zasoby i usługi elektroniczne w statystyce bibliotecznej

Lidia Derfert-Wolf
Biblioteka Gáówna Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy
ZASOBY I USàUGI ELEKTRONICZNE
W STATYSTYCE BIBLIOTECZNEJ, RANKINGACH
I BADANIACH EFEKTYWNOĝCI
Przedstawiono zagadnienie iloĞciowego ujĊcia gromadzenia i wykorzystania zasobów elektronicznych w bibliotekach akademickich zarówno pod wzglĊdem miĊdzynarodowych norm i zaleceĔ,
jak i dziaáaĔ praktycznych. Kluczowe kwestie – ujednoliconego zliczania czasopism elektronicznych,
baz danych, ksiąĪek elektronicznych, zbiorów zdigitalizowanych oraz podawania miarodajnego stopnia ich wykorzystania omówiono na podstawie statystyki bibliotecznej GUS, rankingu Perspektyw
oraz projektu „Analiza funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce”. Przedstawiono równieĪ prace Zespoáu ds. Statystyki ħródeá Elektronicznych (StatEL), powoáanego na wniosek Rady Wykonawczej KDBASP oraz Zespoáu ds. Standardów dla Bibliotek Naukowych.
WPROWADZENIE
ZwiĊkszająca siĊ liczba elektronicznych zasobów i usáug bibliotecznych oraz duĪe
nakáady finansowe na ich wdroĪenie i utrzymanie wymagają rzetelnej informacji na
temat efektywnoĞci ich dostarczania. Bibliotekarze powinni dysponowaü statystykami
co do wielkoĞci i wykorzystania zasobów elektronicznych przez uĪytkowników.
Zgromadzone dane mogą znaleĨü zastosowanie m.in. do:
• wáaĞciwego doboru zasobów,
• efektywnego gospodarowania Ğrodkami finansowymi (dziĊki obliczaniu np.
kosztu wykorzystania danej bazy, pobrania artykuáu itp.) [10, 11],
• promocji usáug i Ĩródeá bibliotecznych w Ğrodowisku,
• przekazywania danych zainteresowanym instytucjom, np. GUS-owi, twórcom
rankingów prasowych, wáadzom nadrzĊdnym itp.,
• badaĔ porównawczych.
W literaturze przedmiotu i normach od wielu lat pojawia siĊ tematyka statystyki
e-zasobów i e-usáug bibliotecznych. Na podstawie analizowanych problemów moĪna
Lidia Derfert-Wolf
144
uporządkowaü podstawową wiedzĊ, czego powinny dotyczyü gromadzone i analizowane dane [3, 4, 9]. Podsumowanie przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Statystyka zasobów i usáug elektronicznych – najczĊĞciej analizowane zagadnienia
Zasoby i usáugi
Czasopisma elektroniczne
Bazy danych
KsiąĪki elektroniczne
Dokumenty cyfrowe
Katalog biblioteczny
Zasoby dostĊpne bezpáatnie w sieci
i skatalogowane przez bibliotekĊ
Informacyjne usáugi wirtualne
Szkolenia w trybie online
Korzystanie z zasobów i usáug
odwiedziny wirtualne
zapytania informacyjne kierowane
drogą elektroniczną
korzystanie z zasobów licencjonowanych
korzystanie z zasobów tworzonych
przez bibliotekĊ
korzystanie z zasobów dostĊpnych
bezpáatnie w sieci
udziaá w szkoleniach IT
Koszty
koszty zasobów
koszty usáug
W artykule skupiono siĊ przede wszystkim na statystykach dotyczących páatnych
zasobów elektronicznych, do których dostĊp umoĪliwiają biblioteki akademickie,
wraz z ich kosztami oraz wykorzystaniem. UwzglĊdniono równieĪ zasoby cyfrowe
tworzone przez biblioteki oraz tzw. odwiedziny wirtualne. Z koniecznoĞci pominiĊto
takie zagadnienia, jak np. korzystanie z katalogu bibliotecznego, szkolenia dla uĪytkowników z zakresu technologii informacyjnych, wykorzystanie sprzĊtu komputerowego.
PROBLEMY GROMADZENIA STATYSTYK e-ZASOBÓW I e-USàUG
Praktyka gromadzenia danych statystycznych na temat zasobów i usáug elektronicznych pokazaáa, Īe problemy pojawiają siĊ podczas prób zliczenia niemal kaĪdego
z elementów przedstawionych w tabeli 1. Wiele z nich opisano w literaturze oraz
w kolejnych edycjach normy dotyczącej miĊdzynarodowej statystyki bibliotecznej [9].
Angela Conyers podsumowaáa projekt tworzenia standardowego zestawu danych
gromadzonych przez SCONUL (Stowarzyszenia Bibliotek Narodowych i Akademickich), w ramach którego grupa 25 brytyjskich bibliotek akademickich testowaáa 21
e-mierników [4]. Przedstawiáa równieĪ trudnoĞci związane z uzyskaniem wiarygodnych i spójnych danych, takie jak np.:
• liczenie prenumerowanych czasopism elektronicznych i baz danych,
• dublowanie tytuáów czasopism w róĪnych kolekcjach i w ramach serwisów
agregujących,
• liczenie tytuáów w kolekcji (róĪne modele licencji, zmiany w ciągu roku itp.),
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
145
• wyodrĊbnienie wersji wyáącznie elektronicznych spoĞród elektronicznych i drukowanych,
• róĪnice miĊdzy bazą danych a kolekcją e-czasopism czy e-ksiąĪek,
• liczenie ksiąĪek elektronicznych (wydawnictwa ciągáe czy prenumerowane tytuáy?) [4].
Inne problemy są związane z analizą wykorzystania zasobów elektronicznych,
kiedy najistotniejsze jest ustalenie podstawowej jednostki treĞci, do której uĪytkownik
ma dostĊp (ang. content unit). DziĞ na ogóá przyjmuje siĊ, Īe w przypadku bibliograficznych baz danych kluczowym miernikiem jest liczba wyszukiwaĔ przeprowadzonych w danym okresie, a dla czasopism i baz peánotekstowych – liczba pobranych
peánych tekstów artykuáów. Jednak bazy bibliograficzno-abstraktowe i peánotekstowe
áączą siĊ, przenikają wzajemnie i rozróĪnienie miĊdzy nimi i precyzyjne okreĞlanie,
jaka jednostka jest liczona jako content unit, staje siĊ coraz trudniejsze. W przyszáoĞci
prawdopodobnie zmniejszą siĊ róĪnice miĊdzy czasopismami elektronicznymi a peánotekstowymi bazami danych. Problemy pojawiają siĊ teĪ, gdy bazy peánotekstowe
i kolekcje cyfrowe mają w swych zasobach jednostki inne niĪ teksty, np. obrazy,
dĨwiĊki czy kombinacje róĪnych typów plików [9].
MIĉDZYNARODOWE NORMY I ZALECENIA W ZAKRESIE
STATYSTYKI ZASOBÓW I USàUG ELEKTRONICZNYCH
W celu zniwelowania problemów wynikających z generowania statystyk zasobów
i usáug elektronicznych opracowano wiele norm, zaleceĔ i wytycznych w skali miĊdzynarodowej, umoĪliwiających ujednolicenie definicji terminów oraz zasad liczenia
danych. Godne podkreĞlenia jest to, Īe kaĪda z opisanych niĪej inicjatyw korzysta
z dorobku innych, inicjatywy przenikają siĊ wzajemnie.
