rozwój rynku walutowego - Wydział Zarządzania i Ekonomii

Krystian Zawadzki
Rozwój rynku walutowego w Polsce
1. WSTĘP
Rynek walutowy będący jednym z segmentów rynku finansowego jest w
wąskim znaczeniu pojmowany jako miejsce, na którym dokonuje się transakcji kupna i
sprzedaży walut.1 Jego rola we współczesnej gospodarce nie sprowadza się jednak tylko do
ustalania poziomu kursu walutowego. Spełnia on szereg innych, istotnych funkcji, tak z punktu
widzenia pojedynczego kraju, jak i gospodarki ogólnoświatowej.
Przede wszystkim stanowi on mechanizm, bez którego niemożliwy byłby
transfer kapitału w skali międzynarodowej. Umożliwia tworzenie i pogłębianie globalnego
podziału pracy, stanowiąc najważniejszy mechanizm alokacji zasobów. Ułatwia zarządzanie
ryzykiem kursu walutowego, dzięki oferowaniu coraz doskonalszych, dostosowanych do
indywidualnych potrzeb klienta instrumentów finansowych. Jest wreszcie ważnym ogniwem
wiążącym krajowe rynki towarowe oraz finansowe. Oznacza to, że rynek walutowy funkcjonuje
nie tylko w powiązaniu z rynkami towarowymi, ale również w powiązaniu z rynkiem
pieniężnym i kapitałowym. Przyczynia się dzięki temu do tworzenia międzynarodowego rynku
finansowego.
Niniejszy artykuł ma na celu zaprezentowanie kolejnych etapów budowy
rynku walutowego w Polsce w okresie transformacji systemowej, ze szczególnym
uwzględnieniem właściwości i wpływu każdej z tych faz na inne występujące zjawiska
gospodarcze. Podjęto w nim również próbę scharakteryzowania uwarunkowań zewnętrznych i
wewnętrznych, które mogą wywrzeć istotny wpływ na dalszy jego rozwój.
Umownie rozwój polskiego rynku walutowego podzielono na trzy etapy
wyznaczone przez granice czasowe. Są to:
-
lata 1989 – 1992,
-
lata 1993 – 1998,
-
lata 1999 – 2002.
1
Zając J.: Polski rynek walutowy w praktyce, LIBER, Warszawa 1999, s.8,
2. LATA 1989 - 1992
Przed rokiem 1989 możliwości obrotu walutami obcymi były istotnie
ograniczone praktyką monopolu państwowego. Polegał on na gromadzeniu przez nie dewiz i
posiadaniu wyłącznego prawa do dysponowania nimi przy udziale upoważnionych do tego
instytucji finansowych. Krajowy pieniądz był niewymienialny. Eksporterzy byli zobowiązani do
odsprzedaży uzyskanych środków, natomiast importerzy mieli dostęp do walut obcych jedynie
wówczas, gdy wymagała tego realizacja centralnie przyjętego planu.2
Prywatny obrót obcymi walutami był w tym okresie formalnie
nielegalny. Czarny rynek walutowy, na którym ceny walut zagranicznych z reguły kilkakrotnie
przewyższały ich oficjalne kursy do złotego polskiego3 cieszył się jednak sporą tolerancją władz.
Pozwalał on bowiem w znaczącym stopniu poprawiać bilans płatniczy państwa. Dopuszczalne
było posiadanie walut obcych przez osoby fizyczne, dzięki czemu możliwe było dokonywanie
zakupów w sklepach tzw. eksportu wewnętrznego. Waluty wymienialne, w tym przede
wszystkim amerykański dolar stały się w obliczu wysokiej inflacji swoistym środkiem
terauryzacyjnym.
Reformy u progu transformacji zapoczątkowane były w okresie
gospodarczego załamania kraju. Wyrażało się ono w wysokim deficycie budżetowym, silnej
inflacji, spadku PKB, a także niskim poziomie rezerw walutowych, na co wpływ miało znaczne
zadłużenie zagraniczne Polski. W tych warunkach, dzięki ustawie Prawo dewizowe4
zalegalizowano transakcje walutami obcymi przez osoby fizyczne. Dało to początek
funkcjonowania jednego z jego segmentów, a mianowicie rynku kantorowego. Chociaż rozmiary
obrotów przez niego generowane z reguły nie przekraczają 1 % całości obrotów,5 to jednak
odegrał on kluczową rolę w początkowej fazie przejścia Polski z gospodarki centralnie
planowanej do gospodarki rynkowej.
Zainicjowanie warunków do rozwoju rynku kantorowego ograniczyło
walutowy monopol państwa, poszerzając jednocześnie wewnętrzną wymienialność złotego,
uruchomioną w Polsce 1 stycznia 1990 roku. Likwidacji uległ czarny rynek walutowy.
