N-33-084-C

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1: 50 000
ARKUSZ N-33-84-C
CHOJNICE
Opracował:
Robert Bogdanowicz, Alicja Olszewska
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Chojnice, według podziału Polski na
jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki, 2000), jest położony
w podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckie (313), w obrębie
makroregionu Pojezierza Południowopomorskie (314.6-7). Obszar objęty
granicami arkusza mieści się w obrębie trzech mezoregionów:
południową część stanowi Pojezierze Krajeńskie (314.69), północnozachodnią - Równina Charzykowska (314.67) oraz północno-wschodnią Bory Tucholskie (314.71) (Rys. 1).
Północna część obszaru objętego arkuszem mapy Chojnice
charakteryzuje się nieznacznymi deniwelacjami warstwy położonej
poniżej warstwy osadów czwartorzędowych, na wysokości około 80 m
n.p.m. W części południowej, różnice w zaleganiu warstwy
podczwartorzędowej, wahają się natomiast nawet do 80 m.
W obniżeniach znajdujących się w południowej części omawianego
terenu, powstałych na skutek erozyjnej działalności lodowca, często
obok osadów czwartorzędowych występują równocześnie kry
i przemieszczone wskutek zaburzeń glacitektonicznych osady
trzeciorzędowe (Mojski, 1978).
Podłoże krystaliczne, przykryte warstwą paleozoicznych skał
osadowych, zalega na głębokości poniżej 7000 m (Malinowski, 1991).
Powyżej warstwy paleozoiku położone są osady permu oraz osady
kredowe, osiągające miąższość do 800 m, oraz jurajskie i triasowe
(Mojski, 1978). Na całym obszarze oznaczono utwory kenozoiczne
czwarto- i trzeciorzędowe, występujące powyżej warstwy kredowej.
Osady piaszczyste, z przewarstwieniami węgla brunatnego oraz pyłami
burowęglowymi, mają tu miąższość nie przekraczającą 10 m, zaś osady
trzeciorzędowe, stanowione głównie przez mułki i mułki piaszczyste –
między 100 a 200 m.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Cały obszar opracowania znajduje się w dorzeczu Wisły, głównie
w granicach dorzecza Brdy, będącej rzeką II rzędu w klasyfikacji
Graveliusa. Zlewnia Wdy (również II rzędu) na analizowanym terenie
zajmuje jedynie bardzo niewielką powierzchnię, położoną w północnowschodniej części objętej omawianym arkuszem mapy. Zlewnia
Jarcewskiej Strugi, uchodzącej na obszarze objętym analizą do Jeziora
Charzykowskiego, ograniczona jest działem wodnym III rzędu. Dział
wodny III rzędu stanowi również granicę dla zlewni Suskiej Strugi,
znajdującej się w środkowo-wschodniej części omawianego obszaru.
Działy wodne na równinnych obszarach sandrowych nie zaznaczają się
wyraźnie, jednak na obszarze objętym arkuszem mapy nie występują
działy o charakterze niepewnym.
Obszary bezodpływowe zajmują znaczną część obszaru objętego
arkuszem mapy. Największe powierzchnie objęte są działami wodnymi
obszarów bezodpływowych ewapotranspiracyjnych, występujących
głównie w południowej i wschodniej części analizowanego terenu.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Obszar objęty arkuszem mapy pokrywają osady plejstoceńskie,
których miąższość waha się od około 50 m do 130 m, osiągając swoje
najmniejsze wartości w północnej części obszaru oraz największe w zagłębieniach terenu (Prussak, Kreczko, 2000). W kompleksie osadów
czwartorzędowych nad piaskami przeważają gliny zwałowe i miejscowo
osady zastoiskowe. Gliny, których miąższość sięga 20 m, stanowią
warstwę rozdzielającą nieciągłe warstwy piasków fluwioglacjalnych
o różnej granulacji.
Przepuszczalność utworów powierzchniowych na omawianym
arkuszu mapy jest średnia, bądź słaba. Zróżnicowana przepuszczalność
utworów powierzchniowych występuje wyłącznie w Chojnicach, zaś
zmienna - w dolinach rzecznych. Utwory słabo przepuszczalne
przeważają w południowej części omawianego obszaru, natomiast
utwory o średniej przepuszczalności dominują w części północnej.
W przypowierzchniowej warstwie osadów plejstoceńskich,
pokrywających północną część omawianego terenu, znajdują się
piaszczyste osady wodnolodowcowe pochodzące z ostatniego
zlodowacenia. Występują one na wysokości 120 m n.p.m. i mają
miąższość około 20 m. Porozdzielane są miejscami przez warstwę
osadów gliniastych o miąższości 10 m (Malinowski, 1991). W miejscach,
w których wyraźne są zagłębienia terenu, często spotykane są
holoceńskie osady organiczne. Dna dolin rzecznych pokryte są przez
piaski i żwiry, zaś w okolicach jezior, oprócz torfów i namułów, występują
też mułki i kreda jeziorna (Prussak, Kreczko, 2000).