NORMA ISO 2789:2006 – MIĉDZYNARODOWA STATYSTYKA BIBLIOTECZNA
Norma ISO 2789:2006 Information and documentation – International library
statistics1 zawiera definicje zasobów i usáug elektronicznych oraz mierniki ich wykorzystania [9]. WĞród terminów dotyczących zasobów elektronicznych znajdziemy
m.in. takie jak: baza danych, baza bibliograficzno-abstraktowa, baza peánotekstowa,
ksiąĪka elektroniczna, elektroniczne wydawnictwo ciągáe, dokument cyfrowy, jednostka treĞci, rekord. W grupie „Korzystanie z biblioteki i uĪytkownicy” zdefiniowano
_________
1
Nowelizacja normy przetáumaczonej na jĊzyk polski (PN-EN ISO 2789:2005 Informacja i dokumentacja – MiĊdzynarodowa statystyka biblioteczna), która zostaáa wycofana bez zastąpienia.
146
Lidia Derfert-Wolf
nastĊpujące terminy: usáuga elektroniczna, zapytanie informacyjne, elektroniczne dostarczanie dokumentu, sesja, sesja odrzucona, czas trwania sesji, zapytanie wyszukiwawcze, pobrane treĞci, pobrany rekord, sesja internetowa, biblioteczna strona internetowa, odwiedziny wirtualne.
W normie podzielono caáy elektroniczny zbiór biblioteki na trzy kluczowe elementy:
1) katalog online,
2) biblioteczna strona internetowa, na której mogą byü posadowione róĪne rodzaje
zasobów (np. treĞci zdigitalizowane, e-booki) lub linki do materiaáów innych bibliotek
czy serwisów sieciowych,
3) licencjonowane zasoby biblioteki, w tym czasopisma elektroniczne, bazy danych, ksiąĪki elektroniczne i inne materiaáy.
W zaáączniku do normy szczegóáowo opisano problemy związane z gromadzeniem i prezentacją statystyk wykorzystania elektronicznych usáug bibliotecznych,
opierając siĊ na wynikach waĪnych projektów, np. zaleceĔ ICOLC czy COUNTER.
NORMA ISO 11620 – WSKAħNIKI FUNKCJONALNOĝCI BIBLIOTEK
W normie ISO 11620:2008 Information and documentation – Library performance indicators2 opisano 44 wskaĨniki funkcjonalnoĞci bibliotek [7, 8], wĞród których
znaleĨü moĪna kilka dotyczących kosztów i wykorzystania zasobów elektronicznych3:
• procent sesji odrzuconych,
• liczba pobranych jednostek treĞci w przeliczeniu na osobĊ,
• procent zapytaĔ informacyjnych przesáanych elektronicznie,
• koszt sesji w bazie danych,
• koszt pobranej jednostki treĞci,
• wydatki na zbiory elektroniczne jako procent wydatków na gromadzenie informacji.
Definicje wszystkich danych wymaganych do obliczania wymienionych wskaĨników zgodne są z normą ISO 2789:2006 Information and documentation – International library statistics [9].
_________
2
Norma zastąpiáa ISO 11620:1998 AD1:2003 Information and documentation – Library performance
indicators (polskie táumaczenie tych norm PN-ISO 11620:2006 Informacja i dokumentacja – WskaĨniki
funkcjonalnoĞci bibliotek) oraz ISO/TR 20983:2003 Information and documentation – Performance
indicators for electronic library services. W przygotowaniu polskie táumaczenie ISO 11620:2008.
3
Pomijamy tu wskaĨniki dotyczące sprzĊtu komputerowego, szkoleĔ IT i personelu IT, chociaĪ kilka
z nich wyraĨnie eksponuje nastawienie na rozwój zasobów elektronicznych.
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
147
NORMY ANSI/NISO
NISO (National Information Standards Organization) jest amerykaĔską organizacją non-profit, akredytowaną przez ANSI (American National Standards Institute),
zajmującą siĊ normami z zakresu zarządzania informacją, gáównie w Ğrodowisku sieciowym. Zalecenia ANSI/NISO znajdują odzwierciedlenie w normach miĊdzynarodowych, zwáaszcza opracowywanych przez 46 Komitet ISO ds. Informacji i Dokumentacji. Dla niniejszego materiaáu najbardziej istotne są:
• Z39.7 – 2004 Information Services and Use: Metrics & statistics for libraries
and information providers – Data Dictionary4 [1]. Norma okreĞla kategorie oraz zwiĊzáe definicje podstawowych bibliotecznych danych statystycznych, w tym nowych
mierników związanych z usáugami sieciowymi i zasobami elektronicznymi. Zapisy
z niej staáy siĊ Ĩródáem nowelizacji ISO 2789 z 2006 r. [9].
• Z39.93 – 2007 The Standardized Usage Statistics Harvesting Initiative (SUSHI)
Protocol5 [2]. Norma definiuje model automatycznego zbierania i zestawiania danych
o wykorzystaniu elektronicznych zasobów róĪnych producentów. Zostaáa zaprojektowana miĊdzy innymi, aby uáatwiü tworzenie raportów zgodnych z zaleceniami
COUNTER [13].
ZALECENIA ICOLC
MiĊdzynarodowa Koalicja Konsorcjów Bibliotecznych ICOLC (International Coalition of Library Consortia) opublikowaáa w 1998 r. zestaw minimalnych wymagaĔ
dotyczących statystyk wykorzystania licencjonowanych zasobów sieciowych. Dokument aktualizowano w 2001 r., a ostatnio w 2006 r. 6 Inicjatywa byáa przeáomowa
w zakresie rozwiązywania problemu róĪnorodnoĞci danych od dostawców zasobów. Zalecenia ICOLC staáy siĊ teĪ podstawą do tworzenia opisanych dalej norm COUNTER, które
Koalicja oficjalnie poparáa w 2003 r. WĞród wytycznych ICOLC znalazáy siĊ:
• Wykaz danych statystycznych, które powinni dostarczaü dostawcy e-zasobów:
liczba sesji (logowaĔ), liczba zapytaĔ (wyszukiwaĔ), liczba opcji menu (funkcja przeglądania zasobów, np. witryny czasopisma elektronicznego), liczba pobranych jednostek peánych treĞci oraz liczba sesji odrzuconych z powodu przekroczenia limitu liczby jednoczesnych uĪytkowników.
• Kryteria grupowania elementów danych: wedáug poszczególnych baz danego dostawcy, wedáug numerów IP uĪytkowników oraz nazwy instytucji lub konsorcjum,
_________
4
<http://www.niso.org/apps/group_public/project/details.php?project_id=7>.
<http://www.niso.org/apps/group_public/project/details.php?project_id=21>.
6
ICOLC, Revised Guidelines for Statistical Measures of Usage of Web-Based Information Resource,
<http://www.library.yale.edu/consortia/webstats06.htm>.