Umożliwienie osobom fizycznym legalnego obrotu walutami obcymi rozbudowało wolności
obywatelskie. Operacje kantorowe wraz z systemem rachunków walutowych „A”6 uruchomiły
sprawny system substytucji krajowych i zagranicznych instrumentów płatniczych, pomimo
2
Jasiński L.J.: Polska polityka kursowa w warunkach umacniania się systemu rynkowego 1990 – 1998, Warszawska Wyższa Szkoła
Ekonomiczna, Warszawa 1999, s. 51,
3
Chrabonszczewska E.: Zmiany na europejskich rynkach finansowych – implikacje dla Polski, konferencja naukowa „System bankowy oraz
polityka pieniężna wobec wyzwań rynkowych w Polsce”, Stara Wieś, czerwiec 1996, s. 19,
4
Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. Prawo Dewizowe, Dz. U. nr 6, poz. 33 oraz nr 74, poz. 441,
5
Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje walutowe, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1992, s.36,
6
Mianem rachunków walutowych „A” określało się krajowe rachunki dewizowe osób fizycznych,
znacznego stopnia reglamentacji obrotów kapitałowych między Polską i światem zewnętrznym.
Kantorowy kurs złotego był wreszcie swoistym weryfikatorem oficjalnych kursów ustalanych
przez NBP w odniesieniu do transakcji na rynku prywatnym i w szarej strefie gospodarki.
Fakt nadania polskiej walucie statusu wewnętrznie wymienialnej od razu
potraktowano jako niekwestionowane wielkie osiągnięcie reformy gospodarczej.7 Polski złoty
zaczął poprawnie wypełniać funkcje właściwe pieniądzu.8 Stał się miernikiem wartości,
pośrednikiem wymiany, a także środkiem tezauryzacji. Obok wymiernych korzyści nie można
jednak nie wspomnieć o ułomnych stronach tak przyjętego standardu. W odniesieniu do rynku
walutowego istotny był fakt, iż od 1 stycznia 1990 do 10 grudnia 1995 roku jego rozwój był
hamowany przez istnienie dwóch systemowych barier wynikających z wewnętrznej
wymienialności polskiego złotego.9
Pierwszą z nich był zakaz jego używania w transakcjach handlu
zagranicznego, co uniemożliwiało integrację rynku wewnętrznego z międzynarodowym rynkiem
walutowym, a także przesądzało o izolacji polskiej waluty. Druga bariera polegała na obowiązku
odsprzedaży walut obcych przez niefinansowe podmioty gospodarcze. Zawężało to zakres
potencjalnego działania rynku walutowego do segmentu międzybankowego i kantorowego.
Bardzo istotny zaś dla funkcjonowania całości segment klientowski pozostawał w tych
warunkach bierny. Jego pasywność wynikała stąd, że niefinansowe podmioty gospodarcze
pomimo, iż zawierały transakcje z bankami nie czyniły tego dobrowolnie, w sytuacji, gdy
występowały w roli sprzedawców walut obcych. Z kolei pełniąc rolę kupujących, mogły je
nabywać wyłącznie w celu dokonania płatności z tytułu transakcji bieżących.10
Obok tych fundamentalnych przeszkód występował
również
szereg
innych ograniczeń, z których najistotniejszymi wydają się być:
-
niska świadomość podmiotów gospodarczych dotycząca metod ograniczania ryzyka
kursowego,
-
koncentracja rozliczeń handlu zagranicznego w Banku Handlowym S.A. w Warszawie11,
-
słabo rozwinięta infrastruktura techniczna i telekomunikacyjna banków trudniących się
obrotem walutowym.
Można się zastanawiać, czy przyjęta przez Polskę wewnętrzna
wymienialność była właściwym krokiem i czy nie powinna ona zostać wcześniej zastąpiona
7
Polaczek S.: Drogi do efektywnej wymienialności złotego, Bank i Kredyt nr 7/1993, s.13,
Barro R., Grilli V.: European Macroeconomics, MacMillan, London 1994, s.49,
9
Pietrzak E. (red.): Projekcja polityki kursowej, rynku walutowego oraz rynku pochodnych instrumentów finansowych do roku 2002,
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1998, s. 19,
10
Pietrzak E.: Wymienialność złotego, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996, s. 65,
11
zob. Piołunowicz A.: Kilka uwag na marginesie zarządzenia o ryzyku walutowym, Handel Zagraniczny nr 8 – 9/1993, s.52,
8
szerszym jej zakresem. Praktyka udowodniła jednak, że liberalizacja przepływów kapitałowych
powinna być zsynchronizowana ze zmianami i rozwojem odpowiednich narzędzi polityki
monetarnej, oraz poprzedzona zreformowaniem i umocnieniem krajowego systemu finansowego.