688,6
671,0
688,0
574,9
73365,0
10,7
27,1
Kocioł
-
1,7
-
1,8
-
-
-
13
Kosobudno
(Kossobudno)
58,5
51,0
58,5
10,3
2227,5
3,8
7,1
14
Krzywce Małe
11,8
12,5
11,8
11,2
621,7
5,3
10,0
15
Kule
-
1,0
-
0,3
-
-
-
Mielnica
-
10,0
-
10,1
-
-
-
17
Niedźwiedzie
28,4
26,0
28,4
26,0
1045,9
3,7
8,3
18
Nierybno
-
11,0
-
9,6
-
-
-
20
Okręglik
-
3,4
-
3,4
-
-
-
21
Olbrachta
-
2,5
-
2,4
-
-
-
22
Ostrowite (Józefowo)
280,7
259,0
280,7
257,0
29989,8
10,7
43,0
23
Płęsno (Pilskie)
47,8
47,5
47,8
43,3
2254,1
4,7
11,0
24
Rytosice
-
3,5
-
3,4
-
-
-
25
Skrzynka
-
17,5
17,0
17,3
391,0
2,3
4,1
26
Sosnówek
-
3,5
-
3,3
-
-
-
27
Trzemeszno
184,2
178,5
184,2
185,4
3823,1
2,1
4,8
28
Wegner
-
8,0
-
7,9
-
-
-
29
Wysockie
42,0
38,5
42,0
37,3
1862,3
4,4
19,0
30
Zielone
25,5
23,5
25,5
22,0
2293,4
9,0
20,5
Profil
Dopływ z Chojnic
(Jarcewska Struga)
Stary Młyn
Tabela 6 Stan czystości badanych cieków
Przepływ
3 -1
[m ·s ]
Data pomiaru
0,092
10.07.2008
0,247
10.07.2008
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Charakterystykę hydrologiczną Brdy, w zakresie zmienności stanów
i przepływów wody z okresu 1961-2000, przeprowadzono w oparciu
o posterunek wodowskazowy w Ciecholewach, położony powyżej ujścia
rzeki do Jeziora Charzykowskiego, poza granicami obszaru objętego
arkuszem mapy. Charakterystyczne stany wody z okresu 1961-2000
prezentuje poniższa tabela (Tab. 3) oraz wykres (Rys. 3).
Stany
Charakterystyczne
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
NNW
102
102
97
96
92
90
81
79
80
105
110
104
79
SNW
135
128
124
119
117
114
108
112
124
140
153
145
104
Rok
SSW
143
138
138
132
125
124
117
121
139
152
159
153
137
SWW
152
157
165
153
136
133
126
134
155
164
165
161
186
WWW
198
201
230
202
172
182
175
189
220
212
206
197
230
250
WWW
200
SSW
miesiące
XI
NNW
XII
I
II
III
358
358
IV
V
VI
VII
VIII
367
367
IX
X
369
368
368
350
100
50
H [cm]
359
360
360
0
40
XI
XII
I
II
III
IV
30
V
VI
VII
VIII
IX
X
362
364
miesiące
364
364
Średni roczny stan [H=363 cm]
20
Rys. 3. Średnie i ekstremalne stany wody Brdy w Ciecholewach z wielolecia
1961-2000
10
370
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
miesiące
Rys. 2. Średnie miesięczne sumy odpadów atmosferycznych w Chojnicach
z wielolecia 1988-2007
Tabela 1. Zestawienie miesięcznych i rocznych sum opadu [mm] w roku przeciętnym
(a), wilgotnym (b) i suchym (c)
Posterunek
opadowy
Chojnice
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI-X
a
43
62
46
34
46
87
71
33
42
59
25
52
600
b
58
36
124
39
43
28
115
102
134
66
81
18
844
c
55
65
16
27
15
29
6
28
28
39
7
71
385
WODY POWIERZCHNIOWE
Brda, będąca główną rzeką na analizowanym terenie, tworzy
wyraźny system rzeczno-jeziorny znajdujący się głównie na północ od
obszaru objętego arkuszem mapy. W północnej części omawianego
obszaru wypływa ona z ostatniego jeziora tego systemu (jeziora
Kosobudno) i dalej kieruje się ku południowemu-wschodowi, przez
sandry Borów Tucholskich.
Jarcewska Struga jest niewielkim ciekiem, o powierzchni zlewni
około 50 km2, będącym prawostronnym dopływem Brdy. Rzeka
przepływa przez Chojnice, w południowo-zachodniej części obszaru
objętego omawianym arkuszem mapy, kierując się na północ do Jeziora
Charzykowskiego. Pomimo swoich stosunkowo niewielkich przepływów
(Tab. 5), Jarcewska Struga stanowi na obszarze opracowania ważną
jednostkę hydrograficzną, ze względu na wyjątkowo duże ładunki
zanieczyszczeń, jakie dopływają wraz z nią do Jeziora Charzykowskiego.
