docDozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości
download 
Reklamacja Transkrypt
Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości
Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości Artur Pietryka Katarzyna Wiśniewska Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości Tezy: I Konieczne jest przeprowadzenie kampanii społecznej nastawionej na zwiększenie świadomości społecznej na temat możliwości wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego II Ze względu na dotychczasowe rozbieżności w praktyce sądowej, konieczne jest ujednolicenie wymogów formalnych wniosku o udzielenie zgody na wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego III By usprawnić postępowanie w przedmiocie udzielenia zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego dyrektorzy zakładów karnych powinni uzyskiwać zgodę osoby współzamieszkującej IV Konieczne jest podjęcie działań umożliwiających sędziom penitencjarnym wykonywanie obowiązków, które nakłada na nich ustawa o wykonywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego V Przyznanie kuratorom uprawnienia do zmiany harmonogramów oraz do składania wniosków o uchylenie dozoru elektronicznego wzmocni faktyczną możliwość nadzoru nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego VI Sądy apelacyjne powinny uzyskać dostęp do systemu teleinformatycznego, aby kontrola instancyjna w przedmiocie zastosowania lub niezastosowania dozoru elektronicznego miała charakter pełny VII Niezbędne jest podjęcie prac ustawodawczych nad regulacjami prawnymi, które zaczną obowiązywać po 31 sierpnia 2014 r. VIII Należy rozważyć pomysł uzupełnienia katalogu środków zapobiegawczych o środek bazujący na funkcjonalności jaką daje dozór elektroniczny IX Należy rozważyć wprowadzenie dozoru elektronicznego jako systemu wykonywania kary aresztu orzeczonej za wykroczenie X Należy rozważyć możliwość wprowadzenia dozoru elektronicznego jako instytucji poprzedzającej udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia XI Bardzo ostrożnie należy podejść do kwestii wykorzystania funkcjonalności jakie daje SDE na potrzeby stosowania w egzekucji zakazów stadionowych oraz jako środek stosowany wobec sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej 1 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości Wstęp Od dnia 1 września 2009 r. istnieje w Polsce możliwość odbywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (dalej: dozór elektroniczny, SDE). Taką możliwość dają przepisy ustawy z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności 1 poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (dalej: ustawa o dozorze), a także wydanych na jej podstawie rozporządzeń2. Wdrażanie instytucji dozoru elektronicznego odbywało się cyklicznie. W dniu 1 września 2009 r. w systemie znalazła się apelacja warszawska. Następnie od 1 czerwca 2010 r. do systemu dozoru elektronicznego dołączyła apelacja białostocka, lubelska i krakowska. Od dnia 1 stycznia 2011 r. włączono do niego apelacje poznańską, gdańską, rzeszowską 3 i obszar właściwości Sądu Okręgowego w Łodzi i Płocku . Dopiero od dnia 1 stycznia 2012 r. dozór elektroniczny może być alternatywą dla odbywania kary pozbawienia wolności w warunkach izolacji więziennej we wszystkich apelacjach sądowych, ponieważ do systemu dołączyły apelacje: katowicka, 4 łódzka, szczecińska i wrocławska . 1 Dz. U. z 2007 r. Nr 191, poz. 1366 ze zm. 2 W tym zakresie obowiązują: rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 sierpnia 2010 r. w sprawie sposobu oraz szczegółowych warunków wykonywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz. U. z 2010 r. Nr 149, poz. 998), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 lutego 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych urządzeń wchodzących w skład środków technicznych w systemie dozoru elektronicznego, a także sposobu organizowania tych urządzeń w system oraz sposobu przekazywania danych wewnątrz tego systemu (Dz. U. z 2009 r. Nr 45, poz. 369), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 marca 2009 r. w sprawie sposobu, zakresu i trybu sprawowania nadzoru nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz. U. z 2009 r. Nr 45, poz. 370), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 czerwca 2010 r. w sprawie sposobu archiwizowania oraz sposobu i trybu usuwania danych osobowych i informacji zarejestrowanych w związku z wykonywaniem kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 756). 3 Warto przy tym wskazać, że wiele zamieszania w zakresie funkcjonowania tej instytucji spowodowało „przejście” Sądu Okręgowego w Płocku – gdzie dozór już funkcjonował – do okręgu Sądu Apelacyjnego w Łodzi, gdzie dozór jeszcze nie funkcjonował. 4 Dla pełniejszego obrazu instytucji dozoru elektronicznego, przyjrzeć należy się pracom legislacyjnym poprzedzającym jej wdrożenie. Rządowy projekt ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (druk sejmowy nr 1237) został uchwalony w ramach prac Sejmu V kadencji. Prezydent RP podpisał ustawę o dozorze w dniu 9 października 2007 r.Weszła ona w życie 1 lipca 2008 r. – tj. niemalże 10 miesięcy od jej uchwalenia i miała obowiązywać do czerwca 2013 r.W trakcie prac Sejmu VI kadencji uchwalone zostały dwa kolejne akty zmieniające ustawę - rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (druk sejmowy nr 358), mający na celu przedłużenie vacatio legis do dnia 1 września 2009 r. i doprecyzowujący niektóre jej przepisy. Projekt ten wpłynął do Sejmu w dniu 31 marca 2008 r., został przyjęty w dniu 30 maja 2008 r., a następnie podpisany przez Prezydenta RP w dniu 26 czerwca 2008 r. Z kolei w dniu 1 marca 2010 r. do Sejmu wpłynął rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (druk sejmowy 2855), mający na celu „usprawnienie procedur związanych ze stosowaniem instytucji wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru 2 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości Możliwość odbywania kary w systemie dozoru elektronicznego adresowana jest do skazanych na kary krótkoterminowe. W SDE można odbywać karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku. Dodatkowo niezbędne jest wykazanie przez skazanego spełnienia szeregu wymagań. Skazany musi posiadać określone miejsce stałego pobytu oraz zgodę osób pełnoletnich zamieszkujących wspólnie z nim. Ponadto w ocenie sądu penitencjarnego (jest nim sąd okręgowy) stosującego dozór, ten system wykonywania kary musi być wystarczający do osiągnięcia celów kary. Jednocześnie względy bezpieczeństwa i stopień demoralizacji oraz inne szczególne okoliczności nie mogą przemawiać za potrzebą osadzenia skazanego w zakładzie karnym. Miejsce zamieszkania skazanego musi spełnić również określone ustawowo wymogi techniczne. Skazany odbywający karę w systemie dozoru elektronicznego musi przebywać w miejscu odbywania kary w czasie określonym w postanowieniu sądu penitencjarnego. Skazany może przebywać poza miejscem odbywania kary w godzinach określonych przez sąd, jednak nie więcej niż 12 godzin na dobę. Przebieg odbywania kary jest kontrolowany i rejestrowany za pomocą nadajnika umieszczonego na nodze lub ręce skazanego oraz urządzenia monitorującego umieszczonego w miejscu odbywania kary. Rejestruje się wszystkie naruszenia warunków wykonywania kary określone przez sąd. Gdy skazany nie przestrzega tych warunków sąd może uchylić zgodę na wykonywanie kary pozbawienia wolności w SDE i orzec o konieczności odbywania kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym. W SDE karę może równocześnie odbywać 7.500 skazanych, a koszt jednostkowy przebywania skazanego w systemie dozoru elektronicznego5 wynosi ok. 564 zł6. W świetle dostępnych danych do dnia 29 lutego 2012 r. w ramach