Tym samym nie wydaje się, aby była ona możliwa w początkowej fazie transformacji.12 Jednym
z elementów polityki monetarnej, które zostały zrewidowane w świetle uwolnienia przepływu
kapitału była polityka kursu walutowego.13
W
roku
1990
zapoczątkowana
została
polityka
stałego
kursu
walutowego.14 Głównym jej celem było ograniczenie inflacji i stabilizacja gospodarcza. Po
wprowadzeniu wewnętrznej wymienialności złotego, od 1 stycznia 1990 roku nastąpiło
ujednolicenie kursu oficjalnego i rynkowego na poziomie 9500 PLN za 1 dolara. Pomimo, że
stały kurs miał pełnić rolę „kotwicy antyinflacyjnej”, poziom inflacji był wyższy od
zakładanego, co przyczyniło się do odpływu rezerw walutowych. Było to głównym powodem,
dla którego zdecydowano się na dokonanie skokowej dewaluacji złotego o 16,8 % w maju 1991 ,
po czym w październiku tego samego roku zmodyfikowano politykę kursową wprowadzając
formułę „pełzającego zaczepu”.
Polegała ona na wkomponowaniu w cenę polskiej waluty z
góry założonej miesięcznej dewaluacji15 ( tabela 1). Obok nich miały również miejsce dwie
skokowe, urzędowe obniżki wartości złotego.
Tabela 1. Zmiany miesięcznej stopy dewaluacji polskiego złotego w latach 1991 – 1999 (w
procentach)
X 1991 VIII 1993 IX 1994
1,8
1,6
1,5
XI 1994 II 1995
1,4
1,2
I 1996
II 1998
1,0
0,8
IX 1998 III 1999
0,5
0,3
Źródło: Opracowanie własne
Do końca 1991 roku ze względu na sporadyczny charakter transakcji
zawieranych pomiędzy bankami, nie można było mówić o wykształceniu się międzybankowego
rynku walutowego. Za główne przyczyny takiego stanu rzeczy należy uznać:16
-
12
ograniczoną liczbę potencjalnych uczestników takiego rynku,
Część specjalistów uważa, iż wprowadzenie w tym okresie wymienialności wewnętrznej należy ocenić jednoznacznie pozytywnie, zob.
Koronowski A.: Kurs walutowy a stabilizacja cen, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997, s. 17;
niektórzy eksperci twierdzą jednak, iż właściwszym posunięciem byłoby wprowadzenie u progu transformacji zewnętrznej wymienialności
złotego, zob. Pietrzak E.: Wymienialność złotego, op.cit. s. 59,
13
Johnston B.R., Dabar S.M., Echeverria C.: Sequencing capital account liberalization: lessons from the experiences in Chile, Indonesia,
Korea and Thailand, IMF Working Paper, New York 1997, s.6-8,
14
Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1996, s.150,
15
Kowalewski P., Gąsienica – Szostak T., Tymuła P.: Polityka kursowa w krajach europy środkowej i wschodniej w latach 1990 – 1996,
transformacja Gospodarki nr 78, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1996, s.10,
16
Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1996, s.38 - 39,
-
odsprzedawaniem przez banki Narodowemu Bankowi Polskiemu wszystkich dewiz
skupowanych od eksporterów,
-
obowiązek zawierania przez banki wszystkich transakcji po urzędowych kursach ustalanych
przez Narodowy Bank Polski
-
wyłączność przeprowadzania transakcji dewizowych za pośrednictwem specjalnych
rachunków walutowych posiadanych przez banki w NBP.
Punktem zwrotnym okazało się zarządzenie Prezesa NBP17 z 18 grudnia 1991
roku „w sprawie stosowania kursów w złotych walut obcych, wartości dewizowych wyrażonych
w walutach obcych oraz jednostek rozrachunkowych”. Zezwalało ono na stosowanie przez banki
dewizowe własnych, niezależnych od urzędowych kursów walutowych.18 Ponadto usunięta
została podstawowa przeszkoda zawierania transakcji terminowych. Eliminacja tej bariery
polegała na ustaleniu, iż limit –2%, +2% w ich przypadku nie obowiązuje.