Na powierzchni równiny sandrowej występują liczne jeziora
polodowcowe. Największym zbiornikiem jest Jezioro Charzykowskie,
o całkowitej powierzchni wynoszącej ponad 1300 ha i maksymalnej
głębokości - 30,5 m (Tab. 2). Jezioro Charzykowskie, na obszarze
objętym analizą, oprócz Jarcewskiej Strugi, stanowi również odbiornik
Strugi Siedmiu Jezior. Ciek ten w swym górnym biegu wypływa z jeziora
Ostrowite i przepływa kolejno przez jeziora: Zielone, Jeleń, Bełczak,
Główka, Płęsno, Skrzynka oraz zbiornik Mielnica. Jezioro Ostrowite jest
wyraźnie mniejsze od Jeziora Charzykowskiego, ale za to głębsze –
maksymalna głębokość to 43 m. Ostrowite, największe jezioro Parku
Narodowego Bory Tucholskie, jest jeziorem o wodach umiarkowanie
żyznych (α - mezotroficzne). Przepływowe jezioro Trzemeszno ma
powierzchnię około 180 ha i stosunkowo małą maksymalną głębokość,
sięgającą 4,8 m. Jezioro to, pośrednio poprzez ciek uchodzący do jeziora
Kosobudno, łączy się z systemem rzecznym Brdy.
Średnie miesięczne stany wody, wyższe od średniego rocznego
stanu, obserwowano w omawianym wieloleciu od lipca do stycznia
(z kulminacją we wrześniu), a niższe od lutego do czerwca (z minimum
w maju). Maksymalny stan wody w wieloleciu 1961-2000 zanotowano na
Brdzie w Ciecholewach podczas zatoru lodowego w dniu 6 stycznia
1971 r. (230 cm), natomiast minimalny stan - w dniu 5 czerwca
1978 roku (79 cm).
Na obszarze objętym arkuszem mapy występują głównie cieki
o reżimie wyrównanym z wezbraniem letnim i deszczowo-śnieżnym
zasilaniem (Dynowska, 1972). Brda, według Choińskiego (1988), jest
rzeką, która na tle innych polskich rzek charakteryzuje się najbardziej
wyrównanymi przepływami. Wpływa na to znaczna retencyjność zlewni
oraz duży udział zasilania podziemnego w strukturze odpływu rzecznego
(ponad 65%). Obszar objęty arkuszem mapy położony jest w strefie,
w której współczynnik zmienności średnich rocznych przepływów nie
przekraczał w wieloleciu 1961-1975 wartości 0,125. W profilu Ciecholewy
na Brdzie wynosił on 0,114.
Przebieg roczny średnich miesięcznych przepływów Brdy w profilu
w Ciecholewach w wieloleciu 1961–2000 wykazywał wartości wyższe od
średniej rocznej w okresie od listopada do kwietnia, natomiast niższe od
średniej w pozostałym okresie (Tab. 4). Najwyższe średnie miesięczne
przepływy występowały w grudniu, a najniższe w lipcu (Rys. 4). Średni
odpływ jednostkowy z wielolecia1961–2000 wyniósł 9,5 dm3·s-1·km-2.
Absolutne minimum przepływów z wielolecia 1961-2000 wystąpiło
na Brdzie w Ciecholewach w dniu 15 sierpnia 1994 r. i wyniosło
2,07 m3·s-1, natomiast absolutne maksimum zanotowano kilkakrotnie
w grudniu 1970 r. (Qmax= 14,2 m3·s-1).
Tabela 4. Przepływy charakterystyczne Brdy w Ciecholewach z wielolecia
1961-2000 [m3·s-1]
Przepływy
Charakterystyczne
Miesiące
XI
XII
I
II
III
IV
V
Rok
VI
VII
VIII
IX
X
NNQ
4,20 3,53 3,71 4,06 4,88 4,18 3,65 3,37 2,29 2,07 2,67 3,68 2,07
SNQ
6,40 6,59 6,29 6,29 6,36 6,24 5,42 4,51 4,16 4,31 4,83 5,68 3,94
SSQ
6,96 7,44 7,22 7,05 7,02 6,95 6,11 5,05 4,60 4,74 5,36 6,15 6,22
SWQ
7,59 8,25 8,23 7,93 7,82 7,69 6,84 5,73 5,24 5,27 5,86 6,70 9,26
WWQ
13,2 14,2 12,8 11,9 11,6 13,0 12,0 8,56 10,4 8,49 8,14 9,92 14,2
8,0
6,0
5,0
4,0
Q[m3·s-1]
2,0
Lp.