SDE karę pozbawienia 7 wolności odbyło 2.835 skazanych, a łącznie system objął 5.284 osoby . Od 1 września 2009 r. do elektronicznego w krajowym porządku prawnym” . Ustawa ta została uchwalona w dniu 21 maja 2010 r., a w dniu 27 maja 2010 r. podpisana została przez Prezydenta RP. Ustawa zmieniała m.in. kontrowersyjny art. 9 dotyczący kosztów ponoszonych przez osoby odbywające karę w SDE. Ustawa weszła w życie 14 dni po ogłoszeniu. Nowelizacja ta uchyliła Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 grudnia 2008 r. oraz Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 sierpnia 2009 r. w sprawie sposobu archiwizowania oraz sposobu i trybu niszczenia danych osobowych i informacji zarejestrowanych w związku z wykonywaniem kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego. Z kolei już w trakcie VII kadencji Sejmu wpłynął poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (druk sejmowy nr 179). Pierwsze czytanie projektu odbyło się w dniu 1 marca 2012 r. a w dniu 29 marca 2012 r. powołana podkomisja przyjęła sprawozdanie z prac. Wydłużenie vacatio legis oraz „etapowe” wchodzenie do systemu kolejnych apelacji stało się asumptem do wysuwania poglądów o niekonstytucyjności takich praktyk. 5 Dla porównania zgodnie z danymi Centralnego Zarządu Służby Więziennek, koszt miesięczny utrzymania jednego skazanego w 2011 r, wyniósł 2 450,79 zł. Dane pochodzą ze strony: http://sw.gov.pl/Data/Files/001142rdeb/rok-2011.pdf 6 Umowa z dnia 8 stycznia 2009 r. zawarta przez Ministerstwo Sprawiedliwości i konsorcjum firm: Comp Safe Support S.A., Centrum Weryfikacji Alarmów Terminal Sp. z o.o. oraz PHU ELPROMA Sp. z o.o. opiewa na wynagrodzenie całkowite w wysokości 225 700 000 zł brutto. Przy czym koszt eksploatacji SDE dla 7.500 osób nie może przekroczyć kwoty 4.231.875 zł. 7 Dane pochodzą ze strony: http://dozorelektroniczny.gov.pl/Documents/liczba-skazanych-w-sde-od-wrzesnia2009-r.-dane-na-koniec-kazdego-miesiaca.pdf . 3 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości 29 lutego 2012 r. z zakładów karnych do SDE zwolniono 2916 skazanych8, tylko w lutym 2012 r. 9 10 zwolniono 354 skazanych . W styczniu 2012 r. dokonano 457 instalacji, a w lutym – 716 . Jednak liczba skazanych wykonujących karę pozbawienia wolności w SDE jest zróżnicowana w skali kraju. Na dzień 29 lutego 2012 r. w obszarze Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, karę w tym systemie wykonywało 416 skazanych, Białymstoku - 401, Gdańsku - 368, Łodzi 329, Lublinie – 243, Krakowie – 212, Warszawie – 147, Rzeszowie – 143, Katowicach - 75, Szczecinie – 74,Wrocławiu – 4111. Idea przygotowania dokumentu programowego Dozór elektroniczny powinien stanowić jeden ze sposobów eliminacji problemu 12 przeludnienia jednostek penitencjarnych . Populacja więzienna na dzień 30 marca 2012 r. wynosiła 13 82.822 osadzonych, a zaludnienie zakładów karnych i aresztów śledczych wynosiło 100,5 % . Sytuacja polskiego systemu penitencjarnego w świetle przedstawionych danych jest więc alarmująca14. W związku z tym konieczne jest podejmowanie działań zapobiegających dalszemu pogłębianiu się tego stanu. Organy międzynarodowe wielokrotnie zwracały uwagę polskich władz na konieczność 8 9 Dane pochodzą ze strony: http://www.sw.gov.pl/Data/Files/001006maid/liczba-skazanych-zwolnionych-dosde-z-zk_as.pdf . Najbardziej aktywne jednostki to: ZK Koszalin, z którego do SDE zwolniono 16 skazanych, AŚ Słupsk - 14 skazanych, ZK Siedlce - 12 skazanych. Dane pochodzą ze strony: http://www.sw.gov.pl/Data/Files/001006maid/aktywnosc-as_zk-w-sde-w-lutym2012-r—najbardziej-aktywne-jednostki.pdf . 10 Liczba instalacji w styczniu 2012 r. w poszczególnych apelacjach: Białystok - 76, Gdańsk - 73, Katowice - 10, Kraków 42, Lublin - 45, Łódź - 47 , Poznań - 74, Rzeszów - 40, Szczecin - 16, Warszawa - 29, Wrocław – 5. Liczba instalacji w lutym 2012 r. w poszczególnych apelacjach: Białystok - 95, Gdańsk- 84, Katowice- 66, Kraków- 48, Lublin- 62, Łódź75 , Poznań - 124, Rzeszów - 35, Szczecin - 59, Warszawa- 32, Wrocław – 36. Dane pochodzą ze strony: http://www.sw.gov.pl/Data/Files/001006maid/aktywnosc-apelacji-w-styczniu-i-lutym-2012-r.---liczbainstalcji.pdf. 11 Dane pochodzą ze strony: http://www.sw.gov.pl/Data/Files/001006maid/stan-skazanych-wg-sadowapelacyjnych-w-lutym-2012-r.pdf . 12 W postępowaniach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w sprawach Orchowski przeciwko Polsce (skarga nr 17885/04, wyrok z dnia 22 października 2009 r.) oraz Sikorski przeciwko Polsce (skarga nr 17599/05, wyrok z dnia 22 października 2009 r.) Rząd RP wskazywał, że „Ustawa z dnia 7 września 2007 roku (…) ma ona na celu, między innymi, zmniejszenie liczby osadzonych”. Rząd wskazywał wówczas, w ciągu pierwszych dwóch lat od wprowadzenia w życie nowego prawa, 3.000 skazanych zostanie objętych programem, a ostatecznym celem jest objęcie 15000 skazanych rocznie. 13 Dane pochodzą ze strony: http://sw.gov.pl/Data/Files/001279rwis/2012-03-30_szczegolowa-informacja-ozaludnieniu-oddzialow-mieszkalnych.pdf . 14 Zgodnie z ostatnimi doniesieniami prasowymi w aresztach państw UE przebywa około 8,5 tys. aresztowanych Polaków, a 3,5 tys. odbywa karę i należy spodziewać się, że mogą oni zostać w najbliższym czasie przewiezieni do polskich jednostek penitencjarnych w celu odbycia kary. Por. B. Wróblewski, Lecą więźniowie. A tu pełno, artykuł dostępny pod adresem: http://wyborcza.pl/1,75478,11409590,Leca_wiezniowie__A_tu_pelno.html. 4 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości upowszechnienia kar i środków o charakterze nieizolacyjnym. W ostatnim Raporcie15 Europejski Komitet ds. zapobiegania torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu [ang. The European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment – dalej: CPT] wskazał, że Polska powinna ograniczyć liczbę osób skazywanych na karę bezwzględnego pozbawienia wolności. Od władz polskich wymagano również nadania większego znaczenia środkom zapobiegawczym niezwiązanym z izolacją, a także wprowadzenia środków zapewniających reintegrację ze społeczeństwem osób, które zostały pozbawione wolności. Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 14 grudnia 1990 r. przyjęło zbiór podstawowych zasad mających na celu promowanie stosowania środków o charakterze nieizolacyjnym na wszystkich etapach postępowania karnego oraz minimalnych gwarancji przysługujących osobom poddanym środkom alternatywnym wobec kary pozbawienia wolności (ONZ 45/110). Również Komitet Ministrów Rady Europy zwracał uwagę na potrzebę eliminacji problemu przeludnienia poprzez rzadsze sięganie po środki i kary izolacyjne. System dozoru elektronicznego niewątpliwie w swoich założeniach realizuje powyższe cele i mógłby być sposobem na eliminację problemu przeludnienia, jednakże konieczne jest podejmowanie działań mających na celu optymalizację przyjętych rozwiązań prawnych. Zadaniem niniejszego dokumentu - mocno ograniczonego jego specyfiką - jest ewaluacja 16 funkcjonowania ustawy o dozorze . Jest ona uzasadniona, gdyż w dniu 1 stycznia 2013 r. minie rok od wprowadzenia SDE w ostatnich apelacjach sądowych. Ponadto ustawa o dozorze ma charakter epizodyczny - obowiązuje do dnia 31 sierpnia 2014 r. i z tego względu wyrazić należy nadzieję, że publikacja jej wyników, stanowić będzie wstęp do dyskusji na temat przyszłości tej instytucji. Niniejszy dokument został przygotowany w oparciu o wywiady z dwunastoma sędziami z dziesięciu 17 sądów okręgowych , badania akt sprawy, a także dostępne dane statystyczne, dokumenty oraz opracowania. Celem tych działań było poznanie opinii sędziów orzekających w postępowaniu wykonawczym, którzy zajmują się również nadzorem nad wykonywaniem kary w systemie dozoru elektronicznego. Do badania wybrano sądy okręgowe, w których dozór stosowany jest na szeroką skalę, jak również sądy w których wydawanych jest stosunkowo niewiele postanowień o udzielenie zgody na wykonywanie kary w systemie dozoru elektronicznego. Dodatkowym kryterium, które brano pod uwagę przy wybieraniu sądów był moment objęcia danego okręgu SDE, a także populacja więzienna w okręgu danego sądu. Ważnym elementem prac nad dokumentem były badania aktowe przeprowadzone w siedmiu z ww. sądów18. Badaniem objęte zostały sprawy, w których sądy uwzględ15 Raport CPT opublikowany w dniu 12 lipca 2011 r. dostępny pod adresem: http://www.cpt.coe.int/documents/pol/2011-20-inf-eng.pdf 16 Zgodnie z danymi udostępnionymi przez Biuro Dozoru Elektronicznego Centralnego Zarządu Służby Więziennej sądy penitencjarne najczęściej stosują dozór elektroniczny wobec sprawców przestępstw przeciwko: 1) mieniu - 29,1 %; 2) bezpieczeństwu w komunikacji - 28,7 %; 3) rodzinie i opiece - 14,9 %; 4) wymiarowi sprawiedliwości 13,1 %. Natomiast średni okres wykonywania kary w SDE wynosi 3,8 miesiąca. 