znacznie większe podzamcze, rozciąga się w części południowej wzgórza i zabudowane jest
nielicznymi budowlami, które są częściowo zachowane i zajmuje 2/3 powierzchni całego zespołu. Na
teren podzamcza prowadzi jedna, droga wjazdowa, która wchodzi w jego obszar przez budynek
bramny z wartownią i dalej biegnie na północ, ku głównej bramie zamku górnego. Przy nieistniejącym
już dziś południowym odcinku murów widoczne są ślady prostokątnego budynku – dawnej karczmy. W
pobliżu, na narożniku południowo-wschodnim, kwadratowa wieża wartowni, połączona drewnianym
gankiem z, usytuowaną poniżej, poza murami, okrągłą wieżą wodną. W zachodniej części podzamcza,
przy drodze wiodącej na zamek górny, usytuowano współcześnie wybudowany, niewielki budynek
sanitarny. Nie zachował się natomiast ślad po dawnej kuźni, która znajdowała się przy bramie
wjazdowej , po południowej stronie drogi.
ZAMEK GÓRNY stanowi ostrze tego założenia w kształcie klina, zajmuje północna część zespołu,
przyjmując kształt symetrycznego siedmioboku z wcinającymi się w teren podzamcza: budynkiem
bramnym i resztkami budynku mieszczącego dawną zbrojownię i piekarnię. Od podzamcza oddziela go
własny system obronny z trzema odcinkami muru południowego, budynkiem bramnym z bramą
warowną poprzedzoną gardzielą i z mokrą fosą, przez którą przerzucony był, niegdyś zwodzony, most.
Budynki górnego zamku zgrupowane są ciasno wokół wielobocznego dziedzińca. Ich tylne elewacje
włączają się w ciąg murów obronnych (pałac, donżon, łącznik, wieża mieszkalna). Z dawnych
zabudowań zachowała się grupa budynków pierzei zachodniej z dominującym w założeniu pałacem,
łącznikiem i wieżą mieszkalną tzw. starą wieżą oraz budynek bramny z ruinami donżonu i zbrojowni.
W pierzei wschodniej widoczne tylko niewielkie pozostałości dawnych budynków gospodarczych –
piwowarni i piekarni. Nie zachowały się natomiast zupełnie dawne stajnie, które zlokalizowane były
przy południowo-zachodnim fragmencie murów.
ZESPÓŁ ZAMKU GÓRNEGO stanowi zwartą, zamkniętą kompozycję, z wyraźnymi tendencjami do
regularności i symetrii układu. Oś symetrii akcentowana jest północnym narożnikiem „starej wieży” i
wydłużonym budynkiem zbrojowni, narożniki regularnego wieloboku murów zaznaczone są czterema
okrągłymi basztami. Całość tworzy rozczłonkowane wnętrze architektoniczne ze środkowym,
wielobocznym dziedzińcem oraz dwoma niewielkimi zaułkami – północnym, prostokątnym podwórzem
przy starej wieży (łączącym się wąskim przesmykiem z dziedzińcem i południowo-zachodnią wnęką
między pałacem, basztą i południowo-zachodnim fragmentem muru).
Osobne niewielkie wnętrze architektoniczne stanowi zespół bramy.
PAŁAC: Pałac jest najokazalszą budowlą zespołu zamkowego. Jest to reprezentacyjna budowla
mieszkalna, która przejęła funkcje po tzw. starej wieży. W ostatecznej formie powstała ok. 1522 roku.
Być może początek prac należy przenieść na koniec XV wieku. Obecny kształt otrzymała w latach
1906-1908. Założona na nieregularnym rzucie, składa się z dwóch, zbliżonych kształtem do
prostokątów rożnej wielkości części, połączonych ze sobą pod kątem 150 stopni. Część południowa
wydłużona, z głównymi reprezentacyjnymi salami pałacowymi, część północna, w proporcjach zblizona
do kwadratu, mieści sień i pomieszczenia gospodarcze. Od zachodu, na połączeniu obydwu części,
usytuowana została baszta założona na rzucie koła. Budynek elewacją zachodnią włącza się w ciąg
murów zamkowych. Budowla dwukondygnacyjna, w całości podpiwniczona, nakryta wyniosłym
czterospadowym dachem ceramicznym z wysokim kominem południowym.
PODZAMCZE rozległe, o nieregularnym kształcie z nielicznymi, małymi budowlami, o rozproszonej,
nieregularnej kompozycji. Większość zabudowań włączona jest w system murów obronnych (baszty,
wieża bramna, wartownia), które są elementami ograniczającymi kompozycję. Z tego układu
wyłamuje się wieża wodna, usytuowana poza murami, włączona w założenie dzięki wysokiemu
drewnianemu gankowi, umożliwiającemu komunikację z wartownią. Cechy regularności nabiera
podzamcze w północnej części, gdzie dwie symetryczne kaponiery ujmują południową część zamku
górnego.