Nazwa zbiornika
IRŚ
KJP
AJP
z planime*
trowania
1
2
3
Bełczak
-
3,8
-
3,3
-
-
-
2
Błotno (Błotko)
-
1,1
-
1,0
-
-
-
3
Charzykowskie
(Łukomie)
1314,8
134533,2
9,8
30,5
4
Czarnogłowie
-
10,0
-
8,6
-
-
-
5
Długie
-
6,2
-
5,1
-
-
-
6
Gacno Małe
15,5
17,5
15,5
14,3
481,3
3,1
5,6
7
Gacno Wielkie
-
13,5
13,5
12,4
418,5
3,1
5,5
8
Główka
-
8,5
-
8,3
-
-
-
9
Głuche
-
2,5
-
2,7
-
-
-
10
Jeleń
48,3
46,0
48,8
38,2
2067,3
4,2
10,7
1363,8 1336,0 1363,8
1,0
0,0
1
Rytm wahań poziomu wód pierwszego horyzontu wodonośnego
scharakteryzowano na podstawie średnich miesięcznych. stanów wody
w latach hydrologicznych 2003-2006 z posterunku w Czernicy
znajdującego się na północ od obszaru objętym arkuszem mapy
(Rys. 5). Posterunek ten, o swobodnym zwierciadle wody, położony jest
na południowy-zachód od miejscowości Brusy, w pobliżu jezior Dybrzyk
i Kosobudno i znajduje się w sieci monitioringu wód podziemnych
prowadzonego przez Państwową Służbę Hydrogeologiczną (Rocznik
hydrogeologiczny, 2004-2006). Średnie miesięczne stany wód
gruntowych, mierzonych w Czernicy, utrzymują się powyżej średniej
w okresie od stycznia do maja, a poniżej średniej - od czerwca do
grudnia. Poziom wód podziemnych osiągał swoje minimum we wrześniu,
a maksimum w lutym i w marcu. Wahania wód gruntowych na
posterunku w Czernicy charakteryzowały się bardzo małą zmiennością
roczną.
Na zboczach rynien polodowcowych, znajdujących się na obszarze
objętym arkuszem mapy Chojnice, występują liczne źródliska. Niektóre
ze źródeł, zlokalizowanych w obrębie analizowanego obszaru,
ustanowiono pomnikami przyrody, m.in. źródło Św. Maksymiliana
w Chojnicach.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Kartowanie hydrograficzne terenu, obejmujące pomiary głębokości
zalegania zwierciadła wód podziemnych w studniach, natężenia
przepływu wody w ciekach, jak też inwentaryzację stanu sieci
hydrograficznej, przeprowadzono na obszarze objętym opracowaniem
w lipcu 2008 roku. Natężenie przepływu w wybranych ciekach zmierzono
w dniu 10 lipca 2008 roku (Tab. 5). Suma opadów pomierzonych na
posterunku opadowym w Chojnicach w lipcu 2008 r. wyniosła 72,9 mm
i była zbliżona do wartości średnich sum lipca z wielolecia. Od 8 do 10
lipca 2008 roku na posterunku w Chojnicach występowały umiarkowane
opady deszczu.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
3,0
Głębokość Głębokość
Objętość
średnia
maks.
3
[tyś. m ]
[m]
[m]
Rys. 5. Średnie miesięczne stany wód gruntowych w Czernicy w latach 2003-2005
7,0
Tabela 2. Główne cechy morfometryczne jezior
Powierzchnia [ha]
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
Punkt pomiarowokontrolny
Rok badań
Km biegu
1.
Brda
Męcikał
2003
136,2
2.
Warstwy wodonośne na obszarze objętym arkuszem mapy mają
miąższość od 10 do 20 m. Głębokość zalegania użytkowych wód
podziemnych sięga maksymalnie do około 200 m. Niewielka część
omawianego obszaru swoje główne piętro wodonośne ma w utworach
trzeciorzędowych (przedpola Chojnic). Na pozostałym obszarze warstwa
głównego użytkowego piętra wodonośnego znajduje się w osadach
czwartorzędowych, które stanowią piaski fluwioglacjalne (OzonGostkowska, 1985).
Głównym źródłem zasilania wód podziemnych na obszarze objętym
analizą są wody opadowe. Bazę drenażu dla wód krążących w obrębie
wysoczyzn i wzniesień morenowych oraz równiny sandrowej stanowi
Brda oraz Jezioro Charzykowskie. Obszar objęty arkuszem mapy
charakteryzuje się występowaniem trzech poziomów wodonośnych
(Prussak, Kreczko, 2000). Lokalnie występujący dolny poziom
wodonośny, zbudowany z piasków o średniej granulacji, znajduje się na
głębokości od 50 m do 100 m. Górny poziom wodonośny, zbudowany
z piasków kwarcowych, w których miejscowo występują żwiry i otoczaki,
znajduje się na głębokości 15-50 m. Najpowszechniej występujący
środkowy poziom wodonośny, zalegający na głębokości od 20 m
do 50 m, zbudowany jest z piasków o małej granulacji. Ze względu na
nieciągłość środkowego poziomu, miejscami poziom górny i dolny
graniczą ze sobą bezpośrednio.