Konsekwencją tego było uruchomienie na początku 1992 roku
międzybankowego rynku walutowego.19 W początkowej fazie był to jednak segment płytki i
nader niestabilny pod względem wielkości obrotów. Struktura rodzaju przeprowadzanych
transakcji była jednolita i obejmowała wyłącznie transakcje natychmiastowe. Pomimo tego
można było zaobserwować znaczący wzrost uczestników tego rynku. Podczas gdy w roku 1990
uprawnienia do przeprowadzania operacji dewizowych miało 5 banków, w drugiej połowie 1993
ilość ich zwiększyła się do 60.20
3. LATA 1993 – 1998
Główny dylemat, przed którym stały władze monetarne w pierwszej
połowie lat dziewięćdziesiątych występował na linii konkurencyjność cenowa eksportu a
zwalczanie inflacji. Wraz z zakończeniem się recesji transformacyjnej w połowie 1992 roku
Polska stopniowo osiągała coraz szybszy wzrost gospodarczy. Dynamicznie podnosił się poziom
wydajności pracy, co w połączeniu z obniżeniem poziomu płac realnych pociągało za sobą
presję na aprecjację realnego kursu złotego.21
17
Monitor Polski z 1991r. nr 46, poz. 328,
kursy te musiały mieścić się w przedziale –2%, +2% od kursu średniego ustalonego przez NBP,
19
Aktem prawnym, który wspomógł jego tworzenie było zarządzenie prezesa NBP z 19 marca 1993 r. „w sprawie ustalenia norm
dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków”, Dz. Urz. NBP z 1993 nr 4, poz. 7,
20
Małecki W.: Międzybankowy rynek walutowy w Polsce, Związek Banków Polskich, Warszawa 1993, s.1,
21
Polański Z.: Polityka kursu walutowego w Polsce w latach 90. Stabilizacja, konkurencyjność i przepływy kapitałowe, EKONOMISTA nr
2/2000 , s. 146 – 147,
18
Liczba uczestników polskiego rynku walutowego pozostawała na niskim
poziomie. Segment klientowski, który powinien być silnym fundamentem umożliwiającym
budowę rynku pozostawał nadal mało aktywny. O jego wielkości decydowały przede wszystkim
obroty krajowych przedsiębiorstw z zagranicą, oraz aktywność polityki zabezpieczania się przed
ryzykiem kursowym. Ocenia się, iż transakcja o wartości 1 miliona dolarów przeprowadzona na
rynku klientowskim daje w efekcie 3 miliony dolarów na rynku wtórnym, co wynika z
jednoczesnego wykorzystywania instrumentów finansowych o charakterze zabezpieczającym i
spekulacyjnym.22
W 1993 roku pojawiły się pierwsze instrumenty pochodne rynku
walutowego, będące zarazem pierwszymi polskimi derywatami w ogóle. Były to zaoferowane
przez Polski Bank Rozwoju opcje europejskie opiewające na wzajemne kursy walut
wymienialnych.
Z
powodu
występującej
w
ówczesnym
okresie
wysokiej
różnicy
oprocentowania pomiędzy depozytami złotowymi, a nominowanymi w innych walutach, bank
ten nie oferował opcji na kurs złotego w stosunku do innych walut.
Wykorzystanie instrumentów pochodnych rynku walutowego było w
pierwszych latach ich funkcjonowania sporadyczne (wykres 1). Gwałtowny wzrost
zainteresowania transakcjami terminowymi oraz swapami nastąpił w roku 1998. Za główną
przyczynę ich popularności uznać należy dążenie nierezydentów do posiadania aktywów w
złotych polskich w warunkach ich ograniczonej dostępności wynikającej z restrykcji zawartych
w prawie dewizowym obowiązującym do 11 stycznia 1999 roku.
Wykres 1. Struktura polskiego rynku dewizowego według rodzaju transakcji w latach 1996
– 2001 (w mln dolarów)
2001
2000
1999
transakcje pochodne
1998
transakcje natychmiastowe
1997
1996
0
500
1000
1500
2000
Źródło: Trennial Central Bank Survey 2001, Bank for International Settlement, Basel 2002, s.52; Sytuacja
finansowa banków w 2001 r. – synteza, Narodowy Bank Polski, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego,
Warszawa maj 2002, s. 47.
22
Bilski J.: Polski system walutowy. Ocena skuteczności działania, Bank i Kredyt nr 12/99, s. 34 – 35,
We wrześniu 1998 roku pojawiły się pierwsze walutowe kontrakty
terminowe futures. Instrumentem bazowym był kurs dolara amerykańskiego, a miejscem obrotu
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Miesiąc później kontrakty futures oparte na
aktywach rynku walutowego pojawiły się na Polskiej Giełdzie Finansowej. Wykorzystanie tych
instrumentów miało coraz większe znaczenie w obliczu zwiększającego się ryzyka kursowego
wynikającego ze stopniowego upłynniania kursu polskiego złotego (rysunek 1). Celem
zwiększenia stopnia nieprzewidywalności zmian kursowych było przede wszystkim ograniczenie
inwestycji portfelowych, zwłaszcza tych o charakterze spekulacyjnym, które nasiliły się w
Polsce od 1995 roku.
Rysunek 1. Przegląd systemów kursowych w Polsce w okresie transformacji systemowej
Kurs stały
Mechanizm
„dewaluacji
kroczącej”
Formuła „pełzającego pasma”
Kurs płynny
+/- 7%
+/- 10 %
+/- 12,5%
+/- 15 %
1990 -1991
1991 - 1995
1995 – luty 1998
luty 1998 – październik 1998
Październik 1998 -1999
1999 - 2000
2000 - 2002
Źródło: Opracowanie własne.