5
Lidia Derfert-Wolf
148
w poszczególnych miesiącach oraz godzinach w ciągu dnia; sumowane dla caáego
roku oraz zagregowane dla caáego konsorcjum.
• Inne wymagania dotyczące m.in.: poufnoĞci danych zbiorczych instytucji i konsorcjów oraz prywatnoĞci danych uĪytkowników, áatwego dostĊpu do danych dla administratorów konsorcjów i poszczególnych bibliotek, dostarczania raportów przez
interaktywny system, moĪliwoĞci konfigurowania i prezentacji treĞci raportów oraz
doáączania do nich definicji poszczególnych elementów danych.
STANDARD COUNTER
Projekt COUNTER (Counting Online Usage of Networked Electronic Resources)7
to miĊdzynarodowa inicjatywa powstaáa w 2002 r. w celu ujednolicania statystyk wykorzystania zasobów elektronicznych. W ramach projektu są ustanawiane zasady uáatwiające rejestracjĊ i wymianĊ ĞciĞle okreĞlonych danych dotyczących róĪnych typów
dokumentów elektronicznych (czasopism, baz danych, ksiąĪek i wydawnictw informacyjnych) w sposób gwarantujący ich spójnoĞü, wiarygodnoĞü oraz porównywalnoĞü
(zasada 3C: consistent, credible, comparable) [12–14].
Zalecenia COUNTER okreĞlają: elementy mierzonych danych wraz z definicjami,
zawartoĞü i format raportów, czĊstotliwoĞü i metody ich dostarczania oraz protokoáy
kompilowania i dalszego przetwarzania.
Pierwsza procedura postĊpowania, obejmująca czasopisma i bazy danych, zostaáa
wydana w 2003 r. (aktualizacja w 2008 r. 8 ), a kolejna, dotycząca elektronicznych
ksiąĪek i wydawnictw informacyjnych – w 2006 r.9 Wytyczne zawierają standardowe
elementy nastĊpujących raportów:
1. Wykorzystanie czasopism elektronicznych (Journal Reports):
• JR1: liczba pobranych peánych tekstów artykuáów w poszczególnych miesiącach
wedáug tytuáów czasopism,
• JR1a: liczba pobranych peánych tekstów artykuáów z kolekcji archiwalnych
w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów czasopism,
• [opcjonalnie] JR1b: liczba pobranych peánych tekstów artykuáów w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów czasopism i formatów, np. html, pdf,
• JR2: sesje odrzucone w związku z przekroczeniem limitu jednoczesnych uĪytkowników w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów czasopism,
• [opcjonalnie] JR3: liczba pobranych jednostek w poszczególnych miesiącach,
wedáug tytuáów czasopism i typu strony www, np. peáen tekst, spis treĞci, abstrakt,
_________
7
<http://www.projectcounter.org/>.
The COUNTER Code of Practice, Journals and Databases: Release 3, 2008.
<http://www.projectcounter.org/r3/Release3D9.pdf >.
9
The COUNTER Code of Practice. Books and Reference Works: Release 1, 2006.
<http://www.projectcounter.org/cop/books/cop_books_ref.pdf>.
8
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
149
• [opcjonalnie] JR4: liczba wyszukiwaĔ w poszczególnych miesiącach wedáug
nazw serwisów,
• JR5: liczba pobranych peánych tekstów artykuáów w poszczególnych latach wedáug tytuáów czasopism.
2. Wykorzystanie baz danych (Database Reports):
• DB1: liczba wyszukiwaĔ i sesji w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów baz,
• DB2: sesje odrzucone w związku z przekroczeniem limitu jednoczesnych uĪytkowników w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów baz,
• DB3: liczba wyszukiwaĔ i sesji w poszczególnych miesiącach wedáug nazw
serwisów.
3. Wykorzystanie elektronicznych ksiąĪek i wydawnictw informacyjnych (Books
and Reference Works Reports):
• BR1: liczba pobranych tytuáów w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów,
• BR2: liczba pobranych rozdziaáów ksiąĪek w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów,
• BR3: sesje odrzucone w związku z przekroczeniem limitu jednoczesnych uĪytkowników w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów,
• BR4: sesje odrzucone w związku z przekroczeniem limitu jednoczesnych uĪytkowników w poszczególnych miesiącach wedáug nazw serwisów,
• BR5: liczba wyszukiwaĔ i sesji w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów,
• BR6: liczba wyszukiwaĔ i sesji w poszczególnych miesiącach wedáug nazw serwisów,
4. Raporty dla konsorcjów (Consortium Reports):
• CR1: liczba pobranych peánych tekstów artykuáów lub rozdziaáów ksiąĪek w poszczególnych miesiącach,
• CR2: liczba wyszukiwaĔ w poszczególnych miesiącach wedáug tytuáów baz.
W projekcie okreĞlono równieĪ proces zatwierdzania zgodnoĞci raportów generowanych przez poszczególnych wydawców i dostawców zasobów z omówionymi zaleceniami. W serwisie internetowym projektu zamieszczono wykazy wszystkich speániających
poszczególne wymogi COUNTER z podziaáem na dostawców czasopism i baz danych
oraz dostawców elektronicznych ksiąĪek i wydawnictw informacyjnych10.
STATYSTYKA ZASOBÓW I USàUG ELEKTRONICZNYCH W POLSCE
Zasoby i usáugi elektroniczne są równieĪ w Polsce przedmiotem dyskusji i publikacji oraz inspiracją dla nowych inicjatyw. Sprawdzono pod tym wzglĊdem trzy wio_________
10
<http://www.projectcounter.org/compliantvendors.html>.
Lidia Derfert-Wolf
150
dące przedsiĊwziĊcia związane ze statystyką i badaniem efektywnoĞci bibliotek:
AFBN, projektowany formularz GUS oraz ranking szkóá wyĪszych Perspektyw
i Rzeczpospolitej. Analizując kaĪde z nich, wyodrĊbniono terminy związane z zasobami, usáugami elektronicznymi oraz ich definicje i/lub sposoby liczenia. KaĪdy
z przedstawionych zestawów danych statystycznych byá tworzony bądĨ opiniowany
przez przedstawicieli Zespoáu ds. Standaryzacji11, a póĨniej powszechnie konsultowany w Ğrodowisku bibliotekarzy akademickich. W związku z tym starano siĊ ujednolicaü dane w miarĊ moĪliwoĞci oraz czerpaü definicje z wczeĞniej opisanych norm
i zaleceĔ miĊdzynarodowych. Opisy poszczególnych przedsiĊwziĊü krajowych zawierają zatem wykazy wymaganych danych statystycznych z podziaáem na odpowiednie
grupy, uzupeánione okreĞleniami bądĨ powoáaniami na pierwowzory – zazwyczaj
definicje AFBN jako opracowane najwczeĞniej.
PROJEKT AFBN
Projekt Analiza funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce (AFBN)12 jest realizowany od 2002 r. i koordynowany przez BibliotekĊ Uniwersytecką w Poznaniu
[5]. Koncepcja AFBN opiera siĊ na analizie danych z ankiet wypeánianych dobrowolnie przez biblioteki naukowe w trybie online 13 . Na podstawie zebranych danych,
w wiĊkszoĞci zgodnych z omówionymi wczeĞniej miĊdzynarodowymi normami i zaleceniami, automatycznie są obliczane odpowiednie wskaĨniki14. WĞród danych wymaganych przez AFBN znalazáy siĊ równieĪ zagadnienia dotyczące zasobów i usáug
elektronicznych, wymienione w tabeli 2.