Na całym obszarze objętym arkuszem mapy Chojnice obserwuje się
występowanie, poniżej 90 m głębokości, trzeciorzędowego piętra
wodonośnego, zbudowanego z bardzo drobnych, drobnych i średnich
wielkości ziaren piasków kwarcowych. Charakterystyczne dla piętra
wodonośnego trzeciorzędowego jest napięte zwierciadło wody, które ma
swoje statyczne zwierciadło położone płycej niż kształtuje się zwierciadło
piętra czwartorzędowego.
Wodonośne utwory, zarówno trzecio- jak i czwartorzędowe,
występują w łączności hydraulicznej względem siebie.
Ujęcia wód podziemnych, stanowiących główne źródło zaopatrzenia
ludności w wodę, na niemalże całym obszarze analizowanego arkusza
mapy, połączone są układem pierścieniowym, na wypadek awarii
wodociągów komunalnych i ujęć indywidualnych (Prussak, Kreczko,
2000). Zasoby wód podziemnych stanowią 120 m3h-1 z utworów
trzeciorzędowych oraz 2200 m3h-1 z utworów czwartorzędowych,
z czego największe zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wód z utworów
czwartorzędowych na omawianym obszarze pochodzą z ujęć
zaopatrujących Chojnice: Funka (437 m3h-1) oraz Plac Piastowski
(235 m3h-1) (Prussak, Kreczko, 2000).
Wielkość poboru wody na obszarze objętym analizą wynosi około
400 m3h-1 wody, z czego 280 m3h-1 stanowi pobór dla Chojnic.
Wody w czwartorzędowym poziomie wodonośnym położone
w północno-wschodniej części obszaru objętego omawianym arkuszem
mapy zaklasyfikowano jako dobre, o jakości nietrwałej. Na pozostałym
obszarze wody tej warstwy wodonośnej zaliczono do średniej jakości.
150
60
50
Rzeka
WODY PODZIEMNE
80
70
Lp.*
Klasa
Główne
czystości zanieczyszczenia
II
związki fosforu
NON
bakterie coli typu
fekalnego, związki
fosforu, azotyny,
substancje
rozpuszczone BZT5,
żelazo ogólne,
zawiesina ogólna
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Ważnym elementem stosunków wodnych analizowanego terenu są
obszary bezodpływowe. Pełnią one różne funkcje hydrologiczne. Mniej
liczne, występujące na terenie równiny sandrowej obszary chłonne,
obejmujące płytkie zagłębienia wytopiskowe i międzywydmowe, sprzyjają
alimentacji wód podziemnych. Na wysoczyźnie morenowej znajdują się
natomiast
głównie
zagłębienia
i
obszary
bezodpływowe
ewapotranspiracyjne, których dna wypełniają mokradła i niewielkie
zbiorniki wodne, wśród których przeważa funkcja retencyjna (Drwal,
1976).
Miesiące
1
Rzeka
Dopływ z jeziora Ostrowite Przepust na drodze między jeziorem
(Struga Siedmiu Jezior)
Mielnica a Jeziorem Charzykowskim
2
16
.
Tabela 5. Zestawienie wyników pomiarów przepływów chwilowych
Lp.*
Tabela 3. Stany charakterystyczne Brdy w Ciecholewach z wielolecia 1961-2000 [cm]
Ocenę warunków opadowych występujących na obszarze
opracowania przeprowadzono na podstawie danych pochodzących
z okresu 1988-2007 z posterunku opadowego IMGW położonego
w Chojnicach. Posterunek ten zlokalizowany jest na obszarze objętym
arkuszem mapy, na północny-zachód od centrum Chojnic.
Najwyższe średnie miesięczne sumy opadów (>50 mm)
obserwowane były na posterunku Chojnice w okresie od maja do
września (Rys. 2). Najniższe opady, nieprzekraczające 40 mm,
charakterystyczne były natomiast dla lutego i kwietnia. Miesiącem
z maksymalnymi opadami był lipiec (76 mm), a z minimalnymi – luty
(33 mm). Opady w półroczu zimowym wyniosły średnio 242 mm,
a w półroczu letnim 355 mm.