SYSTEM MURÓW OBRONNYCH I BRAMY: Założenie otoczone wysokimi kamiennymi murami
obronnymi z dodatkowym murem wewnętrznym, oddzielającym zamek górny. Odcinki murów
flankowane występującymi przed ich lico basztami i wieżami
warownymi. Baszty na rzucie koła
wystające poza korony murów zwieńczone krenelażem o półokrągłych zębach i nakryte smukłymi
stożkowymi dachami. Lica ich ścian, podobnie jak ścian niektórych odcinków murów (np. odcinek
muru zachodniego), przeprute małymi otworami strzelniczymi w kilku kondygnacjach. Do dziś
zachowane w całości są tylko niektóre rekonstruowane baszty zamku górnego, inne zachowane są
częściowo lub zawaliły się. Niektóre odcinki murów górnego zamku, z gankami krytymi w grubości
ścian (mur zachodni) zwieńczone prostym krenelażem, pozostałe z hurdycjami które nakryte są
ceramicznymi dachami dwuspadowymi.
Na załamaniu zachodniego muru podzamcza znajduje się wieżą bramna z drewnianą wartownią w
górnej kondygnacji; w przyziemiu pełno łukowo zamknięty przejazd przez który wbiega jedyna droga
jezdna prowadząca do zamku. W miejscu styku murów podzamcza z murami górnego zamku
wybudowano dwie kaponiery na rzucie podków. Przy baszcie wschodniej niewielka brama ostrołukowa
z mostkiem przez fosę, stanowiąca niewielkie przejście łączące podzamcze z pieszą drogą w kierunku
wsi. Do górnego zamku prowadziło dobrze strzeżone wejście południowe, które poprzedzała fosa z
mostem zwodzonym, brama z broną usytuowana
w budynku bramnym, poprzedzona gardzielą,
przejazd pełno łukowy o lekko zaostrzonym łuku obok przejście piesze ostrołukowe. Przy starej wieży
pełno łukowa brama gospodarcza a w północno-wschodnim fragmencie murów, niewielkie ukryte
przejście chronione dawniej przedpiersiem (zachowany tylko niewielki fragment) pozwalające dotrzeć
do wschodniej kaponiery. System obronny zamku uzupełniała sucha fosa otoczona wałem ziemnym,
obiegająca wraz z nim mury.
ZIELEŃ: początkowo zamek wznosił się na bezleśnym wzgorzu. W wyniku zgodnych z duchem
romantyzmu
zabiegów
konserwatorskich
księcia
Henryka
Hochberga,
mających
na
celu
zagospodarowanie całego zespołu i jego przystosowanie do celów turystycznych, obiekt zyskał bogatą
oprawę roślinną. Wzgórze zostało obsadzone drzewami w stylu swobodnego parku angielskiego, na
podzamczu i na kaponierach utworzono, dziś już nie zachowane, ogrody ozdobne. Wkrótce także na
zasypanych ruinach baszt wschodnich założono kwietne klomby i wybudowano altanki.
AUTORZY, HISTORIA OBIEKTU
Początki zamku sięgają IX wieku, kiedy to na górze, wznoszącej się przy dawnym szlaku handlowym
ze wschodu na zachód, rozlokowano warowny gród. Jego znaczenie wzrosło w X wieku, kiedy to
uzyskał godność kasztelanii. Pierwsze wzmianki źródłowe pochodzą z 1155 i1175 roku. Gród traci
znaczenie wraz z powstaniem pobliskich ośrodków miejskich. W 1320 roku książęta legniccy sprzedają
go ręce prywatne. W 1470 roku książę Fryderyk I wykupuje zamek i rozpoczyna budowę nowej
warowni. Istnieje dokument kontraktu z 1473 roku z mistrzami Blasiusem Rose, Bartuschem
Bloeschuch i Hannosem Trauernicht ; w budowie brał udział Jakub Jencke i Barthel Feiger. Złotoryja i
okoliczne wsie ponosiły znaczne ciężary finansowe związane z budową. W latach 1488 – 1515
nastapiła przerwa w budowie spowodowana śmiercią księcia. Prace podjął jego syn, Fryderyk II, po
dojściu do pełnoletniości. Około roku 1522 powstał pałac, który przejął funkcje mieszkalne po wieży
północnej zwanej starą wieżą i pełnił także rolę budowli reprezentacyjnej.Przy budowie pałacu był
prawdopodobnie czynny Wendel Rosskopf ze Zgorzelca (sygnatura na nie zachowanym portalu Sali
rycerskiej). W latach 1533-1535, w związku z zagrożeniem tureckim, podjeto prace modernizacyjne
przy fortyfikacjach. Przeprowadzał je fortyfikator książęcy Jan v.Hardeck. W ich wyniku powstały dwie
kaponiery i cały system obronny podzamcza. Wiek XVI i pierwsza połówa wieku XVII, to pomyślne
czasy dla zamku – cały czas trwały prace budowlane i modernizacyjne. Budowla stała się letnią
siedzibą książąt legnickich, Przebywał tu na stałe zarządca, który trzymał pieczę nad skarbem
książęcym. W związku z wojną trzydziestoletnią Walenty Sabisch projektuje nowy system umocnień
(1619, 1629). Ich budowa nie zostaje jednak zrealizowana. W 1633 roku wojska austriackie pod
wodzą Wallensteina zdobywają Grodziec. Wskutek walk spłonęły wnętrza pałacu i wszystkie dachy
budowli zamku górnego. Zachowane podzamcze przekształcono w obóz wojskowy. Szwedzi, przy
pomocy okolicznej ludności odbili zamek w 1642 roku, jednak Wallenstein ponownie opanował go w
roku 1646. Żeby uniemożliwić kiedykolwiek wykorzystanie zamku jako twierdzy, przystąpiono do jego
metodycznego niszczenia: wysadzono wszystkie baszty i bramy, rozsadzono mury, zniszczono budynki.