Tabela 2. Dane dotyczące zasobów i usáug elektronicznych w ankiecie AFBN z 2011 r. (dane z 2010 r.)
Zbiory biblioteczne
Liczba ksiąĪek elektronicznych zakupionych bądĨ pozyskanych z innych Ĩródeá na wáasnoĞü
KsiąĪki
przez bibliotekĊ zgodnie z zapisami w ksiĊgach inwentarzowych. Nie wlicza siĊ zbiorów
elektroniczne
zdigitalizowanych przez bibliotekĊ.
Liczba niezinwentaryzowanych ksiąĪek elektronicznych (w tytuáach), np. ksiąĪki, do
KsiąĪki
których biblioteka wykupiáa dostĊp (licencje na czas okreĞlony lub nieokreĞlony). Wlielektroniczne
cza siĊ wydawnictwa seryjne i materiaáy konferencyjne dostĊpne w ramach serwisów
(licencje)
wydawców, np. Springer Book Series, IEEE Conference Proceedings.
_________
11
<http://ssk2.bu.amu.edu.pl/standaryzacja/>.
<Ibidem.
13
<http://ssk2.bu.amu.edu.pl/standaryzacja/BA.pdf>.
14
<http://ssk2.bu.amu.edu.pl/standaryzacja/AFBN_wskazniki.pdf>.
12
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
151
cd. tabeli 2
1
2
Liczba sieciowych lub jednostanowiskowych baz danych, zakupionych przez bibliotekĊ
i baz danych na zdalnych serwerach, do których biblioteka pozyskaáa prawa dostĊpu.
Wlicza siĊ bazy danych bibliograficzne, abstraktowe, peánotekstowe (np. EBSCO,
PROQUEST), faktograficzne, bazy danych dostĊpne w ramach tzw. licencji krajowej,
Bazy danych
np. Web of Science. W przypadku serwisów wielobazowych (np. EBSCO) naleĪy zsumowaü bazy danych. NaleĪy uwzglĊdniü bazy dostĊpne w ramach serwisów wydawców, takie jak np. IEEE Standards. Nie wlicza siĊ serwisów czasopism elektronicznych
jednego wydawcy lub grupy wydawców, np. SpringerLink, ScienceDirect, IEEE.
Liczba czasopism bieĪących publikowanych wyáącznie w formie elektronicznej albo równoczeĞnie w formie elektronicznej i innej. Wlicza siĊ czasopisma elektroniczne przechowywane na miejscu oraz zasoby zdalne, do których uzyskano prawa dostĊpu (opáaty indywidualne
lub w ramach konsorcjum) oraz czasopisma dostĊpne w ramach tzw. licencji krajowej.
Podaje siĊ liczbĊ tytuáów rejestrowanych w serwisach jednego wydawcy lub grupy wydawCzasopisma
ców, np. SpringerLink, ScienceDirect, IEEE. Wlicza siĊ dodatkowe licencje na dostĊp do
elektroniczne
elektronicznych wersji tytuáów gromadzonych w formie drukowanej. Wlicza siĊ tytuáy
z kolekcji archiwalnych pod warunkiem, Īe zostaáy zakupione w roku sprawozdawczym. Nie
wlicza siĊ czasopism rejestrowanych w peánotekstowych bazach danych, np. PROQUEST.
Nie wlicza siĊ czasopism dostĊpnych w sieci bezpáatnie albo w modelu open access oraz
zdigitalizowanych przez bibliotekĊ.
BudĪet
Wydatki na Ĩródáa elektroniczne
Wydatki na zakup Ĩródeá elektronicznych na jednego uĪytkownika/studenta w PLN
UdostĊpnianie zbiorów, usáugi informacyjne
Elektroniczne zamawianie/rezerwacja poprzez OPAC
tak/nie
Elektroniczna prolongata poprzez OPAC
tak/nie
Elektroniczne powiadamianie czytelników o terminie zwrotów (e-mail, SMS)
tak/nie
DostĊp zdalny do prenumerowanych zasobów elektronicznych spoza sieci uczelnianej
tak/nie
UdostĊpnianie katalogu kartkowego w formie elektronicznej
tak/nie
Interaktywne usáugi informacyjne (komunikatory, czat)
tak/nie
poprzez biblioteczną witrynĊ internetową
Kanaá RSS lub blogi tworzone przez bibliotekĊ i udostĊpniane
tak/nie
na bibliotecznej witrynie internetowej
Wykorzystanie Ĩródeá elektronicznych (dopuszcza siĊ wypeánienie pola znakiem #,
jeĞli biblioteka nie ma danych statystycznych)
Liczba logowaĔ wszystkich uĪytkowników, z biblioteki i spoza.
Logowania pracowników biblioteki oraz logowania w trakcie szkoLiczba logowaĔ
leĔ wáącza siĊ w ogólną liczbĊ logowaĔ do baz danych.
do licencjonowanych
Pytanie nie dotyczy baz peánotekstowych, np. PROQUEST, EBSCO
baz danych
– dane z tych baz naleĪy uwzglĊdniü w „liczba pobranych dokumentów”. Wlicza siĊ logowania do baz dostĊpnych w ramach tzw. licencji krajowej, np. Web of Knowledge.
Liczba pobranych dokumentów Peáne teksty dokumentów pobrane z czasopism elektronicznych lub
z licencjonowanych czasopism
peánotekstowych baz danych, np. PROQUEST. Wlicza siĊ pobrane
elektronicznych
dokumenty z serwisów dostĊpnych w ramach tzw. licencji krajowej, np.
i peánotekstowych baz danych
Elsevier, Springer, EBSCO, Nature i Science.
Lidia Derfert-Wolf
152
cd. tabeli 2
1
Liczba wyĞwietleĔ publikacji
z wáasnej biblioteki cyfrowej
2
W przypadku udziaáu w regionalnej bibliotece cyfrowej
naleĪy podaü tylko liczbĊ wyĞwietleĔ publikacji z wáasnej kolekcji.
Wydawnictwa wáasne, bazy danych wáasne
Liczba obiektów zdigitalizowanych przez bibliotekĊ i wáączonych do regionalnej/instytucjonalnej
biblioteki cyfrowej. NaleĪy podaü stan na 31.XII, od początku istnienia biblioteki cyfrowej. Wyklucza
siĊ obiekty, które zawierają tylko streszczenia czy spisy treĞci publikacji bez peánych tekstów.