Wewnętrzna wymienialność złotego przestała formalnie istnieć wraz z
wprowadzeniem 1 czerwca 1995 standardu Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Pomimo
tego wyłączenie rodzimej waluty z fakturowania oraz rozliczania handlu zagranicznego
występowało do 12 stycznia 1999 roku, czyli do dnia wejścia w życie regulującego to prawa
dewizowego
23
. Uruchomione poprzednią ustawą24 rachunki wolne dla nierezydentów nie
wprowadziły istotnych zmian na polskim rynku walutowym.
Pomimo postępu liberalizacyjnego polskie ustawodawstwo dewizowe
pozostawało nadal zbyt restrykcyjne. Poziom i dynamika przyrostu rezerw walutowych sprawiły,
że wręcz szkodliwe okazały się zarówno przepisy o obowiązkowej odsprzedaży walut obcych
przez eksporterów jak i asymetryczna regulacja obrotów kapitałowych, stwarzająca dogodne
warunki dla jego napływu do Polski, przy prawie całkowitej prohibicji jego wywozu z kraju.25
Ważnym aspektem były także starania o uzyskanie pełnego członkostwa w Organizacji Rozwoju
Gospodarczego i Współpracy (OECD), które wymagały od Polski dużo większej liberalizacji w
tym zakresie.
4. LATA 1999 – 2002
Ostatnie lata przyniosły istotne, oczekiwane zmiany na rynku
walutowym, które dosadniej przesądzają o przybliżeniu się Polski
do systemu gospodarki
rynkowej. Jedną z nich było pełne upłynnienie polskiego złotego od 12 kwietnia 2000 roku.
Posunięcie to zakończyło długą fazę polityki kursowej typu BBC26 realizowaną przez Bank
Centralny od 1991 roku. Decyzja ta wiązała się z likwidacją instytucji dewaluacji kroczącej,
oraz zniesieniem tzw. kursu centralnego i związanych z nim marż dopuszczalnych odchyleń
kursu rynkowego. Wartość zewnętrzna jednostki polskiej waluty ustalana jest odtąd jako
wypadkowa sił rynkowych, aczkolwiek Narodowy Bank Polski zachował prawo do interwencji
na rynku dewizowym, gdy uzna, że wymagają tego względy polityki pieniężnej.27
Zgodnie z umową z
lipca 1996 zawartą z
OECD, oraz późniejszymi
ustaleniami z państwami Unii Europejskiej, polski złoty miał stać się pieniądzem całkowicie
wymienialnym w relacjach z krajami tych organizacji
wraz z początkiem roku 2000. W
ostateczności doszło do tego blisko trzy lata później, w październiku 200228, po kilkukrotnych
przesunięciach tego terminu przez rząd RP. Ustawa przewiduje jednak
możliwość
wprowadzenia przez Radę Ministrów RP szczególnych ograniczeń w zakresie obrotu
dewizowego w celu zapewnienia równowagi bilansu płatniczego i stabilności polskiej waluty.
23
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 160, poz. 1063,
Ustawa z dnia 2 grudnia 1994 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 136, poz. 703,
25
Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, op. cit., s.19,
26
ang.: Basket, Band, Crawl [tłum.: Koszyk, Pasmo, Pełzanie], zob.: Williamson J.: The Exchange rate regimes for emerging markets –
reviving the intermediate option, Institute for International Economics, Washington 2000, s.7,
27
Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999 – 2003, NBP, Warszawa 1998, s. 16,
28
Ustawa z dnia 27 lipca 2002 roku Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 141, poz. 1178,
24
Przekształcenie polskiego złotego w walutę w pełni wymienialną wiązało
się z liberalizacją transakcji kapitałowych o czasie trwania poniżej jednego roku, które stanowiły
ostatni, podlegający restrykcjom dewizowym obszar operacji walutowych pomiędzy Polską i
światem zewnętrznym. Konsekwencją zniesienia tych ograniczeń będzie dalszy ilościowy i
jakościowy rozwój rynku walutowego. Wynika to z faktu, iż przeprowadzenie transakcji
kapitałowej wymusza zwykle dokonanie odpowiedniej transakcji walutowej. Z kolei stymulujące
oddziaływanie rosnących obrotów kapitałowych na jakościowy rozwój rynku będzie polegało
przede wszystkim na wzrastającym zapotrzebowaniu uczestników transakcji kapitałowych na
inne niż natychmiastowe instrumenty w towarzyszących operacjach walutowych.29
Determinantą wpływającą w ostatnim okresie hamująco na rozwój rynku
była uchwała Komisji Nadzoru Bankowego30 w sprawie ustalenia normy dopuszczalnego ryzyka
walutowego w działalności banków, która weszła w życie 31 marca 2001 roku. Zgodnie z nią
bank może ponosić ryzyko wynikające ze zmian kursowych poprzez utrzymywanie otwartych
pozycji walutowych pod warunkiem osiągnięcia normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w
postaci posiadania odpowiedniej nadwyżki funduszy własnych. Wynikiem tego są dwie możliwe
alternatywy: podnoszenie kapitałów własnych przez te instytucje, albo ograniczenia w
przeprowadzanych transakcjach dewizowych.