Zestawienie miesięcznych sum opadów roku przeciętnego (1999 r.),
wilgotnego (2007 r.) i suchego (1989 r.) w wieloleciu 1988-2007
z posterunku Chojnice przedstawiono w Tab. 1. Opad w roku wilgotnym
przekraczał 840 mm, podczas gdy w roku suchym był niższy niż
400 mm. Opad w roku przeciętnym wyniósł 600 mm i był bardzo zbliżony
do średniej rocznej sumy z analizowanego dwudziestolecia (597 mm).
P [mm]
Pod względem morfologicznym analizowany obszar jest
umiarkowanie zróżnicowany; maksymalne deniwelacje sięgają około 60
m. Najniżej położony punkt znajduje się w okolicach wsi Młynki (118,0 m
n.p.m.), natomiast punkt położony najwyżej leży na wschód od Chojnic,
gdzie sięga 181,8 m n.p.m. W północnej części obszaru objętego
arkuszem mapy Chojnice położone są równiny sandrowe Charzykowska oraz Borów Tucholskich. Są one pokryte utworami
fluwioglacjalnymi i zostały uformowane podczas pomorskiej fazy
zlodowacenia Wisły. Stanowią one płaskie tereny leżące na wysokości
od 120 m do 140 m n.p.m., poprzecinane dolinami rzecznymi oraz
urozmaicone przez liczne zagłębienia powstałe na skutek wytopienia się
brył martwego lodu.
Południową część obszaru stanowią wzniesienia morenowe
Pojezierza Krajeńskiego, leżące na wysokości do 180 m n.p.m.
i poprzecinane subglacjalnymi rynnami.
Ze względu na ukształtowanie powierzchni omawiany teren można
podzielić na obszar wysoczyzn i wzniesień morenowych oraz równinny
obszar pól sandrowych (Galon, 1972). Wielki Sandr Brdy został uznany
za obszar Natura 2000 ze względu na ochronę ptaków i ich siedlisk.
Równiny sandrowe w otoczeniu Jeziora Charzykowskiego i Ostrowitego
objęte zostały prawną ochroną poprzez utworzenie w 1996 roku Parku
Narodowego „Bory Tucholskie” oraz Zaborskiego Parku Krajobrazowego
(w 1990 r.).
Południowa część Pojezierza Krajeńskiego charakteryzuje się
stosunkowo małą lesistością. Znaczną powierzchnię zajmują natomiast
rozdrobnione grunty orne, głównie z uprawą warzyw na terenach
podmiejskich. Tereny użytkowane rolniczo zajmują w południowej części
omawianego arkusza znaczne powierzchnie, ze względu na wytworzone
tu na glinach gleby brunatne (Kondracki, 2000; Czochański, 2001).
Północna część analizowanego obszaru jest słabiej zaludniona
i wyróżnia się wysokimi walorami przyrodniczymi. Bory Tucholskie
położone są na rozległych polach sandrowych, a lesistość tego obszaru
jest zdecydowanie największa. Dominują tu bory sosnowe, w których
obok sosny spotkać też można brzozę i dąb.
Według regionalizacji rolniczo-klimatycznej Polski Gumińskiego
(1948), obszar objęty arkuszem mapy Chojnice położony jest w Dzielnicy
Pomorskiej (IV), której klimat jest stosunkowo chłodny. Okres
wegetacyjny trwa krócej niż 200 dni. Średnie temperatury roczne sięgają
7,0ºC, w półroczu letnim dochodzą do 13,5ºC, a w półroczu zimowym
wynoszą 1ºC. Czas trwania pokrywy śnieżnej nie przekracza średnio
75 dni. Średnie roczne sumy parowania terenowego, obliczone metodą
Konstantinowa, sięgają 460 - 480 mm, natomiast średnie roczne sumy
parowania z powierzchni wody wynoszą 540 mm (Stachy, 1987).
Według podziału geobotanicznego Szafera (1972) obszar objęty
arkuszem Chojnice znajduje się w Dziale Bałtyckim (A), Poddziale Pas
Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich (A1), Krainie Pomorski
Południowy Pas Przejściowy.
Obszar objęty arkuszem mapy Chojnice pod względem
administracyjnym leży w większości na terenie województwa
pomorskiego, tylko jego mniejsza, południowo-wschodnia część, należy
do województwa kujawsko - pomorskiego. Teren obejmuje częściowo
gminy: Brusy, Człuchów, Czersk i Chojnice oraz miasto Chojnice, jak
również fragment gminy Tuchola w województwie kujawsko - pomorskim.
Karsińskie
12
31
Żabionek
5,8
6,1
2
3
¹Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie, Katalog jezior Polski (Choiński, 1991), Atlas Jezior
Polskich (Jańczak, 1997); *obejmuje wyłącznie powierzchnię jezior znajdującą się w granicach
obszaru objętego arkuszem mapy
OPADY
Rys. 1. Położenie obszaru opracowania na tle jednostek fizycznogeograficznych
11
X
miesiące
Rys. 4. Średnie miesięczne przepływy Brdy w Ciecholewach z wielolecia 1961-2000
Podczas kartowania terenowego na obszarze objętym arkuszem
mapy Chojnice wykonano pomiary natężenia przepływu na Jarcewskiej
Strudze oraz Strudze Siedmiu Jezior. Wyniki pomiarów prezentuje
Tabela 5.