Liczba baz danych tworzonych lub wspóátworzonych przez bibliotekĊ
Czy biblioteka bierze udziaá w tworzeniu repozytorium instytucjonalnego
tak/nie
STATYSTYKA BIBLIOTECZNA GUS
Od 2009 roku trwają prace nad nowym formularzem GUS do gromadzenia danych
statystycznych w zespole skáadającym siĊ z przedstawicieli GUS oraz pracowników
bibliotek naukowych, publicznych i pedagogicznych pod kierunkiem Biblioteki Narodowej. Zaprojektowano wspólne sprawozdanie dla wszystkich typów bibliotek, zastĊpując dotychczasowe K-03 i K-04. RóĪne bĊdą tylko dane stanowiące o specyfice
okreĞlonego typu bibliotek, np. grupy obsáugiwanych uĪytkowników. JeĞli projekt
zostanie zatwierdzony, bĊdzie obowiązywaá od 2012 r. (dane z 2011 r.). W tabeli 3
przedstawiono proponowane dane i objaĞnienia dotyczące zasobów i usáug elektronicznych wspólne dla wszystkich typów bibliotek.
Tabela 3. Dane dotyczące zasobów i usáug elektronicznych w projekcie GUS Sprawozdania bibliotek:
publicznej, naukowej i pedagogicznej oraz ich filii, fachowej, fachowo-beletrystycznej,
towarzystw naukowych, oĞrodka informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej za 2011 rok
Dziaá 4. Zbiory biblioteczne
1
Zbiory elektroniczne
zinwentaryzowane
Licencjonowane zbiory
elektroniczne, do których
biblioteka opáaciáa dostĊp:
ksiąĪki elektroniczne
czasopisma elektroniczne
2
Dokumenty elektroniczne na noĞniku fizycznym w postaci czytelnej
tylko dla komputera, o dostĊpie lokalnym i zinwentaryzowane przez
bibliotekĊ (np. liczba ksiąĪek elektronicznych, baz danych zakupionych
bądĨ pozyskanych z innych Ĩródeá na wáasnoĞü przez bibliotekĊ
zgodnie z zapisami w ksiĊgach inwentarzowych).
Niezinwentaryzowane zasoby elektroniczne o dostĊpie zdalnym,
do których biblioteka opáaciáa dostĊp (samodzielnie lub w konsorcjum).
Niezinwentaryzowane ksiąĪki elektroniczne, np. ksiąĪki,
do których biblioteka wykupiáa dostĊp (w tytuáach).
Definicja zgodna z AFBN (tabela 1) z zastrzeĪeniem,
Īe podaje siĊ liczbĊ tytuáów unikatowych (niedublowanych).
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
153
cd. tabeli 3
1
bazy danych
inne zbiory elektroniczne
Materiaáy zdigitalizowane
przez bibliotekĊ
2
Tytuáy baz danych na zdalnych serwerach, do których biblioteka
pozyskaáa prawa dostĊpu. Wlicza siĊ bazy danych bibliograficzne,
abstraktowe, peánotekstowe, faktograficzne. Nie wlicza siĊ serwisów
czasopism elektronicznych jednego wydawcy lub grupy wydawców.
W przypadku serwisów wielobazowych naleĪy zsumowaü bazy danych.
Inne dokumenty cyfrowe, do których zakupiono dostĊp (np. patenty
elektroniczne, sieciowe dokumenty audiowizualne i inne).
Obiekty zdigitalizowane przez bibliotekĊ, stanowiące czĊĞü
udostĊpnianych zbiorów bibliotecznych oraz wydawnictwa ciągáe
zdigitalizowane przez bibliotekĊ – w numerach, zeszytach itp.
Dziaá 5. Finanse bibliotek
Wydatki na materiaáy biblioteczne w okresie sprawozdawczym, w tym wydatki na:
zbiory elektroniczne
WartoĞü w zá
zinwentaryzowane
licencjonowane zbiory
elektroniczne, do których
biblioteka opáaciáa dostĊp
WartoĞü w zá
(bazy danych, czasopisma,
ksiąĪki elektroniczne)
Dziaá 8. Wykorzystanie usáug bibliotecznych
Korzystanie ze zbiorów
elektronicznych dostĊpnych
zdalnie lub w sieci lokalnej, w tym
liczba sesji
liczba pobranych dokumentów
Dane dotyczące wykorzystania zbiorów elektronicznych
przechowywanych na miejscu w bibliotece oraz takich,
do których biblioteka opáaciáa dostĊp. Wlicza siĊ zbiory,
do których biblioteka ma dostĊp w ramach tzw. licencji krajowej.
Definicja zgodna z AFBN, z zastrzeĪeniem, Īe jeĞli
dostawca bazy nie generuje w statystykach liczby sesji,
to dopuszcza siĊ podawanie liczby przeszukiwaĔ”.
Definicja zgodna z AFBN i uzupeániona o pobranie strony
z ksiąĪek elektronicznych (jeĪeli nie jest dostĊpna statystyka
pobraĔ dokumentu, rozumianego w tym przypadku jako caáa
ksiąĪka lub jej rozdziaá). Dodatkowe zastrzeĪenie:
nie wlicza siĊ abstraktów, spisów treĞci itp.
liczba wyĞwietleĔ publikacji
Definicja zgodna z AFBN.
z wáasnej biblioteki cyfrowej
liczba wejĞü na stronĊ internetową Liczba odwiedzin wirtualnych, tzn. liczba wywoáaĔ
w ciągu roku sprawozdawczego
bibliotecznej strony internetowej bez wzglĊdu na
liczbĊ przeglądanych stronic i elementów
Dziaá 9. Usáugi elektroniczne
1. Usáugi, które biblioteka oferuje:
katalog online
moĪliwoĞü zdalnego skáadania zamówieĔ na ksiąĪki
moĪliwoĞü zdalnej rezerwacji ksiąĪek do wypoĪyczenia
moĪliwoĞü zdalnego przedáuĪania terminów zwrotów ksiąĪek
elektroniczne (e-mail/sms) powiadamianie o terminach zwrotu ksiąĪek
TAK/NIE
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
Lidia Derfert-Wolf
154
cd. tabeli 3
1
zdalny dostĊp do licencjonowanych zasobów
elektronicznych spoza sieci instytucji
interaktywne usáugi informacyjne (komunikatory, czat itp.)
blogi biblioteczne, kanaá RSS (wiadomoĞci, ogáoszenia,
wydarzenia w bibliotece)
formularze zapytaĔ do bibliotekarza
forum dyskusyjne, ksiĊga goĞci
profile na portalach spoáecznoĞciowych
zbiory opracowane komputerowo jako procent ogólnej liczby zbiorów
2. Biblioteka tworzy samodzielnie lub we wspóápracy:
bazy danych
bibliotekĊ cyfrową
repozytorium
2
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
RANKING SZKÓà WYĩSZYCH PERSPEKTYW I RZECZPOSPOLITEJ
Perspektywy i Rzeczpospolita publikują wspólnie kaĪdego roku Ranking szkóá wyĪszych15 na podstawie ĞciĞle okreĞlonych kryteriów. W kategorii „warunki studiowania”
umieszczono dwie grupy zagadnieĔ: zbiory elektroniczne oraz warunki korzystania
z biblioteki, w tym stopieĔ informatyzacji biblioteki. Dane te są od kilku lat opracowywane przez twórców rankingu w porozumieniu ze Ğrodowiskiem bibliotekarzy.
Tabela 4. Dane dotyczące zasobów i usáug elektronicznych w ankiecie
Ranking szkóá wyĪszych 2011 Perspektyw i Rzeczpospolitej (dane z 2010 r.)