Po śmierci ostatniego Piasta – Jerzego Wilhelma w 1684 roku całe księstwo przechodzi pod domenę
cesarską. W 1684 roku cesarz Leopold I sprzedaje Grodziec hrabiemu Gallasowi, od którego odkupuje
go w 1700 roku Hans Wolf v. Frankenberg – twórca barokowego pałacu we wsi, do budowy którego
użyto także materiału budowlanego pozyskanego z rozbiórki murów starego zniszczonego zamku.
W drugiej połowie XVIII wieku kolejne klęski spadają na stare zamczysko – w 1751 roku
runęła część donżonu, w 1766 roku od pioruna wybuchł pożar pałacu, w wyniku zawalenia się do
wnętrza dachu runęło sklepienie Sali Książęcej. Ówcześni właściciele zamku – Fryderyk Leopold v.
Gessler, bohater spod Dobromierza i Johann Karl v. Schellendorf nie położyli żadnych zasług w
zabezpieczaniu budowli. W 1800 roku właścicielem Grodźca zostaje książę Hans Heinrich VI Hochberg
z Książa. Z jego inicjatywy, w latach 1800-1803 podjęto kompleksowe prace mające zachować obiekt
jako trwałą ruinę, świadectwo minionych czasów. Jednocześnie podjęto działania prowadzące do
uatrakcyjnienia ruin – założono ogrody, pałac (po remoncie) przeznaczono do celów muzealnych.
Grodziec stał się jednym z pierwszych śląskich zabytków przeznaczonych na cele muzealne i
udostępnianych do zwiedzania jako obiekt turystyczny. Prace zostały przerwane w czasie wojen
napoleońskich. W 1813 roku żołnierze francuscy, stacjonujący wśród ruin, wzniecili pożar, w wyniku
którego zniszczeniu uległ wyremontowany i na nowo wyposażony pałac w zamkowym zespole. W
1823 roku Hochberg sprzedał zamek bankierowi z Berlina W. Ch. Beneckemu, który za zasługi w
utrzymaniu zamku otrzymał szlachectwo i przydomek Benecke v. Gröditzberg (1829). Od 1893 roku
zamek jest własnością Leona Amadeusza hrabiego Henckel v. Donnersmarck, a po jego śmierci
przechodzi drogą kupna na Willego v. Dirksena (1899). W latach 1906-1908 inicjuje on wielką
odbudowę Grodźca. Wykonawcą tych planów jest znany architekt i konserwator Bodo Ebhardt. Prace
konserwatorskie, poprzedzone badaniami archeologicznymi i solidną kwerendą, doprowadziły do
realizacji wizji konserwatora i właściciela – stworzenia pomnika historii narodowej. Główne prace
skupiły się na terenie zamku górnego. Mało uwagi poświęcono natomiast podzamczu. Zakończenie
odbudowy uczczono wielką fetą na którą przybył cesarz Wilhelm II. W czasie uroczystości obiekt
przekazano Śląskiemu Towarzystwu Miłośników Historii i Starożytności. Zamek zaadaptowano do
pełnienia funkcji turystycznych: muzealnych, hotelowych, restauracyjnych. W 1945 roku zamek
ponownie
uległ
poważnym
zniszczeniom
(pożar
pałacu).
Po
II
wojnie
światowej
zamek
upaństwowiono i przekazano w użytkowanie różnym instytucjom. Brak jednego właściciela i często
sprzeczne działania porządkowe i remontowe, przyczyniały się do postępującego niszczenia obiektu. W
latach sześćdziesiątych XX wieku przeprowadzono prace konserwatorskie.
Podpisy do zdjęć i materiałów archiwalnych:
NID-zamki-Grodziec-002 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-003 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-004 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-005 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-006 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-007 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-008 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-009 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-010 – archiwum
NID-zamki-Grodziec-011 – archiwum
NID, fot. Z. Siemaszko, 1968
NID, fot. Z. Siemaszko, 1968
NID, fot. Z. Siemaszko, 1968
NID, fot. J. Pilch, 1961
NID , fot. J. Pilch, 1961
NID , fot. J. Pilch, 1961
NID
NID, decyzje o wpisie do rejestru zabytków
NID, karta ewidencyjna z 1959 r.
NID, fragment karty ewidencyjnej z 1996 r.