17 Wywiadu udzielili sędziowie z: Białegostoku, Gdańska, Kielc, Krakowa, Łodzi, Opola, Siedlec, Torunia, Warszawy oraz Zamościa. 18 Łącznie przebadano 130 akt spraw. W Sądzie Okręgowym w Gdańsku – 10, w Sądzie Okręgowym w Kielcach – 15, w Sądzie Okręgowym w Krakowie – 25, w Sądzie Okręgowym w Łodzi – 10, w Sądzie Okręgowym w Siedlcach – 10, w Sądzie Okręgowym w Toruniu – 20 i w Sądzie Okręgowym w Warszawie – 40. 5 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości niły wniosek o zastosowanie dozoru, oddalały go, umarzały postępowanie w przedmiocie wniosku lub uchylały dozór elektroniczny19. Z uwagi na dość ograniczony charakter niniejszego opracowania niemożliwe było kompleksowe opisanie wyników badań, dlatego też w wielu miejscach poprzestano jedynie na zasygnalizowaniu dostrzeżonych i zdiagnozowanych problemów. Ponadto, dokument zawiera dane statystyczne dotyczące stosowania dozoru elektronicznego, które mają na celu zaprezentowanie dotychczasowej praktyki sądów w zakresie stosowania SDE. I Konieczne jest przeprowadzenie kampanii społecznej nastawionej na zwiększenie świadomości społecznej na temat możliwości wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego W społeczeństwie nierzadkie są opinie, że tylko kara pozbawienia wolności wykonywana w warunkach całkowitej izolacji jest realną i efektywną sankcją. Przeprowadzone na potrzeby niniejszego dokumentu badania wskazują na konieczność podjęcia działań zwiększających świadomość społeczną dotyczącą możliwości wykonywania kary pozbawienia wolności w SDE. Kampania powinna być skierowana do całego społeczeństwa. Działania takie mogłyby się również przyczynić do zwiększenia świadomości społeczeństwa w zakresie skuteczności różnych form reakcji karnej na fakt popełnienia przestępstwa. Obecnie obserwujemy niską świadomość w tym zakresie. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat warunków wykonywania kary w SDE, ograniczeń, jakie się z tym wiążą, mogłoby przyczynić się do zwiększenia społecznej akceptacji dla kar o charakterze nieizolacyjnym i dostrzeżenia w nich skutecznego środka reakcji karnej. Na pewno nie wpływa 19 W ramach analizy akt autorzy zwrócili szczególną uwagę na: 1) podmiot wnioskujący o zastosowanie SDE, 2) rodzaj przestępstwa za które orzeczono karę pozbawienia wolności, 3) wymiar kary pozbawienia wolności, która miałaby by być wykonywana w SDE, 4) kompletność i sposób formułowania wniosków w tym przedmiocie, 5) okres od wpłynięcia wniosku do wyznaczenia pierwszego posiedzenia, 6) okres od wpłynięcia wniosku do wydania postanowienia, 7) procedurę zaskarżania postanowieniem w toku postępowania, 8) ocenę przesłanek z art. 6 ustawy o dozorze, 9) wpływ warunków technicznych na możliwość wykonywania kary w SDE, 10) liczbę naruszeń warunków wykonywania kary, 11) sposób reakcji na naruszenia ze strony upoważnionego podmiotu dozorującego, sędziego penitencjarnego, zawodowego kuratora sądowego. 6 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości pozytywnie na rozwijanie systemu kar i środków o charakterze nieizolacyjnym panujące przeświadczenie, że dozór elektroniczny nie jest realną karą, a tym samym staje się kolejnym przejawem pobłażania sprawcom przestępstw. Bez podejmowania działań propagujących tą instytucję nie będzie możliwe rozszerzanie SDE. Stąd konieczne jest upowszechnienie rzetelnej informacji na temat tego sposobu wykonywania kary oraz korzyści jakie on ze sobą niesie dla polskiego systemu penitencjarnego. Szczególnie istotne jest dotarcie do osób, które potencjalnie mogłyby odbywać karę w systemie dozoru elektronicznego, czyli skazanych na karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku. W tym celu w wydziałach penitencjarnych sądów, biurach 20 obsługi interesantów w sądach, na stronach internetowych sądów i Centralnego Zarządu Służby Więziennej, placówkach opieki społecznej, instytucjach związków wyznaniowych powinny być łatwo dostępne broszury informacyjne na temat zasad funkcjonowania tej instytucji. Kształtowanie świadomości społecznej w tym zakresie powinno się także odbywać w oparciu o należytą i rzetelną 21 współpracę z środkami masowego przekazu . Działania zwiększające świadomość prawną powinny być też skierowane do skazanych odbywających już karę pozbawienia wolności. W zakładach karnych powinny być dostępne zarówno informacje o możliwości odbycia kary w systemie dozoru, jak również wzory wniosków do sądu penitencjarnego. Szczególna intensyfikacja działań w zakładach karnych uzasadniona jest ograniczonym dostępem skazanych do informacji o prawie22. Powyższe działania mogłyby przyczynić się również do zwiększenia liczby wniosków 23 dyrektorów zakładów karnych , kuratorów sądowych i profesjonalnych pełnomocników o wykonywanie kary w SDE. To oni mają bezpośredni kontakt ze skazanymi, którzy mogliby odbywać karę w systemie dozoru elektronicznego i ich działania mogłyby niewątpliwie przyczynić się do upo24 wszechnienia tego systemu . Zarówno dyrektorzy zakładów karnych, jak i kuratorzy sądowi mają 20 Takie informacje są dostępne na stronach sądów okręgowych, jednakże nie zawsze są one rzetelne. Dla przykładu na stronie Sądu Okręgowego w Warszawie: http://www.warszawa.so.gov.pl/system-dozoru-elektronicznego.1115.html, widnieje informacja o możliwości odbywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym. Informacja ta jest jednak nieaktualna, gdyż wskazuje się w niej, że w SDE karę odbywać mogą jedynie skazani na karę pozbawienia wolności za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe nieprzekraczające 6 miesięcy pozbawienia wolności, a także skazanych, którzy zostali skazani na karę pozbawienia wolności za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe nieprzekraczające 1 roku pozbawienia wolności i czas pozostały do odbycia kary nie przekracza 6 miesięcy. 21 Bardzo pozytywnym przykładem takiej współpracy było m.in. zorganizowanie w 2010 r. w Sądzie Okręgowym w Białymstoku konferencji prasowej z okazji rozpoznania pierwszego wniosku o wyrażenie zgody na odbywanie kary w SDE. 22 Przeprowadzone w ramach przygotowywania niniejszego opracowania badania aktowe pokazały duże dysproporcje w „jakości” wniosków pochodzących od osadzonych w różnych zakładach karnych. Analiza akt wskazała, że dużym ułatwieniem jest wypełnienie przez skazanych dostępnego w zakładzie karnym formularza wniosku. 