Badania stanu czystości wód powierzchniowych, znajdujących się
na obszarze objętym arkuszem mapy Chojnice, prowadzone były do
1998 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (WIOŚ)
w Bydgoszczy, a następnie kontynuowane przez Wojewódzki Inspektorat
Ochrony Środowiska w Gdańsku. Wyniki tych badań pozwoliły na
przeprowadzenie klasyfikacji jakości wód zgodnie z Rozporządzeniem
Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia
25 listopada 1991 roku, które wyróżnia 3 klasy czystości wód.
Jakość wód Brdy, na odcinku od wypływu z Jeziora
Charzykowskiego do Wielkiego Kanału Brdy, badana była w punkcie
kontrolnym w Męcikale, zlokalizowanym poniżej jeziora Kosobudno.
Jakość wód Brdy zaliczono do II klasy czystości, odznaczały się one
dobrą jakością fizyczno-chemiczną, a przede wszystkim wysokim
natlenieniem wód i niskim poziomem związków azotu (Tab. 6).
Jarcewska Struga była ciekiem najbardziej zanieczyszczonym
spośród wszystkich wód powierzchniowych występujących na obszarze
objętym arkuszem mapy Chojnice. W punkcie pomiarowym, położonym
przy ujściu rzeki do Jeziora Charzykowskiego, wody Jarcewskiej Strugi
były w 2003 r. pozaklasowe. O takim stanie wód w znacznym stopniu
zadecydowały wysokie stężenia fosforu ogólnego i azotynów oraz
wysokie stężenia rozpuszczonych w wodzie substancji nieorganicznych
oraz materii organicznej.
Jarcewska Struga
Ujście do Jeziora
Charzykowskiego
2003
0,5
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Stan czystości jezior badanych przez WIOŚ w roku 2003 został
zaklasyfikowany do II klasy (Tab. 7). W przypadku Jeziora
Charzykowskiego zadecydowało o tym słabe natlenienie i podwyższone
stężenia chlorofilu „α”, natomiast w Jeziorze Karsińskim jak i w jeziorze
Trzemeszno - słabe natlenienie oraz podwyższone stężenia związków
azotu i fosforu. Jezioro Ostrowite cechowało się w 1996 r. I klasą
czystości. Wyniki badań stanu czystości wybranych jezior na obszarze
objętym analizą, przeprowadzone w 2008 r. przez zespół z Katedry
Hydrologii Uniwersytetu Gdańskiego, wykazały duże zróżnicowanie
zawartości fosforu ogólnego oraz niski poziom azotu ogólnego
(Bogdanowicz, Cysewski, 2008).
Tabela 7. Stan czystości badanych jezior
Lp.
Jezioro
Gmina
Rok
badań
Klasa
czystości
Główne zanieczyszczenia
1.
Charzykowskie
Chojnice
2003
II
tlen rozpuszczony, chlorofil „α ”
2.
Ostrowite
Chojnice
1996
I
-
3.
Karsińskie
Chojnice
2003
II
tlen rozpuszczony N, P
4.
Trzemeszno
Brusy
2003
II
N, P, tlen rozpuszczony
Głównym źródłem zanieczyszczeń, na obszarze objętym arkuszem
mapy Chojnice, były zrzuty ścieków z oczyszczalni w Chojnicach,
odprowadzane do Jarcewskiej Strugi w dzielnicy Igły, położonej na
północ od centrum miasta (Tab. 8).
Tabela 8. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków
Lp.*
Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
1.
Chojnice
Miejskie
Wodociągi
sp. z o.o.
komunalne
Ilość
ścieków
3 -1
[m ·d ]
17062/
6500
Urządzenie do
oczyszczania
mech. - biol.
Odbiornik
Jarcewska
Struga
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Znaczna część sieci hydrograficznej znajdującej się na obszarze
objętym arkuszem mapy Chojnice została przekształcona przez
człowieka. Oprócz rozbudowanego systemu sztucznego drenażu
(Nowicka, 2003), na omawianym obszarze występują też budowle
piętrzące. Na zmianę warunków odpływu wyraźny wpływ mają również
liczne stawy hodowlane, które powiązane są bezpośrednio z systemami
rzecznymi. Największe kompleksy stawów pstrągów hodowlanych, na
obszarze objętym arkuszem mapy, znajdują się w Mylofie oraz poza
analizowanym obszarem, w zlewni Młosiny.