Zbiory elektroniczne
1
KsiąĪki elektroniczne zinwentaryzowane
Inne ksiąĪki elektroniczne
Czasopisma elektroniczne
Bazy danych
Inne dokumenty cyfrowe
Zbiory zdigitalizowane
_________
15
<http://www.perspektywy.pl/>.
2
Definicja zgodna z AFBN (ksiąĪki elektroniczne)
Definicja zgodna z AFBN (ksiąĪki elektroniczne – licencje)
Definicja zgodna z AFBN (czasopisma elektroniczne)
Definicja zgodna z AFBN (bazy danych)
Inne dokumenty cyfrowe, tj. jednostki informacji z okreĞloną
treĞcią, pozyskane w formie cyfrowej jako czĊĞü zbiorów bibliotecznych, w tym patenty elektroniczne, sieciowe dokumenty
audiowizualne i inne dokumenty stanowiące jednostkowe obiekty
cyfrowe, np. raporty, dokumenty kartograficzne i muzyczne,
reprinty, pojedyncze artykuáy z czasopism, fragmenty wiĊkszych
caáoĞci (np. rozdziaáy ksiąĪek).
Definicja zgodna z AFBN (wydawnictwa i bazy danych wáasne)
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
155
cd. tabeli 4
Wydatki na zakup zbiorów bibliotecznych
Zbiory elektroniczne
WartoĞü w zá
Komputeryzacja biblioteki i usáugi elektroniczne
Biblioteka
UmoĪliwia zdalne elektroniczne skáadanie zamówieĔ na ksiąĪki
UmoĪliwia zdalną elektroniczną rezerwacjĊ
ksiąĪek do wypoĪyczenia
UmoĪliwia zdalne elektroniczne przedáuĪanie
terminów zwrotów ksiąĪek
Elektronicznie (e-mail/sms) powiadamia
o terminach zwrotów ksiąĪek
UmoĪliwia zdalny dostĊp do licencjonowanych
zasobów elektronicznych
UmoĪliwia korzystanie z bezprzewodowego dostĊpu do internetu
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
zgodne z AFBN
PORÓWNANIE WYBRANYCH PROJEKTÓW
KRAJOWYCH I ZAGRANICZNYCH
Statystyki biblioteczne wielu krajów są oparte na zaleceniach norm miĊdzynarodowych. Mimo to istnieją róĪnice w definiowaniu niektórych pojĊü oraz w stopniu
szczegóáowoĞci wymaganych danych. Aby pokazaü te róĪnice, a jednoczeĞnie zapoznaü siĊ ze stanem badaĔ w innych krajach, zanalizowano dane dotyczące zasobów
i usáug elektronicznych w nastĊpujących normach, projektach i statystykach krajowych:
• norma International Library Statistics [9],
• norma Library Performance Iindicators [8],
• projekt Ğwiatowej statystyki bibliotecznej – Global library statistics [6],
• statystyki bibliotek amerykaĔskich: NCES (National Center for Education Statistics)16 oraz ARL (Association of Research Libraries) Statistics17,
• statystyki brytyjskiego stowarzyszenia SCONUL18,
• statystyka niemieckich bibliotek akademickich19 oraz dane z projektu BIX20,
• statystyka bibliotek akademickich Finlandii21,
_________
16
NCES – Academic Libraries <http://nces.ed.gov/surveys/libraries/academic.asp>.
ARL Statistics <http://www.arl.org/stats/annualsurveys/arlstats/index.shtml>.
18
SCONUL, The Performance Portal <http://vamp.diglib.shrivenham.cranfield.ac.uk>.
19
DBS (Deutsche Bibliotheksstatistik) <http://www.hbz-nrw.de/angebote/dbs/>.
20
Der BibliotheksIndex BIX. Wissenschaftlische Bibliotheken <http://www.bix-bibliotheksindex.de/>.
21
Research library statistics database (Finnland) <https://yhteistilasto.lib.helsinki.fi/>.
17
Lidia Derfert-Wolf
156
• statystyka bibliotek akademickich Australii22,
• statystyka biblioteczna GUS (propozycja nowego formularza dla wszystkich typów bibliotek),
• dane statystyczne wymagane w polskim projekcie AFBN,
• dane z „Rankingu szkóá wyĪszych” Perspektyw i Rzeczpospolitej.
Global Library Statistics
USA (NCES, ARL)
Wielka Brytania (SCONUL)
Niemcy (BIX, DBS)
Finlandia
Australia (CAUL)
GUS (propozycja 2011)
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12
Ranking Perspektyw
ISO 11620
1
AFBN
Dane statystyczne
ISO 2789:2006
Tabela 5. Dane dotyczące zasobów i usáug elektronicznych w statystykach
i projektach krajowych oraz miĊdzynarodowych normach i zaleceniach (wybór)
Zasoby elektroniczne
Zbiory elektroniczne zinwentaryzowane
(ksiąĪki elektroniczne, bazy danych itp.)
KsiąĪki elektroniczne, gáównie zakupione
(indywidualne tytuáy i w ramach kolekcji)
KsiąĪki elektroniczne otrzymane w darze,
dostĊpne bezpáatnie w sieci*
i zdigitalizowane przez bibliotekĊ
KsiąĪki elektroniczne zakupione na wáasnoĞü
KsiąĪki elektroniczne – licencje
Czasopisma elektroniczne
Czasopisma elektroniczne (unikatowe),
bez tytuáów w bazach danych i agregatorach
Czasopisma elektroniczne z wykluczeniem
tytuáów w bazach danych i agregatorach
Czasopisma elektroniczne (tytuáy pozyskiwane
indywidualnie; zaleca siĊ unikaü dublowania)
Czasopisma elektroniczne
– kolekcje jednego wydawcy
Czasopisma elektroniczne w ramach agregatorów
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
_________
22
CAUL Online Statistics.
<http://statistics.caul.edu.au/, http://statistics.caul.edu.au/print_defs.php>.
×
×
×
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
157
cd. tabeli 5
1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Czasopisma prenumerowane w wersji elektronicznej i drukowanej
Czasopisma prenumerowane wyáącznie w wersji elektronicznej
Czasopisma elektroniczne otrzymane
w ramach wymiany lub darów
Bazy danych
Bazy danych i agregatory (np. bazy doktoratów,
materiaáów konferencyjnych, encyklopedie itp.)