23 Aktywność dyrektorów zakładów karnych w tym zakresie jest jednak zróżnicowania w skali kraju. Z rozmów sędziami penitencjarnymi wynika, że dyrektorzy zakładów chętniej składają jednak wnioski o warunkowe przedterminowe zwolnienie niż wnioski o wyrażenie zgody na odbywanie kary w SDE. 24 Analiza spraw dokonana w ramach przygotowania niniejszego dokumentu pokazuje, że wnioski o zastosowanie dozoru pochodzą głównie od skazanych (w 2010 r. – 96,8 % wniosków, 2011 – 94,2 %), drugą grupę podmiotów 7 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości możliwość nie tylko samodzielnego złożenia wniosku, ale również poinformowania skazanego o takiej możliwości i pozostawienie to jego uznaniu.W związku z tym należy podjąć szczególne wysiłki w celu zapoznania tych grup z korzyściami, jakie niesie za sobą SDE, tak z perspektywy skazanego jak i polskiego systemu penitencjarnego. Dyrektorzy zakładów karnych i kuratorzy powinni identyfikować osoby rzeczywiście spełniające kryteria ustawowe do wykonywania kary w SDE i wnioskować w takim wypadku o zmianę systemu wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednak niektórzy rozmówcy podkreślali, iż obecnie zdarzają się przypadki, że dyrektorzy zakładów karnych składają takie wnioski tylko po to by polepszyć swoją statystykę w zakresie stosowania SDE, mimo, że skazani obiektywnie nie spełniają kryteriów ustawowych. Taką praktykę należy uznać za niepożądaną. II Ze względu na dotychczasowe rozbieżności w praktyce sądowej, konieczne jest ujednolicenie wymogów formalnych wniosku o udzielenie zgody na wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego Obecna regulacja ustawy o dozorze sprawia, że sądy penitencjarne w różny sposób interpretują przesłanki zastosowania SDE. W konsekwencji sądy w sposób rozbieżny oceniają spełnienie wymogów formalnych. Wymogi formalne wniosku o wykonywanie kary w systemie dozoru elektronicznego określone zostały w art. 40 ust. 1 – 4 ustawy o dozorze. Z kolei art. 6 ustawy o dozorze określa przesłanki wydania postanowienia o zgodzie na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego25. Pomimo wydaje się, dość klarownego wskazania jakie okoliczności należy opisać w uzasadnieniu wniosku, a także jakie dokumenty należy do niego dołączyć, zdarza się, że sądy penitencjarne często zobowiązują skazanych do dostarczenia dodatkowych dokumentów. W toku przeprowadzonych badań zdarzyła się sytuacja wzywania do przedłożenia zaświadczenia o zameldowaniu w miejscu, w którym osoba ma zamiar odbywać karę w SDE. Jego przedłożenie ma na celu przede wszystkim ustalenie kręgu pełnoletnich osób współzamieszkujących, których zgodę na jednak zdecydowanie mniej liczną są dyrektorzy jednostek penitencjarnych (2010 – 2,9 %, 2011- 5%). W świetle danych pochodzących ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości w 2010 r. spośród 477 wniosków, 462 pochodziło od skazanego lub jego obrońcy, 1 od sądowego kuratora zawodowego, a 14 od dyrektorów zakładów karnych. Z kolei w 2011 r. na 12 826 wniosków, 12 089 pochodziło od skazanego lub jego obrońcy, 94 od sądowych kuratorów zawodowych, 650 od dyrektorów zakładu karnego, a 29 od innych podmiotów lub osób. 25 Art. 6 Ustawy stanowi, że sąd penitencjarny może udzielić zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej jednego roku w systemie dozoru elektronicznego skazanemu na taką karę, posiadającemu określone miejsce stałego pobytu oraz zgodę osób pełnoletnich wspólnie z nim zamieszkujących, jeżeli jest to wystarczające do osiągnięcia celów kary oraz jeżeli względy bezpieczeństwa i stopień demoralizacji, a także inne szczególne okoliczności nie przemawiają za potrzebą jego osadzenia w zakładzie karnym, a udzieleniu takiego zezwolenia nie stoją na przeszkodzie warunki mieszkaniowe skazanego umożliwiające funkcjonowanie systemu dozoru elektronicznego, a także możliwości techniczno - organizacyjne wykonywania tego dozoru przez upoważniony podmiot dozorujący, zwane dalej "warunkami technicznymi". Jeżeli skazany rozpoczął już odbywanie kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym, należy mieć ponadto na względzie dotychczasowe zachowanie skazanego w czasie odbywania kary. 8 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości odbywanie kary należy uzyskać. Inne sądy wymagają przedstawienia umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej, na podstawie której skazany miał świadczyć pracę. W niektórych sądach penitencjarnych brak dołączenia do wniosku osobnego dokumentu określającego harmonogram dnia jest traktowany jako brak formalny, pomimo, że nie wynika to wprost z ustawy o dozorze. Brak jednolitości w tym zakresie w dużej mierze rzutuje na praktykę orzeczniczą sądów w przedmiocie stosowania SDE. Wymogi stawiane przez sądy mogą stanowić barierę dla wystąpienia z wnioskiem o zastosowanie dozoru. Uzyskanie zaświadczenia o zameldowaniu łączy się z poniesieniem kosztów w wysokości 17 zł, który to koszt obciąża wnioskodawcę. Kolejnym trudnym do uzyskania dla skazanych dokumentem jest umowa o pracę. Często osoby wnioskujące o zastosowanie dozoru elektronicznego nie posiadają formalnej umowy o pracę i nie mogą jej dołączyć do wniosku, bądź też przedkładają umowy o pracę, co do których prawdziwości można powziąć uzasadnione wątpliwości26. Bardzo problematyczne jest także spełnienie przesłanki należytych warunków technicznych odbywania kary w systemie dozoru elektronicznego. Dla przykładu w okręgu Sądu Okręgowego w Zamościu poważnym problemem jest dostępność zasięgu GSM27. Badania pokazują, że problem należytej jakości sygnału GSM dotyka osób zamieszkałych na wsiach i w mniejszych miejscowościach, jak i w dużych miast, gdzie często przeszkadza wysoka zabudowa bądź konstrukcja sąsiednich 28 budynków . Stąd też każda analiza pojemności systemu w okręgu danego sądu powinna być przeprowadzona w oparciu o zasięg GSM w danym regionie, a nie tylko w oparciu o liczbę populacji skazanych, którzy spełniają wymogi formalne wykonywania kary w SDE. Dlatego też nie oddaje rzeczywistości porównanie danych dotyczących stosowania dozoru elektronicznego w skali kraju tylko pod kątem liczby decyzji pozytywnych w przedmiocie złożonych wniosków. Taka informacja nie daje bowiem pełnego obrazu na temat populacji, która mogłaby wykonywać karę w SDE. Problemem wciąż występującym są warunki mieszkaniowe, a szczególnie brak toalety, w miejscu, w którym miałaby być wykonywana kara. Problem ten wydaje się być błahym jednak z badań wynika, że stanowi często przeszkodę do zastosowania dozoru elektronicznego29. Część z rozmówców podnosiła także, że problemem uniemożliwiającym zastosowanie dozoru elektronicznego, jako systemu wykonywania kary może być posiadanie przez skazanego przedpłatowego licznika energii elektrycznej. 26 Sędziowie penitencjarni zwrócili w tym zakresie uwagę, że nie posiadają żadnej prawnej możliwości weryfikowania prawdziwości przedkładanych im przez skazanych informacji, a tym samym zmuszeni są brać składane wyjaśnienia „za dobrą monetę”. Jeden z sędziów zwrócił uwagę, że do wysłuchania na posiedzeniu w przedmiocie udzielenia zgody na odbywanie kary w SDE nie stosuje się rygorów odpowiedzialności z art. 233 k.k. 27 W świetle informacji przedłożonej przez Pana sędziego Ryszarda Gargola w 2011 r. wpływ wniosków o wyrażenie zgody na odbywanie kary w SDE ukształtował się na poziomie 313 wniosków. Sąd Okręgowy w Zamościu rozpatrzył w tym roku 314 wniosków, z czego aż 91 pozostawiono bez rozpoznania z uwagi na brak warunków technicznych, w tym m.in. niewystarczający zasięg GSM. 28 Dla przykładu w jednej z pierwszych spraw w Sądzie Okręgowym w Warszawie nie było możliwe udzielenie zezwolenia na odbywanie kary w SDE osobie zamieszkującej w ścisłym centrum M. St.Warszawy. 