Wprowadzenie od 1 stycznia 1999 roku do obiegu bezgotówkowego
nowej waluty EURO, a także mające w tym czasie miejsce konsolidacje w systemie bankowym
doprowadziły do spadku aktywności międzynarodowego rynku walutowego między rokiem
1998 a 2001 (tabela 2).
Tabela 2 . Przeciętne dzienne obroty na międzynarodowym rynku walutowym w latach
1989 – 2001 (w miliardach dolarów amerykańskich)
Rodzaj transakcji
1989
1992
1995
1998
2001
Natychmiastowe
317
394
494
568
387
Terminowe
27
58
97
128
131
Swap
190
324
546
734
656
RAZEM
590
820
1.190
1.490
1.210
Źródło: Bank for International Settlements: Central bank survey of foreign exchange and derivatives market activity
in April 2001, Basel 2001, s.4.
29
Pietrzak E. (red): Projekcja rozwoju rynku kapitałowego, polityki kursowej i rynku walutowego oraz rynku pochodnych instrumentów
finansowych do roku 2003, IBnGR, Gdańsk 1999, s.19,
30
Dziennik Urzędowy Narodowego Banku Polskiego nr 15 z 30 listopada 2000 r., poz.27,
W tym samym czasie zauważalny był jednak wzrost udziału polskiego
złotego na światowym rynku walutowym.(tabela 3).
Tabela 3. Procentowy udział wybranych walut w obrocie na międzynarodowym rynku
walutowym w latach 1989 – 2001
Waluta
1989
1992
1995
1998
2001
Dolar
amerykański
EURO31
Jen japoński
Funt szterling
Złoty polski
Rubel rosyjski
Korona
czeska
Pozostałe
90,0
82,0
83,3
87,3
90,4
4,0
27
15
-
11,8
23,4
13,6
-
15,7
24,1
9,4
-
17,3
20,2
11,0
0,1
0,3
0,3
37,6
22,7
13,2
0,5
0,4
0,2
64
69,2
67,5
63,5
35,0
Źródło: Bank for International Settlements: Central bank survey of foreign exchange and derivatives market activity
in April 2001, Basel 2001, s.6.
Duże znaczenie dla zwiększania się udziału rodzimej waluty na
międzynarodowym rynku walutowym w opisywanym okresie odegrały dwa czynniki. Po
pierwsze od 1999 roku umożliwiono w Polsce swobodne funkcjonowanie zagranicznych
instytucji finansowych takich jak banki, czy towarzystwa ubezpieczeniowe. Po drugie
utrzymujące się wysokie stopy procentowe na krajowym rynku zachęcały zagranicznych
inwestorów do lokowania kapitału w bezpieczne, rządowe papiery skarbowe.
Wykres 2 prezentuje wielkości obrotów na polskim rynku walutowym w
latach 1992 – 2001. W zasadniczej mierze są one generowane poza granicami kraju, przede
wszystkim w Londynie oraz we Frankfurcie nad Menem. Szacuje się, że udział tych ośrodków
w wartości obrotów wynosił w roku 2000 ponad 50 %, natomiast w 2005 roku wzrośnie do
około 80 %.32
31
Do 1998 roku ECU,
Pietrzak E., Sławiński A. (red.): Projekcja rozwoju rynków: Kapitałowego, walutowego, pochodnych instrumentów finansowych i
pieniężnego do roku 2005, CeDeWu, Warszawa 2002, s.18,
32
Wykres 2. Średnie dzienne obroty rynku walutowego w Polsce w latach 1992 – 2001
(w mln dolarów)
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
1992
1993
1994
1995
1997
1999
2000
2001
Źródło: Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1996, s.40 - 46, Trennial Central
Bank Survey 2001, Bank for International Settlement, Basel 2002, s. 52; Pietrzak E., Sławiński A. (red.): Projekcja
rozwoju rynków: kapitałowego, walutowego, pochodnych instrumentów finansowych i pieniężnego do roku 2005,
CeDeWu, Warszawa 2002, s. 14.