Bazy danych i dokumenty cyfrowe (w tym dokumenty
zdigitalizowane) z wykluczeniem oferty wydawców czasopism
Peánotekstowe bazy danych (artykuáy z czasopism)
kupowane przez bibliotekĊ
Peánotekstowe bazy danych (ksiąĪki), kupowane przez bibliotekĊ
Inne bazy danych (np. bibliograficzne, nietekstowe)
kupowane przez bibliotekĊ
Bazy danych otrzymane w darze albo dostĊpne w sieci bezpáatnie*
Bazy danych tworzone lub wspóátworzone przez bibliotekĊ
Dokumenty cyfrowe
Zbiory zdigitalizowane
Peánotekstowe obiekty/obiekty (bez peánego tekstu)
wáączone lub zarejestrowane w repozytorium instytucjonalnym**
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
Wydatki na zasoby elektroniczne
Wydatki na zasoby elektroniczne ogóáem
Wydatki na zasoby elektroniczne zinwentaryzowane
Wydatki na zasoby elektroniczne licencjonowane
Wydatki na jednorazowe zakupy ksiąĪek,
czasopism archiwalnych i innych e-zbiorów
Koszty prenumeraty czasopism elektronicznych
(z wykluczeniem tych w bazach peánotekstowych)
Koszty bieĪącej prenumeraty baz danych
Koszty prenumeraty peánotekstowych baz danych/agregatorów
(gáównie czasopism)
Wydatki na ksiąĪki elektroniczne
Wydatki na ksiąĪki elektroniczne
(z wykluczeniem kupowanych w ramach baz)
Wydatki na bazy e-ksiąĪek
Wydatki na inne bazy danych
×
×
×
×
×
×
×
× ×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
Korzystanie z zasobów i usáug elektronicznych (w danym roku)
Odwiedziny wirtualne
Usáugi informacyjne zrealizowane elektronicznie
Peáne teksty pobrane z zasobów elektronicznych
Peáne teksty pobrane z licencjonowanych
czasopism elektronicznych
×
× ×
×
× × ×
× ×
× ×
×
×
× × ×
×
Lidia Derfert-Wolf
158
cd. tabeli 5
1
Pobrane dokumenty cyfrowe
(inne niĪ z czasopism elektronicznych)
Rozdziaáy lub inne fragmenty pobrane z ksiąĪek elektronicznych
Wyszukiwania w zakupionych bazach danych
(czasopism, ksiąĪek oraz innych baz)
Wyszukane rekordy z baz danych bibliograficznych,
encyklopedii itp.
Sesja w bazie danych
Czas trwania sesji
Sesja odrzucona
Sesja internetowa
Publikacje pobrane z wáasnej biblioteki cyfrowej
Peáne teksty/rekordy bibliograficzne pobrane
z repozytorium instytucjonalnego**
Zapytania skierowane do katalogu bibliotecznego
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
× ×
×
×
×
×
×
×
×
×
× ×
×
× ×
×
×
×
×
×
×
×
×
*Dotyczy wyáącznie zasobów skatalogowanych przez bibliotekĊ.
**Dotyczy repozytorium uczelnianego, za które jest odpowiedzialna biblioteka.
W tabeli 5 uwzglĊdniono rodzaje wymaganych danych statystycznych w trzech grupach: zasoby elektroniczne (bez podziaáu na stan, nabytki i ubytki), wydatki na zasoby
elektroniczne oraz korzystanie z zasobów i usáug elektronicznych. PominiĊto zagadnienia
wymagające podawania jedynie odpowiedzi TAK/NIE, np. czy biblioteka oferuje usáugi
typu czat. Z przedstawionej analizy wynika, Īe wáaĞciwie nie ma danych powtarzających
siĊ we wszystkich badanych krajach. RóĪnice polegają gáównie na:
• wyodrĊbnianiu zasobów licencjonowanych od kupowanych na wáasnoĞü oraz
páatnych, ale otrzymywanych w darze,
• bardzo róĪnym liczeniu tytuáów czasopism elektronicznych,
• traktowaniu grupy zasobów áącznie albo indywidualnie (np. bazy danych),
• uwzglĊdnianiu bądĨ pomijaniu zasobów tworzonych przez bibliotekĊ.
Z analizowanych zagadnieĔ moĪna tez wyáoniü dane najczĊĞciej wymagane w badanych projektach, choü identycznie definiowanych jest niewiele:
• liczba ksiąĪek elektronicznych, gáównie zakupionych (indywidualne tytuáy
i w ramach kolekcji),
• liczba baz danych i agregatorów,
• wydatki na zasoby elektroniczne ogóáem,
• liczba peánych tekstów pobranych z zasobów elektronicznych,
• liczba peánych tekstów pobranych z czasopism elektronicznych,
• liczba sesji w bazie danych.
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
159
PRACE ZESPOàU StatEL
Z opisanych doĞwiadczeĔ dotyczących inicjatyw polskich oraz opinii bibliotekarzy wypeániających róĪne ankiety statystyczne wynika, Īe wymagane dane nie są zawsze w taki sam sposób interpretowane i podawane. NajwiĊcej trudnoĞci sprawia zliczanie unikatowych tytuáów ksiąĪek i czasopism elektronicznych oraz pobranych
peánych tekstów artykuáów czy logowaĔ do baz danych. W styczniu 2011 r. na wniosek Rady Wykonawczej Konferencji Dyrektorów Bibliotek Akademickich Szkóá Polskich (KDBASP) oraz Zespoáu ds. Standardów dla Bibliotek Naukowych przy AFBN
powoáano zespóá roboczy ds. deduplikacji e-czasopism i baz danych dostarczanych
w pakietach. W pierwotnych zaáoĪeniach zespóá miaá wypracowaü model obliczania
liczby czasopism elektronicznych prenumerowanych przez poszczególne instytucje,
który podczas sporządzania statystyk eliminowaáby wielokrotne liczenie tych samych
tytuáów czasopism wystĊpujących w róĪnych serwisach. Okazaáo siĊ jednak, Īe niezwykle trudno jest wydzieliü zdublowane czasopisma, na początek zajĊto siĊ wiĊc
statystyką zasobów elektronicznych. Ustalono, Īe gáównymi celami prac zespoáu StatEl23
bĊdzie uporządkowanie terminologii dotyczącej Ĩródeá elektronicznych oraz ujednolicenie danych statystycznych podawanych do: GUS, AFBN, rankingów prasowych itp.
OkreĞlono zadania do wykonania w 2011 r.:
1) uzgodnienie definicji: czasopism elektronicznych, baz danych, ksiąĪek i innych
dokumentów elektronicznych – Ĩródáami definicji oraz inspiracją podstawowych przesáanek byáy normy i zalecenia miĊdzynarodowe,
2) uzgodnienie rodzajów zasobów podlegających obliczaniu,
3) ustalenie listy tytuáów zasobów elektronicznych, do których dostĊp umoĪliwiają
polskie biblioteki akademickie: w ramach opáat indywidualnych, w ramach opáat konsorcyjnych i w ramach licencji krajowej,
4) przyporządkowanie poszczególnych Ĩródeá do wáaĞciwej kategorii, np. czasopism elektronicznych, baz danych itp.,
5) okreĞlenie (w miarĊ moĪliwoĞci) liczby czasopism elektronicznych, baz danych
i ksiąĪek w poszczególnych serwisach.
PrzyjĊto równieĪ kilka podstawowych zaáoĪeĔ. Ustalono, Īe w pracach Zespoáu
bĊdą rozpatrywane páatne zasoby licencjonowane, bez wzglĊdu na Ĩródáo finansowania – tym samym wáączono zasoby, do których biblioteki mają dostĊp w ramach tzw.
_________
23
Skáad zespoáu StatEL: Lidia Derfert-Wolf – kierownik (Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy
w Bydgoszczy), Urszula Cieraszewska (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie), Helena Juszczyk (Politechnika Krakowska), Michaá Kordek (Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu), Mirosáawa Modrzewska (GdaĔski Uniwersytet Medyczny), ElĪbieta Mroczek i Iwona Socik (Politechnika Warszawska),
Paulina StudziĔska-Jaksim (Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie), Gabriela Waliszewska (Uniwersytet
àódzki).