29 Część sędziów nie uznaje deklaracji skazanych, że będą korzystać z przenośnych urządzeń sanitarnych i nie wyrażają zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego. 9 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości Różnice w przyjmowanych przez sądy wymaganiach formalnych wniosków, jak i problemy natury obiektywnej (spełnienie warunków technicznych), prowadzą do naruszenia zasady równości wobec prawa skazanych i powinny zostać wyeliminowane na drodze ingerencji ustawodawcy. Niestety poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (druk sejmowy nr 179) w zakresie określenia wymogów wniosku i przesłanek dozoru proponuje jedynie dyferencjację przesłanek w zależności od tego, czy wniosek pochodzi od osadzonego czy też skazanego wnioskującego „z wolnej stopy”. Krytycznie należy się także odnieść do propozycji Ministerstwa Sprawiedliwości zgłoszonej w trakcie posiedzenia podkomisji w dniu 15 marca 2012 r., aby w art. 6 ust. 1 ustawy o dozorze w miejsce stwierdzenia„sąd może zastosować”,wprowadzić obligatoryjność zastosowania dozoru, bowiem głównie z uwagi na konieczność spełnienia przesłanek obiektywnych (należyta dostępność sieci GSM) nie przyczyni się to do zwiększenia populacji skazanych odbywających karę w dozorze elektronicznym. Co więcej, wydaje się, że prędzej należałoby pomyśleć o zmianie określenia terminu procedowania sądu w przedmiocie dozoru elektronicznego. Zgodnie art. 40 ust. 5 ustawy o dozorze sąd penitencjarny wydaje postanowienie w terminie 14 dni od dnia wpływu wniosku. Przeprowadzone badania prowadzą do jednoznacznego wniosku, że spełnienie tego terminu nie jest możliwe. Termin ten ma w myśl ustawy o dozorze charakter instrukcyjny i jako taki jest też traktowany przez sądy orzekające. Średni termin rozpatrzenia spraw w przedmiocie zastosowania dozoru elektronicznego to 1 miesiąc30, natomiast w razie wniesienia zażalenia postępowanie wydłuża się do około 1,5 miesiąca. Można wskazać, że gdyby termin ten liczony był od momentu skompletowania pełnego wniosku przez sąd penitencjarny to jego zachowanie byłoby możliwe, jednakże ustawa posługuje się cezurą czasową„złożenie wniosku”. III By usprawnić postępowanie w przedmiocie udzielenia zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego dyrektorzy zakładów karnych powinni uzyskiwać zgodę osoby współzamieszkującej Zgodnie z art. 40 ustawy o dozorze, do wniosku złożonego przez skazanego, jego obrońcę, prokuratora lub sądowego kuratora zawodowego dołącza się zgodę osoby lub osób współzamieszkujących. Gdy wniosek pochodzi od dyrektora zakładu karnego zgodę taką uzyskuje sąd penitencjarny orzekający w przedmiocie udzielenia zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w SDE. Początkowo wymóg uzyskania zgody dotyczył wszystkich wniosków o zastosowanie 30 Podobne wnioski dotyczące terminu wydania postanowienia o zastosowaniu lub odmowie zastosowania dozoru elektronicznego wywiódł dr A. Ważny na podstawie badań aktowych dotyczących spraw z okresu 1 września 2009 r. – 21 maja 2010 r. Zgodnie z opublikowanymi wynikami w 80 % przypadków termin instrukcyjny przekroczono średnio o 29 – 30 dni. Dr A. Ważny, Praktyczne aspekty ustawy o dozorze elektronicznym (w: ) Prawo w działaniu, Sprawy karne red. M. Mozgawa, IWS, Warszawa 2011 r. W jednym z badanych sądów istnieje praktyka „odwlekania” wstawienia sprawy na wokandę i rozpoznania sprawy, w sytuacji, gdy sędzia dojdzie do przekonania, że z uwagi na prognozę kryminologiczną nie zostanie wyrażona zgoda na odbywanie kary w SDE, co wydłuża czas postępowania w przedmiocie wniosku. 10 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości dozoru. Zmiana w tym zakresie została wprowadzona ww. nowelizacją z 21 maja 2010 r. Ze względów praktycznych ingerencja ustawodawcy w tym zakresie powinna zostać oceniona negatywnie. Przerzucenie obowiązku uzyskania zgody przez sąd penitencjarny prowadzi do zbędnego wydłużenia postępowania i nie znajduje racjonalnego uzasadnienia31, dlatego zasadne byłoby zrównanie wymogów formalnych wniosków o zastosowanie dozoru składanych wobec wszystkich wnioskodawców. Zasadne wydaje się natomiast rozważenie kontrowersyjnej propozycji tj. możliwości cofnięcia zgody przez osobę współzamieszkującą. Takie rozwiązanie ma wielu przeciwników, jednakże z punktu widzenia ochrony praw jednostki taka możliwość powinna zostać dopuszczona w szczególnie uzasadnionych wypadkach. Bez wątpienia odbywanie kary pozbawienia wolności w SDE ma wpływ nie tylko na życie osoby skazanej, ale też osób współzamieszkujących. Nie można wykluczyć sytuacji, kiedy taka dolegliwość z czasem będzie przez najbliższych postrzegana jako nadmierna. Powyższy postulat jest jednak mało popularny i jego wprowadzenie jest mało prawdopodobne. W związku z tym należy podjąć kroki zmierzające do zapewnienia by zgoda osoby współzamieszkującej była w pełni świadoma i dobrowolna. Należy zadbać by osoby współzamieszkujące były dokładnie poinformowane o konsekwencjach odbywania kary w tym systemie ponoszonych nie tylko przez skazanego, ale też jego najbliższe otoczenie np. wizyty pracowników upoważnionego podmiotu dozorującego, czy też kuratora sądowego. Niewątpliwie szczególną rolę w tym zakresie odgrywa kurator przygotowujący wywiad środowiskowy oraz sąd 32 wysłuchujący osób współzamieszkujących . IV Konieczne jest podjęcie działań umożliwiających sędziom penitencjarnym wykonywanie obowiązków, które nakłada na nie ustawa o wykonywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego Ustawa o dozorze angażuje w nadzór nad wykonaniem kary w SDE szereg podmiotów – sędziów penitencjarnych, pracowników sekretariatu, kuratorów, pracowników upoważnionego podmiotu dozorującego, pracowników centrali monitorowania. Centralną postacią systemu jest sędzia penitencjarny. To właśnie na nim w zasadniczej części spoczywa obsługa systemu teleinformatycznego, jak i techniczny nadzór nad wykonywaniem dozoru elektronicznego. Musi on wykonywać też czynności o charakterze administracyjno – technicznym. Jednocześnie wraz 33 z wprowadzeniem SDE nie dokonano wzmocnienia kadrowego w sądach . Bez odpowiedniego 31 W toku badań autorzy raportu spotkali się z sytuacją, gdzie to dyrektorzy zakładów karnych, a nie osadzeni byli wzywani przez sąd penitencjarny do uzupełnienia braku formalnego w postaci zgody osób współzamieszkujących. 32 Na problem ten zwróciła uwagę Helsińska Fundacja Praw Człowieka w opinii do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks karny wykonawczy (w wersji z dnia 13 stycznia 2010 r.) przygotowaną przez Helsińską Fundację Praw Człowieka. Opinia dostępna pod adresem: http://www.hfhr.org.pl/interwencja/images/stories/file/2010-02-18-16-22-12-01.pdf. 33 Rozwiązanie tego problemu pozostawiono prezesom sądów. 11 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości zaplecza kadrowego nie jest możliwa realizacja założeń systemu - nadzorowanie skazanego poprzez 34 obserwację jego aktywności w ramach systemu EXIGO . Prowadzić to może do daleko idących konsekwencji w postaci niewystarczającej reakcji na naruszenia dokonywane przez skazanych. Brak reakcji ze strony sądu w takim wypadku może prowadzić do niezrealizowania celu kary i braku wykształcenia w skazanych postawy zgodnej z warunkami określonymi w postanowieniu o zastosowaniu dozoru elektronicznego. V Przyznanie kuratorom uprawnienia do zmiany harmonogramów oraz do składania wniosków o uchylenie dozoru elektronicznego wzmocni faktyczną możliwość nadzoru nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego Kurator ma większą faktyczną możliwość oceny przestrzegania przez skazanego warunków wykonywania kary. Zgodnie z art. 56 ustawy o dozorze czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kary pozbawienia wolności w SDE wykonują: sądowy kurator zawodowy, podmiot prowadzący centralę monitorowania i upoważniony podmiot dozorujący. Zadaniem sądowego kuratora zawodowego jest pomoc w readaptacji społecznej skazanego. Kontrola ścisłego wykonywania przez skazanego nałożonych na niego