Istotnym obiektem, wpływającym na zmianę warunków odpływu
w zlewni Brdy na obszarze objętym analizą, jest stopień wodny
w Mylofie, zbudowany w latach 1846-1848, mający wówczas służyć
nawodnieniu około 750 ha użytków zielonych. Spiętrzenie wód Brdy,
wynoszące maksymalnie nawet 10,43 m powoduje, że cofka
spowodowana przez zaporę wodną w Mylofie wkracza daleko w górę
biegu Brdy. Według cytowanych przez Nowicką (2003) obliczeń,
maksymalny zasięg cofki wynosi ponad 20 km powyżej zapory, sięgając
aż po Swornegacie. Obecnie, omawiany stopień wodny, wykorzystywany
jest głównie do hodowli ryb, jak również pełni funkcję retencyjną,
nawadniającą i energetyczną. W połowie XIX wieku, w celu nawodnienia
łąk w położonych w Borach Tucholskich, wybudowano również ponad
20 km długości Wielki Kanał Brdy, mający swój początek w Mylofie.
Najsilniej przekształconą, pod względem stosunków wodnych,
częścią omawianego obszaru są tereny miasta Chojnice. Występują tu
sztuczne zbiorniki wodne utworzone głównie w starych wyrobiskach
pocegielnianych, oraz nieczynnych, wyeksploatowanych żwirowniach.
Do tej kategorii zbiorników zaliczyć można m. in. staw w Parku
Tysiąclecia. Jarcewska Struga przepływa przez miasto korytem
częściowo zakrytym, wypływając na powierzchnię w północnej części
Chojnic. Na odcinku miejskim rzeka jest odbiornikiem ścieków
komunalnych oraz przemysłowych, a także licznych zrzutów z kanalizacji
deszczowej. Najstarsza część kanalizacji deszczowej położonej na
terenie miasta została wybudowana jeszcze na początku XX wieku,
w latach 1905–1906. Część kanałów burzowych, szczególnie w obrębie
starej zabudowy miejskiej, posiada zbyt małe średnice w stosunku do
ilości aktualnie odprowadzanych wód opadowych.
LITERATURA:
Bogdanowicz R., Cysewski A., 2008, Transformation of riverine nutrients
load in selected lakes of the Zaborski Landscape Park, Limnological
Review 8, 1-2
Choiński A., 1988, Zróżnicowanie i uwarunkowania zmienności
przepływów rzek polskich, Wyd. UAM, Seria Geografia nr 39
Choiński A., 1991, Katalog Jezior Polski, UAM, Poznań
Czochański J. (red.), 2001, Opracowanie ekofizjograficzne do planu
zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego, Urząd
Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk
Drwal J., 1976, Znaczenie retencji w bilansie wodnym obszarów
bezodpływowych na terenach młodoglacjalnych, Zeszyty Naukowe
Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UG
Dynowska I, 1972, Typy reżimów rzecznych w Polsce, Zeszyty Nauk. UJ,
Prace Geogr. 28
Galon R., 1972, Geomorfologia Polski, Niż Polski, T. 2, PWN, Warszawa
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo klimatycznych
w Polsce, Przegl. Meteorol. - Hydrol. 1
Jańczak J., 1999, Atlas jezior Polski, IMGW, Poznań
Kondracki J., 2000, Geografia fizyczna Polski, Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa
Malinowski J. (red.), 1991, Budowa Geologiczna Polski. Tom VII.
Hydrogeologia. Wydawnictwa Geologiczne PIG, Warszawa
Mojski J.E., (red.) 1978, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski w skali
1:200 000, Arkusz Chojnice, PIG, Warszawa
Nowicka B., 2003, Struktura hydrologiczna obszaru [w:] Przewoźniak M.
(red.) Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego t. 9,
Zaborski Park Krajobrazowy. Problemy trójochrony i współistnienia
z Parkiem Narodowym „Bory Tucholskie”; Wyd. „Marpress”, Gdańsk
Ozon-Gostkowska E., 1985, Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200
000, arkusz Chojnice, PIG, Warszawa
Prussak E., Kreczko M., 2000, Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej
Polski w skali 1:50 000, Arkusz Chojnice (164), PIG, Oddział Geologii
Morza, Gdańsk
Rocznik hydrogeologiczny. Rok hydrologiczny 2003, 2004, PIG,
Warszawa
Rocznik hydrogeologiczny. Rok hydrologiczny 2004, 2005, PIG,
Warszawa
Rocznik hydrogeologiczny. Rok hydrologiczny 2005, 2006, PIG,
Warszawa
Stachy J., (red.), 1987, Atlas Hydrologiczny Polski, Tom I, Wyd. Geol.,
Warszawa
Szafer W., 1972, Szata roślinna Polski niżowej, [w:] Szafer W., Zarzycki
K. (red.), Szata roślinna Polski, t. 2, PWN, Warszawa
© Copyright by Robert Bogdanowicz & Alicja Olszewska
Uniwersytet Gdański