Lidia Derfert-Wolf
160
licencji krajowej. UwzglĊdnia siĊ równieĪ zasoby bezpáatne dostĊpne w kolekcjach
o páatnym dostĊpie. Wykluczono Ĩródáa bezpáatnie dostĊpne w sieci (np. OA) oraz
dokumenty zdigitalizowane przez bibliotekĊ. Lista zaáoĪeĔ jest poszerzana na bieĪąco,
w trakcie powstawania katalogu tytuáów zasobów elektronicznych. Katalog jest tworzony zdalnie przez wszystkich czáonków zespoáu StatEL, którzy dopisują tytuáy, np.
w ramach danej dziedziny albo w ramach typów uczelni. NastĊpnie wspólnie omawia
siĊ kaĪdy zasób i klasyfikuje wedáug trzech gáównych kategorii: baza danych, czasopisma elektroniczne i ksiąĪki elektroniczne. W wyniku pracy zespoáu StatEL powinien
powstaü inwentarz Ĩródeá kupowanych przez polskie biblioteki akademickie, zawierający takie elementy opisu kaĪdego zasobu, jak nazwa, tematyka, typ zasobu, dostawcĊ,
konsorcjum, liczbĊ tytuáów w ramach kolekcji (czasopism, ksiąĪek itp.). Wykaz bĊdzie aktualizowany systematycznie i dostĊpny online z witryny KDBASP.
PODSUMOWANIE
Przedstawione wyniki miĊdzynarodowych prac normalizacyjnych mogáyby prowadziü do wniosku, Īe statystyka biblioteczna w zakresie zasobów i usáug elektronicznych stanie siĊ – jak zakáadano w projekcie COUNTER – spójna, wiarygodna
i porównywalna. Jednak zbadane projekty i statystyki krajowe pokazują, Īe choü wymaga siĊ od bibliotek podobnych danych i są one niekiedy bardzo precyzyjnie okreĞlone, widaü wyraĨne róĪnice w sposobie analizowania poszczególnych zasobów czy
zjawisk, nawet w skali jednego kraju. Istnieje sporo problemów, a niekiedy wzbudzają
one wiele emocji, zwáaszcza podczas rankingów. NaleĪy wiĊc ciągle zabiegaü o moĪliwie jednolite podawanie definicji i sposobów liczenia oraz wymaganie realnych
i áatwych do zgromadzenia danych statystycznych, pamiĊtając o przestrodze Alberta
Einsteina przypomnianej przez Perspektywy: „Nie wszystko co siĊ liczy, moĪe byü
policzone, i nie wszystko co moĪe byü policzone, liczy siĊ”24.
LITERATURA
[1] ANSI/NISO Z39.7:2004. Information services and use: Metrics & Statistics for libraries and information providers – Data Dictionary.
[2] ANSI/NISO Z39.93:2007. The standardized usage statistics harvesting initiative (SUSHI) protocol.
[3] Conyers A., Building on sand? Using statistical measures to assess the impact of electronic services,
Performance Measurement and Metrics, 2006, 7 (1), 37–44.
[4] Conyers, A., E-measures: developing statistical measures for electronic information services. Journal of Information and Knowledge Management Systems, 2004, 34 (4), 148–153.
_________
24
<http://www.perspektywy.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=3852&Itemid=0>.
Zasoby i usáugi elektroniczne w statystyce bibliotecznej
161
[5] Derfert-Wolf L., Górski M., Projekt Analiza funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce (AFBN)
jako narzĊdzie oceny efektywnoĞci i jakoĞci dziaáaĔ biblioteczno-informacyjnych, [w]: Biblioteki
w procesie dydaktycznym i badaniach naukowych, III Konferencja Biblioteki Politechniki àódzkiej,
àódĨ, 25–27 czerwca 2008 r., àódĨ, 2008, s. 41–65.
[6] Ellis S. Heaney M., Meunier P., Poll R., Global library statistics, IFLA Journal [online] 2009, 35 (2),
123–130 [dostĊp 1.07. 2011 r.]. DostĊpny w Internecie:
<http://www.ifla.org/files/hq/publications/ifla-journal/ifla-journal-35-2_2009.pdf>.
[7] Gáowacka E., Nowa edycja ISO 11620:2008: Information and Documentation – Library Performance Indicators. Analiza przyczyn i Ĩródeá nowelizacji normy. Przegląd Biblioteczny, 2011 (1), 7–20.
[8] ISO 11620:2008. Information and documentation – Library performance iindicators.
[9] ISO 2789:2006. Information and documentation – International library statistics.
[10] Maciejewska à., Niemiec H., WolaĔska A. Model gromadzenia i udostĊpniania czasopism w bibliotece akademickiej uczelni technicznej, [w]: Z problemów bibliotek naukowych Wrocáawia, 8. II Wrocáawskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych, Wrocáaw, 2010, 121–138.
[11] Modrzewska M., Omilian-Mucharska M., Grygorowicz A., Kraszewska E., Jakie są granice inwestowania w dostĊp do wiedzy? Analiza kosztów zakupu i statystyk wykorzystania zasobów elektronicznych w Bibliotece Gáównej Akademii Medycznej w GdaĔsku w latach 2003–2007, [w]: Forum
Bibliotek Medycznych [online] 2009, R. 2, nr 2 (4), 472–493 [dostĊp 1.07.2011 r.]. DostĊpny w Internecie: < http://bg.umed.lodz.pl/images/stories/wydawnictwa/forum/ForumNr4.pdf>.
[12] Pesh O., Usage statistics: About COUNTER and SUSHI, Information Services and Use, 2007, 27,
(4), 207–213.
[13] Shepherd P.T., COUNTER: usage statistics for performance measurement, Performance Measurement and Metrics, 2006, 7 (3), 142–152.
[14] Wojtasik U.A. Statystyki wykorzystania zagranicznych ksiąĪek elektronicznych – potrzeba standaryzacji, [w]: Wrocáawskie Spotkania Bibliotekarzy Polonijnych, Wrocáaw, 4–6 lipca 2007 r. [online].
Materiaáy konferencyjne EBIB nr 17 [dostĊp 1.07.2011 r.]. DostĊpny w Internecie:
http://www.nowyebib.info/publikacje/matkonf/mat17/wojtasik.php.
ELECTRONIC SERVICES AND RESOURCES IN LIBRARY STATISTICS,
RANKINGS AND PERFORMANCE MEASUREMENT
The paper refers to quantitative approach of collecting data on acquisition and use of electronic resources in academic libraries. The issue has been presented both from the viewpoint of international
standards and recommendations as well as of practical activities. Key issues like standardized counting of
electronic journals, databases, e-books, digitized collections and their use have been discussed based on
national statistics (CSO), “Perspektywy” ranking and of the “Analysis of the functioning of research
libraries in Poland”. The paper also presents the activities of Team of Statistics of Electronic Resources
(StatEL), established at the request of the Executive Council of the KDBASP and Standards Committee
for Research Libraries.