Obok ilościowego, coraz bardziej uwidacznia się także jakościowy rozwój
polskiego rynku walutowego. Szczególnym tego wyznacznikiem jest gwałtowny wzrost
zainteresowania w roku 2001 innymi niż natychmiastowe transakcjami (wykres 1). Na
szczególną uwagę zasługuje popularyzacja swapów walutowych, które według szacunków Bank
for International Settlements w Bazylei osiągnęły w tym czasie dzienną wartość obrotów
dochodzącą do 1,8 miliarda dolarów amerykańskich33. Dla porównania wielkość ta dla segmentu
natychmiastowego wyniosła niespełna 1,2 miliarda dolarów natomiast dla transakcji
terminowych 220 milionów dolarów.
Oprócz wzrostu zainteresowania walutowymi instrumentami pochodnymi
dokonywane przekształcenia jakościowe polegają na:
-
stopniowym ograniczaniu pozycji banku centralnego na rynku walutowym,
-
zwiększającej się świadomości występującego ryzyka kursowego przez podmioty
gospodarcze na nie narażone,
-
systematycznym wzroście znaczenia segmentu klientowskiego, którego przeciętne dzienne
obroty w roku 2001 można oceniać na ponad 1 miliard dolarów amerykańskich ( wykres 3).
33
Bank for International Settlements, Trennial Central Bank Survey 2001, Basel 2002, s.52,
5. PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU WALUTOWEGO W POLSCE
Można spodziewać się, iż obroty rynku walutowego będą systematycznie
wzrastać, polepszając tym samym jego głębokość i płynność. Do czynników, które działać będą
stymulująco na jego rozwój należy zaliczyć:
- całkowitą wymienialność polskiego złotego,
-
zmiany liberalizacyjne w polityce kursowej,
-
wejście Polski do strefy EURO,
-
starania o przyjęcie do struktur Unii Europejskiej,
-
większą zmienność kursu polskiego złotego.
Najistotniejszym z nich wydaje się włączenie polskiej gospodarki do
wspólnego europejskiego systemu gospodarczo – walutowego, kiedy to staniemy się
uczestnikiem swobodnego przepływu towarów, ludzi i kapitałów. Szczególnie istotny z punktu
widzenia dalszego trwałego i zrównoważonego rozwoju jest napływ kapitału długoterminowego,
który podniesie jakość i konkurencyjność krajowej produkcji. Skala inwestycji bezpośrednich
związana jest z akcesją Polski w struktury unijne, a co za tym idzie zwiększeniem wiarygodności
zarówno na płaszczyźnie gospodarczej jak i politycznej. Wejście do strefy EURO, będące
zwieńczeniem procesu integracji umocni jeszcze tą wiarygodność i ugruntuje pozycję Polski na
międzynarodowym rynku.
Zasadniczo wymienia się trzy koncepcje wprowadzenia waluty EURO w
Polsce:
34
-
Europejski Mechanizm Kursowy (ERM 2),
-
Currency Board,
-
Euroizacja.
Bez względu na to jaka droga do przyjęcia wspólnej waluty zostanie
obrana, jej wprowadzenie będzie miało wiele implikacji zarówno dla dalszego rozwoju rynku
walutowego, jak i gospodarki jako całości. Wśród wymienianych korzyści znajduje się:
-
wyeliminowanie ryzyka kursowego w obszarze strefy EURO,
-
większa przejrzystość rynku,
-
obniżanie cen będące wynikiem redukcji kosztów,
34
Szersze omówienie każdej z nich prezentuje m.in. Pietrzak E [w:] Kiedy EURO zastąpi złotego?, Konferencja Narodowego Banku
Polskiego pt.: Polska droga do EURO, Falenty 2001, s.13 –29,
-
rozwój powiązań handlowych i kapitałowych między krajami Unii.
Obok nich wymienia się również koszty tego przedsięwzięcia, które
wynikają m.in. z:
-
niemożności reagowania na tzw. wstrząsy asymetryczne,
-
utraty narodowej suwerenności w zakresie polityki monetarnej,
-
rezygnacji z kursu walutowego, jako jednego z narzędzi polityki gospodarczej.
Wejście do Unii Europejskiej, a w dalszej kolejności przyjęcie EURO
stawia przed polską gospodarką nowe zadania. Nie ulega wątpliwości, że obok wymiernych
korzyści będzie to także związane z ponoszeniem „ofiar”. Jednakże konsekwencje ewentualnej
rezygnacji z przystąpienia do Unii Gospodarczo Walutowej wydają się być dużo bardziej
szkodliwe, aniżeli koszty wynikające z przystąpieniem do niej.
5. PODSUMOWANIE
Podsumowując należy uznać, iż rozwój polskiego rynku walutowego w
zasadniczej mierze był i jest uzależniony od zakresu integracji polskiej gospodarki ze światem
zewnętrznym. Niebagatelne znaczenie odgrywa również prowadzona w kraju polityka kursowa.