obowiązków i poleceń ma na celu wychowawcze oddziaływanie i zapobieganie powrotowi do przestępstwa. Jak wskazuje się w doktrynie efekt indywidualno - prewencyjny dozoru elektronicznego zależy od programu 35 wychowawczego oddziaływania wprowadzonego obok elektronicznego nadzorowania . Ciężar wykonywania tych zadań spoczywa na sądowych kuratorach zawodowych. Ich jednak odpowiednie wykonywanie jest uzależnione od uwagi i czasu, który sądowy kurator zawodowy może poświęcić skazanemu. Konieczne jest w takiej sytuacji wzmocnienie kadrowe kuratorów. Należy postulować takie praktyczne podzielenie kompetencji kuratora i sędziego, by zwiększyć siłę oddziaływania indywidualno - prewencyjnego. Należy między innymi rozważyć możliwość przyznania kuratorowi kompetencji do zmiany harmonogramu. Obecnie zgodnie z art. 20 ustawy o dozorze w wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, sąd penitencjarny może zmienić przedziały czasu, w których skazany może oddalić się z miejsca stałego pobytu. Taka kompetencja przyznana jest wyłącznie sądowi penitencjarnemu. W związku z obawą przed zbyt częstą zmianą harmonogramu sądy często decydują się na szerokie, a nawet maksymalne określenie czasu przebywania skazanego poza systemem. Obecnie trwają prace nad ww. projektem poselskim, który zakłada możliwość zmiany harmonogramu przez kuratora zawodowego. Decyzja 34 Badania wykazały, że w poszczególnych sądach odmienne jest podejście do problemu obsługi systemu EXIGO. Istnieją w tym zakresie rozbieżności co do konieczności drukowania pojawiających się w systemie komunikatów o naruszeniach harmonogramu. Dalej, rozbieżnie wygląda sposób zorganizowania pracy wydziałów penitencjarnych w zakresie załatwiania spraw z zakresu SDE. Powszechną jest praktyka, gdzie za cykliczne sprawdzanie systemu czyni się odpowiedzialnymi pracowników sekretariatów, którzy bądź to codziennie rano, czy też w wybrane dni tygodnia logują się w systemie i sprawdzają w jaki sposób przebiega wykonywanie kary. 35 M. Rusinek, Ustawa o dozorze elektronicznym. Komentarz.,Warszawa 2010, s. 198. 12 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości kuratora w tym względzie podlegałaby kontroli sądowej zgodnie z zasadami przyjętymi w K.k.w.36. Warto także zwrócić uwagę, że zgodnie z obecnym stanem prawnym kurator nie posiada kompetencji w zakresie składania wniosków o uchylenie stosowania dozoru elektronicznego. Praktyka minimalizuje negatywne skutki takiego rozstrzygnięcia. Zgodnie z przyjętą praktyką kurator sądowy składa do sądu pismo wskazujące na występowanie przesłanek skutkujących koniecznością rozważenia uchylenia dozoru, a sąd z urzędu podejmuje postępowanie. Należy jednak uznać, że pomimo powszechnych rozwiązań praktycznych przyjętych w tym zakresie w pełni zasadna jest w 37 tym zakresie inicjatywa legislacyjna . VI Sądy apelacyjne powinny uzyskać dostęp do systemu teleinformatycznego, aby kontrola instancyjna w przedmiocie zastosowania lub niezastosowania dozoru elektronicznego miała charakter pełny Obecnie sąd apelacyjny – rozpoznający zażalenie na postanowienie w przedmiocie dozoru elektronicznego - nie ma dostępu do systemu i nie zapoznaje się z raportami generowanymi w ramach systemu EXIGO, które nie są drukowane przez sąd penitencjarny, a które mogłyby pokazywać sposób postępowania skazanego. W związku z tym kontrola instancyjna dokonywana przez sąd apelacyjny wydaje się być niepełna. Zgodnie z ustaleniami dokonanymi w toku prac nad dokumentem obecnie tylko niektóre raporty z systemu są drukowane i załączane do akt. Sąd apelacyjny zapoznaje się więc z mocno wyselekcjonowanym materiałem. Oczywiście sąd apelacyjny może zwrócić się do sądu okręgowego o przekazanie takich wydruków, jednakże takie rozwiązanie zdaje się prowadzić do nieuzasadnionego wydłużenia postępowania. Koszt wyposażenia sądów 36 Zauważyć należy, że sądy penitencjarne w postanowieniu o zarządzeniu odbywania kary w systemie dozoru elektronicznego określają harmonogram pozostawania skazanego poza systemem, co prowadzi do tego, że w zależności od sądu który stosuje dozór, kara jest mniej lub bardziej dolegliwa dla skazanego. Zgodnie z art. 10 ustawy o dozorze sąd penitencjarny określa przedziały czasu w ciągu doby i w poszczególnych dniach tygodnia, w których skazany ma prawo się oddalić z miejsca stałego pobytu lub innego wskazanego miejsca, na okres nieprzekraczający 12 godzin dziennie, między innymi w celu świadczenia pracy, kształcenia, wykonywania praktyk religijnych. Dokonane w toku prac nad dokumentem analizy wskazują, że są sądy, które w sposób bardzo rygorystyczny podchodzą do określenia harmonogramu skazanego. Sądy te badają bardzo szczegółowo sposób, w jaki skazany chce wykorzystać czas pozostawania poza systemem. W przypadku np. gdy skazany nie ma pracy przez pierwszy okres wykonywania kary zezwalają mu na opuszczenie miejsca odbywania kary tylko na 2-3 godziny w celu poszukiwania pracy. W przypadku, gdy znajdzie pracę zmieniają ten harmonogram. Konsekwencją rygorystycznego podejścia są postanowienia, na mocy których skazani spędzają w mieszkaniu cały dzień. Jednakże często sądy prawie automatycznie zezwalają skazanym na przebywanie 12 godzin poza systemem, by uniknąć późniejszych zmian harmonogramów. Tak duże dysproporcje powodują, że stopień dolegliwości kary w systemie dozoru elektronicznego zależy więc nie od sposobu organizowania sobie życia przez skazanego np. na pracę, naukę, ale od przyjętego podejścia sądu. 37 Postulat taki zawiera również opinia Krajowej Rady Kuratorów przedłożona w dniu 9 lutego 2012 r. w ramach prac nad zmianą ustawy o dozorze. Opinia dostępna pod adresem: http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/31B8A3CC8E23E67BC12579A7004328EE/%24File/179-001.PDF. 13 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości apelacyjnych w dostęp do systemu nie byłby nadmierny, ponieważ systemem należałoby objąć tylko 11 sądów. Z informacji uzyskanych w toku prac nad dokumentem wynika, że został stworzony specjalny moduł dla sądów apelacyjnych umożliwiający im dostęp do systemu, jednakże sądy apelacyjne nie zgłaszały potrzeby korzystania z niego38. VII Niezbędne jest podjęcie prac ustawodawczych, przygotowujących regulacje prawne, które zaczną obowiązywać po 31 sierpnia 2014 r. W toku prac nad dokumentem rozmówcy przedstawili szereg koncepcji dotyczących bardziej kompleksowego wprowadzenia systemu dozoru elektronicznego do polskiego porządku prawnego, które zostaną omówione poniżej. Niezwykle ważne jest by taki projekt był przygotowany w sposób przemyślany i oparty na doświadczeniach wynikających z dotychczasowej praktyki stosowania SDE. Niezbędne jest w tym celu rychłe podjęcie prac legislacyjnych, których kierunek jasno wskazywałyby przyszłość instytucji dozoru elektronicznego po dniu 31 sierpnia 2014 r. i eliminowały stan niepewności przedstawicieli środowisk zaangażowanych w funkcjonowanie tej instytucji. Konieczne wydaje się przeprowadzenie w toku procesu legislacyjnego rzeczywistej konsultacji z sędziami penitencjarnymi. Ich dotychczasowe doświadczenia mogą przyczynić się do stworzenia bardziej precyzyjnych rozwiązań prawnych. Zasadne wydaje się również rozważenie możliwości wprowadzenia dozoru elektronicznego jako rodzaju kary wymienionego wprost w art. 32 K.k. Takie rozwiązanie umożliwiłoby rozbudowanie katalogu kar i wypełnienie luki między karą pozbawienia wolności a karą ograniczenia wolności. Jednakże przyjęcie takiego rozwiązania musiałoby skłonić ustawodawcę do kompleksowej weryfikacji ustawowych zagrożeń przypisanych poszczególnym typom czynów zabronionych. W prowadzonych z sędziami penitencjarnymi rozmowach wiele miejsca zajęły rozważania na temat przyszłości i ewentualnego miejsca SDE w postępowaniu karnym. Poniżej przedstawiono szereg konkretnych pomysłów wykorzystania funkcjonalności jakie daje SDE. 36 Informacja ta pochodzi od pełnomocnika Ministra Sprawiedliwości do spraw wdrożenia systemu dozoru elektronicznego gen Pawła Nasiłowskiego. 14 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości VIII Należy rozważyć pomysł uzupełnienia katalogu środków zapobiegawczych o środek bazujący na funkcjonalności jaką daje dozór elektroniczny Dyskusja na temat miejsca dozoru elektronicznego w postępowaniu karnym, a szczególnie możliwości wykorzystania go jako środka zapobiegawczego39 formalnie została zainicjowana w związku z przedłożeniem przez Ministerstwo Sprawiedliwości projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks karny wykonawczy (w wersji z dnia 13 stycznia 2010 r.), który zakładał wprowadzenie do katalogu polskiego prawa procesowego nowego środka zapobiegawczego, określanego jako „areszt domowy”. Wprowadzenie aresztu domowego zostało zawarte w projekcie z dnia 25 lipca 2011 r.40, jednakże nie zostało uwzględnione 41 w aktualnym na dzień 26 stycznia 2012 r . projekcie zmiany Kodeksu Postępowania Karnego przygotowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego. Zgodnie z projektem areszt domowy stosowany byłby na wniosek oskarżonego, wobec którego jest stosowane tymczasowe aresztowanie. W przedmiocie wniosku rozstrzygałby w postępowaniu przygotowawczym sąd rejonowy, w którego okręgu prowadziłoby się postępowanie, a po wniesieniu aktu oskarżenia – sąd, przed którym sprawa by się toczyła. Sąd rozstrzygałby wniosek najpóźniej w ciągu 3 dni. Według projektodawców łączny okres stosowania aresztu domowego w sprawie nie może przekroczyć dwóch lat. Możliwe jest, że 42 rozszerzenie katalogu środków zapobiegawczych, które nie mają charakteru w pełni izolacyjnego przyczyni się do ich spopularyzowania w praktyce postępowania karnego i rzadszego sięgania po tymczasowe aresztowanie43. Zgodnie z ww. propozycjami, dozór elektroniczny byłby najbardziej dolegliwym środkiem nie w pełni izolacyjnym i jako taki mógłby w ocenie organów postępowania karnego skutecznie zabezpieczyć prowadzone postępowania karne w wielu wypadkach, w których do tej pory sięgano po tymczasowe aresztowanie. Wydaje się jednak wątpliwe, by dozór elektroniczny przy takich rozwiązaniach technicznych mógł stanowić alternatywę dla tymczasowego aresztowania. Ten sposób nadzoru nad skazanym nie eliminuje bowiem przesłanki obawy matactwa i zapobieżenia popełnienia przestępstwa, na których często oparte są postanowienia o zastosowaniu najsurowszego środka, jakim jest tymczasowe aresztowanie. Jednakże zasadne byłoby w tym 44 wypadku odmienne uregulowanie formalnych aspektów postępowania , ponieważ niewątpliwie 39 Odmiennie M. Rusinek, Ustawa o dozorze elektronicznym. Komentarz.,Warszawa 2010, s. 12. 40 Zgodnie z informacją ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości projekt ten został skierowany na Radę Ministrów. 41 Projekt dostępny jest na stronie: www.ms.gov.pl. 42 Na wątpliwości klasyfikacyjne dotyczące dozoru elektronicznego wskazała H. Mazur stwierdzając, że „Dozór elektroniczny jest o tyle nietypowy, że nie odpowiada w pełni podstawowemu podziałowi środków zapobiegawczych na izolacyjne i nieizolacyjne”, por. H. Mazur, Dozór elektroniczny w procesie karnym, Prokuratura i Prawo 7-8/2009, s. 124-135. 43 Por. opinię do projektu przygotowaną przez Helsińską Fundację Praw Człowieka. Opinia dostępna pod adresem: http://www.hfhr.org.pl/interwencja/images/stories/file/2010-02-18-16-22-12-01.pdf. W swoim stanowisku Helsińska Fundacja Praw Człowieka wskazał, że pozytywnie ocenia wprowadzenie nowego środka zapobiegawczego w postaci „aresztu domowego”, chociaż nie upatruje w nim skutecznego środka alternatywnego wobec tymczasowego aresztowania. 44 Opinia adw. M. Pietrzaka (w: ) D. Gmerek, K. Wiśniewska, Raport Nieizolacyjne środki zapobiegawcze, Warszawa 2011 r. 15 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości miesięczny termin rozpatrzenia wniosku (a taki wynika z praktyki) w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego nie mógłby być dopuszczony. Uzyskanie w praktyce, 3 dniowego terminu, jaki określony jest w ustawie mógłby być osiągnięty tylko przy uproszczeniu procedury. Jednocześnie wprowadzenie dozoru elektronicznego na etapie postępowania przygotowawczego lub sądowego, wymagałoby wyposażenia w dostęp do systemu sądów rejonowych / okręgowych / apelacyjnych, co wiązałoby się ze znacznymi nakładami finansowymi, ponieważ obecnie dostęp do systemu posiadają jedynie wydziały penitencjarne w sądach okręgowych. Konieczne jest również w świetle proponowanych zmian rozważenie, czy system jest gotowy na stosowanie tego środka przez okres 2 lat wobec tej samej osoby i czy nie ma przeszkód technicznych do objęcia oskarżonego takim nadzorem w tym okresie. IX Należy rozważyć wprowadzenie dozoru elektronicznego jako systemu wykonywania kary aresztu orzeczonej za wykroczenie45 Jedną z kar przewidzianych za wykroczenie jest kara aresztu, która może być orzeczona w wymiarze od 5 do 30 dni. Jej dolegliwość jest niewątpliwie taka sama jak kary pozbawienia wolności. Jedynym elementem różnicującym jest okres na który może być orzeczona. Brak określenia przez ustawodawcę minimalnego wymiaru kary pozbawienia wolności, która może być wykonywana w systemie dozoru, powoduje, że wyłączenie z zakresu ustawy możliwości wykonywania kary aresztu może być uznane za niekonstytucyjne. X Należy rozważyć możliwość stosowania dozoru elektronicznego jako instytucji poprzedzającej udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia Zasadne wydaje się rozważanie możliwości zastosowania dozoru elektronicznego wobec skazanych, którzy potencjalnie w określonym z góry okresie np. 3 miesięcy czy też 6 miesięcy nabędą uprawnienia do wystąpienia z wnioskiem o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Wprowadzenie takiego rozwiązania miałoby na celu przede wszystkim zweryfikowanie możliwości przyznania warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary. SDE umożliwiłby sprawdzenie, w jakim stopniu skazani radzą sobie w warunkach wolnościowych i czy są w stanie przestrzegać porządku prawnego po opuszczeniu zakładu karnego. Taki sposób wykorzystania systemu niewątpliwie przyczyniłby się do eliminacji problemu przeludnienia, a także umożliwiłby skuteczniejsze przygotowanie skazanych do samodzielnego życia w społeczeństwie po zakończeniu odbywania kary pozbawienia wolności, ponieważ przez okres stosowania dozoru mogliby np. znaleźć pracę, rozpocząć edukację, czy też kontynuować szkolenie zawodowe. Jednakże wprowadzenie takiej regulacji musiałoby być poprzedzone zmianą regulacji dotyczących warunkowego przedterminowego zwolnienia i nadanie tej instytucji charakteru obligatoryjnego. 45 Por. M. Rusinek, Ustawa o dozorze elektronicznym. Komentarz., Warszawa 2010 r., s. 13. 16 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości XI Bardzo ostrożnie należy podejść do kwestii wykorzystania funkcjonalności jakie daje SDE na potrzeby stosowania w egzekucji zakazów stadionowych oraz jako środek stosowany wobec sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej Zastosowanie dozoru elektronicznego do zakazów stadionowych wywołuje duże kontrowersje. Ustawodawca wprowadził taką możliwość w drodze ustawy46, obowiązującej od dnia 1 stycznia 2012 r. Zgodnie z art. 41 b § 3 K.k. orzekając zakaz wstępu na imprezę masową za czyn popełniony w związku z masową imprezą sportową, sąd może orzec obowiązek przebywania skazanego w czasie trwania niektórych imprez masowych objętych zakazem w określonym miejscu stałego pobytu, kontrolowany w sposób określony w przepisach o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego. Wprowadzenie takiego rozwiązania jest próbą reakcji na dotychczasową nieskuteczność orzekanych środków. Do tej pory orzeczony sądownie zakaz stadionowy mógł być egzekwowany tylko poprzez obowiązek meldowania się osoby objętej zakazem we właściwej jednostce policji. Pojawiają się jednak uzasadnione wątpliwości dotyczące technicznych możliwości nadzorowania wykonywania zakazów stadionowych w SDE oraz szczegółowych zasad ich stosowania. Ocena skuteczności przyjętych regulacji będzie możliwa dopiero po okresie ich praktycznego zastosowania. Na tym etapie uzasadnione wątpliwości wywołuje proporcjonalność dolegliwości tak wykonywanych zakazów stadionowych do celu, dla którego zostały orzeczone. Intencją bowiem orzeczonego zakazu powinno być uniemożliwienie konkretnej osobie wstępu na imprezę masową, a nie nadmierne ograniczenie jej wolności na czas trwania imprezy sportowej. Konieczne jest również dokonanie oceny, czy upoważniony podmiot dozorujący jest w stanie w tym samym czasie założyć nadajnik u osób wobec których orzeczono zakaz. Wydaje się niezbędnym sprawdzenie, czy w związku z kumulacją liczby instalacji nie dojdzie do nadmiernego i nieproporcjonalnego wydłużenia nadzoru nad daną osobą. Daleko posunięta ostrożność jest także konieczna w zakresie realizacji pomysłów stosowania funkcjonalności SDE w stosunku do sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej. Zgodnie 47 z proponowanymi zmianami kontrolowane leczenie ambulatoryjne polegać będzie na zastosowaniu wobec sprawcy kontroli miejsca pobytu przy użyciu aparatury monitorującej, określonej w przepisach o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego. Zgodnie z zamierzeniem projektodawców „Wprowadzenie podstaw do monitorowania zachowania osoby skazanej za ciężkie przestępstwo seksualne, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych (…) istotnie podwyższy element prewencyjny związany ze stosowaniem środka zabezpieczającego, zwiększając możliwość szybkiej reakcji na zachowania świadczące o ponawianiu przez skazanego aktywności mogącej doprowadzić 46 Ustawa z dnia dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 217, poz. 1280). 47 Por. rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 4602, Sejm VI kadencji). 17 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości do ponownego popełnienia przestępstwa seksualnego”48. Takie rozwiązanie ma wielu zwolenników49, którzy podkreślają, że bez zakazu zbliżania się do określonych osób, którego realizację zapewnia elektroniczny nadajnik, sukces w ambulatoryjnym leczeniu pedofilów będzie trudniejszy do 50 osiągnięcia . Zastanawia tu konieczność znoszenia uciążliwości systemu przez osobę pokrzywdzoną, która musiałaby również korzystać z nadajnika nadzorującego jej zachowanie w pewnym zakresie. Jednakże ponoszenie ujemnych konsekwencji w takim wypadku jest uzasadnione względami jej bezpieczeństwa. Warto wskazać, że w praktyce w jednym przypadku zastosowano nadajnik monitorujący w związku z orzeczonym zakazem zbliżania się do pokrzywdzonego. W tym wypadku system pod względem technicznym spełnił swój cel i umożliwił nadzór wykonywania zakazu. Skuteczność stosowania systemu dozoru elektronicznego wobec sprawców przestępstw seksualnych uzależniona jest od efektywności wcześniej zaproponowanych działań, prowadzących do zwiększenia świadomości społecznej na temat tego systemu. Należy tu dążyć do uniknięcia niebezpieczeństwa utożsamiania przez społeczeństwo każdej osoby posiadającej nadajnik elektroniczny ze sprawcą przestępstwa seksualnego. Takiej ewentualności nie można wykluczyć, a jej skutkiem mogłoby być całkowite zaprzepaszczenie idei dozoru elektronicznego. Podsumowanie Powyższa analiza funkcjonowania instytucji dozoru elektronicznego prowadzi do wniosku, że instytucja ta pomimo ponad 2,5 roku funkcjonowania dopiero szuka swojego miejsca w systemie polskiego prawa. Pomimo licznych problemów natury legislacyjnej, technicznej, finansowej51, jak i praktycznej, generalnie pozytywnie należy ocenić wprowadzenie alternatywy dla odbywania kary pozbawienia w warunkach izolacji więziennej, jaką daje SDE. Nie oznacza to jednak, że obecny kształt tej instytucji jest rozwiązaniem optymalnym. Wręcz przeciwnie, właśnie z racji epizodycznego charakteru ustawy o dozorze, a także pojawiających się koncepcji wykorzystania funkcjonalności jakie daje SDE, należy poszukiwać docelowego modelu dozoru elektronicznego. Jednakże dalszym pracom w tym zakresie powinna towarzyszyć szeroka dyskusja z udziałem wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie dozoru elektronicznego, czyli sędziów penitencjarnych, kuratorów, prokuratorów, dyrektorów zakładów karnych, a także pracowników personelu upoważnionego podmiotu dozorującego. 48 Por. uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 4602, Sejm VI kadencji).Zgodnie z informacją ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości projekt ten został skierowany na Radę Ministrów. 49 M. Derlatka, Kontrolowane leczenie ambulatoryjne, artykuł dostępny pod adresem: http://www.rp.pl/artykul/757643,811869-Kontrolowane-leczenie-ambulatoryjne-dla-skazanych-pod-stalydozorem-elektronicznym.html 50 Ibidem. 51 Por. Zagrożone obroże, Polityka z dnia 24 maja 2011 r., artykuł dostępny pod adresem: http://www.polityka.pl/kraj/analizy/1516180,1,brakuje-pieniedzy-na-elektroniczny-dozor-skazanych.read. 18 Dozór elektroniczny – stan obecny i wyzwania przyszłości Opracowanie: mgr Katarzyna Wiśniewska – prawnik w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, aplikantka adwokacka w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie, doktorantka w Katedrze Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. mgr Artur Pietryka - koordynator Programu „Monitoring procesu legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, aplikant adwokacki w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie. Współpraca: Michał Szwast – student IV roku WPiA UW, asystent w Programie „Monitoring Procesu Legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Dominika Gmerek – studentka IV roku WPiA UW, asystentka w Programie „Monitoring Procesu Legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Serdeczne podziękowania za pomoc w przygotowaniu dokumentu należą się sędziom: Hannie Pawlak, Arkadiuszowi Makowskiemu (Sąd Okręgowy w Warszawie), Markowi Marewiczowi (Sąd Okręgowy w Krakowie), Elżbiecie Makolus, Mirosławowi Maleszce (Sąd Okręgowy w Toruniu), Mariuszowi Pankowcowi (Sąd Okręgowy w Białymstoku), Jackowi Zielińskiemu (Sąd Okręgowy w Gdańsku), Ryszardowi Gargolowi (Sąd Okręgowy w Zamościu), Mirosławowi Leszczyńskiemu (Sąd Okręgowy w Siedlcach), Mirosławowi Gajkowi (Sąd Okręgowy w Kielcach), Ryszardowi Janowskiemu (Sąd Okręgowy w Opolu), Sławomirowi Wlazło (Sąd Okręgowy w Łodzi). Podziękowania należą się pracownikom sekretariatów sądów, w których prowadzone były konsultacje i badania. Podziękowania należą się również kuratorom Andrzejowi Martuszewiczowi i Krzysztofowi Stasiakowi. Szczególne podziękowania należą się także gen. Pawłowi Nasiłowskiemu, Barbarze Wilamowskiej oraz kpt. Michałowi Ajdarowowi. Za szereg cennych uwag dziękujemy również dr Pawłowi Moczydłowskiemu, adw. Mikołajowi Pietrzakowi, Marii Ejchart, dr Adamowi Bodnarowi oraz dr Piotrowi Kładocznemu. Poświęcony przez nich czas, przemyślenia i doświadczenia miały ważny wpływ na kształt niniejszego dokumentu. Publikacja powstała w ramach programu Monitoring Procesu Legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości. Program finansowany jest przez Fundację im. Stefana Batorego w ramach Programu „Demokracja w Działaniu”. 19 Helsińska Fundacja Praw Człowieka ul. Zgoda 11 00-018 Warszawa www.hfhr.pl