Jak już wiadomo, prawdopodobna akcesja w struktury unijne będzie
miała miejsce w roku 2004. Chociaż zostało niewiele czasu można spodziewać się w tym okresie
na rynku walutowym dalszych intensywnych zmian, zarówno o charakterze jakościowym jak i
ilościowym. Konsekwencją tego będzie zmniejszenie dystansu, jaki dzieli go do rynków
rozwiniętych
gospodarek
dzięki
efektywniejszemu
wypełnianiu
swoich
makro-
i
mikroekonomicznych funkcji.
BIBLIOGRAFIA
1. Bank for International Settlements: Central bank survey of foreign exchange and derivatives
market activity in April 2001, Basel 2001,
2. Bank for International Settlements, Trennial Central Bank Survey 2001, Basel 2002,
3. Barro R., Grilli V.: European Macroeconomics, MacMillan, London 1994,
4. Bilski J.: Polski system walutowy. Ocena skuteczności działania, Bank i Kredyt nr 12/99,
5. Chrabonszczewska E.: Zmiany na europejskich rynkach finansowych – implikacje dla Polski,
konferencja naukowa „System bankowy oraz polityka pieniężna wobec wyzwań rynkowych
w Polsce”, Stara Wieś, czerwiec 1996,
6. Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, Szkoła Główna
Handlowa, Warszawa 1996,
7. Jasiński L.J.: Polska polityka kursowa w warunkach umacniania się systemu rynkowego
1990 – 1998, Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 1999,
8. Johnston B.R., Dabar S.M., Echeverria C.: Sequencing capital account liberalization: lessons
from the experiences in Chile, Indonesia, Korea and Thailand, IMF Working Paper, New
York 1997,
9. Kowalewski P., Gąsienica – Szostak T., Tymuła P.: Polityka kursowa w krajach europy
środkowej i wschodniej w latach 1990 – 1996, transformacja Gospodarki nr 78, Instytut
Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1996,
10. Małecki W.: Międzybankowy rynek walutowy w Polsce, Związek Banków Polskich,
Warszawa 1993,
11. Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1996,
12. Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje walutowe, Biblioteka Menedżera i Bankowca,
Warszawa 1992,
13. Pietrzak E.: Wymienialność złotego, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996,
14. Pietrzak E. (red.): Projekcja polityki kursowej, rynku walutowego oraz rynku pochodnych
instrumentów finansowych do roku 2002, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk
1998,
15. Pietrzak E. (red): Projekcja rozwoju rynku kapitałowego, polityki kursowej i rynku
walutowego oraz rynku pochodnych instrumentów finansowych do roku 2003, IBnGR,
Gdańsk 1999,
16. Pietrzak E.: Kiedy EURO zastąpi złotego?, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt.:
Polska droga do EURO, Falenty 2001,
17. Pietrzak E., Sławiński A. (red.): Projekcja rozwoju rynków: Kapitałowego, walutowego,
pochodnych instrumentów finansowych i pieniężnego do roku 2005, CeDeWu, Warszawa
2002,
18. Piołunowicz A.: Kilka uwag na marginesie zarządzenia o ryzyku walutowym, Handel
Zagraniczny nr 8 – 9/1993,
19. Polaczek S.: Drogi do efektywnej wymienialności złotego, Bank i Kredyt nr 7/1993,
20. Polański Z.: Polityka kursu walutowego w Polsce w latach 90. Stabilizacja, konkurencyjność
i przepływy kapitałowe, EKONOMISTA nr 2/2000 ,
21. Sytuacja finansowa banków w 2001 r. – synteza, Narodowy Bank Polski, Generalny
Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa maj 2002,
22. Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999 – 2003, NBP, Warszawa 1998,
23. Uchwała Komisji Nadzoru Bankowego w sprawie ustalania normy dopuszczalnego ryzyka w
działalności banków, Dziennik Urzędowy Narodowego Banku Polskiego nr 15 z 30 listopada
2000 r., poz.27,
24. Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. Prawo Dewizowe, Dz. U. nr 6, poz. 33 oraz nr 74, poz. 441,
25. Ustawa z dnia 2 grudnia 1994 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 136, poz. 703,
26. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 160, poz. 1063,
27. Ustawa z dnia 27 lipca 2002 roku Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 141, poz. 1178,
28. Williamson J.: The Exchange rate regimes for emerging markets – reviving the intermediate
option, Institute for International Economics, Washington 2000,
29. Zając J.: Polski rynek walutowy w praktyce, LIBER, Warszawa 1999,
30. Zarządzenie prezesa NBP z 19 marca 1993 r. „w sprawie ustalenia norm dopuszczalnego
ryzyka walutowego w działalności banków”, Dz. Urz. NBP z 1993 nr 4, poz. 7,
Autor jest asystentem w Katedrze Finansów, Wydziału Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej.