Estetyka w rozumieniu Władysława Tatarkiewicza i Aleksego

Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria
R. 23: 2014, Nr 2 (90), ISSN 1230–1493
DOI: 10.2478/pfns-2014-0027
Te r e s a O b o l e v i t c h
Estetyka w rozumieniu Władysława
Tatarkiewicza i Aleksego Łosiewa.
Próba analizy porównawczej
Słowa kluczowe: W. Tatarkiewicz, A. Łosiew, estetyka, sztuka, ekspresja
Twórczość Tatarkiewicza i Łosiewa – podobieństwa
i różnice
Nazwiska Władysława Tatarkiewicza (1886–1980) i Aleksego Łosiewa (1893–
1988) są swego rodzaju „wizytówką” polskiej i rosyjskiej estetyki XX wieku.
Tatarkiewicz znany jest przede wszystkim jako autor trzytomowej Historii
estetyki (1960–1967), przetłumaczonej na język angielski, niemiecki, francuski, włoski, hiszpański, rumuński, słowacki, chiński, hinduski i rosyjski,
oraz Dziejów sześciu pojęć (1975), z kolei Łosiew – ośmiotomowej Historii
antycznej estetyki (1963–1988; dwa ostatnie tomy, każdy w dwóch księgach,
zostały wydane po śmierci filozofa), uzupełnionej przez Estetykę hellenistyczno-rzymską I i II wieku n.e. (1979) i Estetykę Renesansu (1978), oraz napisanej
we współautorstwie z Wiaczesławem Szestakowem Historii kategorii estetycznych (1965). Jak widać, fundamentalne prace z zakresu estetyki obu myślicieli
powstawały w tym samym czasie. Dodajmy, że początki ich zainteresowania
tą dziedziną przypadły jeszcze na pierwsze dekady XX wieku. W niniejszym
artykule spróbuję dokonać krótkiej analizy porównawczej estetyki filozoficznej
głoszonej przez obu autorów.
Należy zaznaczyć, że Łosiew znał i wysoko cenił prace swego polskiego kolegi1. Nie ma natomiast informacji o tym, by także Tatarkiewicz był
1 Zob. А.Ф. Лосев, История античной эстетики, Москва: АСТ, Харьков: Фолио 2000
– т. 1: Ранняя классика, s. 592–593; т. 4: Аристотель и поздняя классика, s. 857, 863; т. 5:
60
Teresa Obolevitch
zapoznany z pismami Łosiewa, aczkolwiek nie można wykluczyć tego faktu.
Ta „asymetria” jest dość zrozumiała, jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że
moskiewski profesor spotykał się z wielkimi trudnościami z wydaniem i dystrybucją swych dzieł nawet we własnym kraju. Za życia jego dorobek miał
raczej lokalny charakter. Niemniej jednak nazwisko Łosiewa – pomimo zakazu
wyjazdu za granicę – nie było obce Polakom, szczególną sławę przyniosły mu
prace z zakresu lingwistyki (był honorowym członkiem Polskiego Towarzystwa Filologicznego). Inaczej rzecz się miała z Tatarkiewiczem. Polski absolwent Piatoj Fiłołogiczeskoj Gimnazji w Warszawie biegle mówił po rosyjsku,
dwukrotnie był w Rosji (jako młodzieniec i będąc już zasłużonym profesorem,
gdy wygłosił odczyt w Uniwersytecie Moskiewskim i wziął udział w dyskusji
w Radzieckiej Akademii Nauk)2.
Obydwaj omawiani tu autorzy byli wytrawnymi historykami filozofii.
Także estetyka była rozpatrywana przez nich przede wszystkim z perspektywy
historii myśli, aczkolwiek zarówno Tatarkiewicz, jak i Łosiew, wychodząc od
analiz historycznych, stworzyli także własne, oryginalne koncepcje estetyczne.
Dążyli przy tym do maksymalnej precyzji zarówno referowanych, jak i prezentowanych przez siebie poglądów. Tatarkiewicz wyznawał: „Za mój obowiązek
pisarza mam przede wszystkim: wyłożyć rzecz prosto i jasno”3. W podobnym
tonie wypowiadał się Łosiew: „Dopóki nie zdołałem wyrazić najbardziej złożonego systemu filozoficznego w jednej frazie, dopóty uważałem swoje studium danego systemu za niewystarczające”4.
Kontekst powstania ich opera magna był podobny. Łosiew podjął zamiar
napisania monumentalnej pracy na temat historii estetyki starożytności zaraz
po powrocie z łagru w 1934 r. Podstawą książki stały się jego wykłady wygłoszone jeszcze w latach dwudziestych w Moskiewskim Konserwatorium. Jeden
z działaczy partyjnych, P. Judin, pragnąc pomóc represjonowanemu profesoroРанний эллинизм, s. 915; т. 8: Итоги тысячелетнего развития, кн. 2, s. 595; por. także А.Ф.
Лосев, В.П. Шестаков, История эстетических категорий, Москва: Искусство 1965, s. 64.
Na marginesie dodajmy, że Łosiew bardzo przychylnie wypowiadał się o Polakach
w ogóle, podkreślając ich zdolności logiczne i matematyczne. Zob. В.В. Бибихин, Алексей Федорович Лосев, w: tenże, Алексей Федорович Лосев. Сергей Сергеевич Аверинцев,
Москва: Институт философии, теологии и истории Святого Фомы 2004, s. 151 (notatka
z 30.04.1972).
2 Zob. W. Tatarkiewicz, Zapiski do autobiografii, w: T. i W. Tatarkiewiczowie, Wspomnienia, Warszawa: PIW 1979, s. 170–171.
3 Tamże, s. 175. Zob. R. Wiśniewski, Lekcja filozofii Władysława Tatarkiewicza, „FiloSofija” 2011, t. 13–14, nr 2–3, s. 476–477; R. Wysokiński, Władysław Tatarkiewicz – człowiek
i styl (II), „Edukacja Filozoficzna” 1998, nr 25, s. 275–278.
4 А.Ф. Лосев, В поисках смысла (Из бесед и воспоминаний), сост. В. Ерофеев,
w: tenże, Страсть к диалектике. Литературные размышления философа, Москва: Советский писатель 1990, s. 34.
Estetyka w rozumieniu Władysława Tatarkiewicza i Aleksego Łosiewa
61
wi, rekomendował publikację pracy w wydawnictwie „Iskusstwo” („Sztuka”),
jednak recenzenci nie dopuścili jej do druku, oskarżając autora o „nieumiejętność przeciwstawienia idealizmu i realizmu”, relatywizm i sympatię do „filozofii burżuazyjnego Zachodu”5. W 1940 r. została podpisana nowa umowa,
jednak i tym razem dzieło odesłano autorowi do naniesienia poprawek, a wojna
całkowicie uniemożliwiła sfinalizowanie projektu. Co gorsza, rękopis spalił się
podczas wywołanego wybuchem bomby pożaru mieszkania Łosiewa. Ostatecznie 1 tom historii starożytnej estetyki, zatytułowany Wczesny klasycyzm,
ukazał się (w bardzo okrojonej postaci) w 1963 r. (najpierw jako podręcznik),
a od 1969 r. wydawano kolejne tomy dzieła. W latach trzydziestych Łosiew
wyrażał nadzieję, że projekt ten zostanie zrealizowany w Instytucie Filozofii
Akademii Komunistycznej. Władze Instytutu nie były jednak zainteresowane
pomysłem, tłumacząc odmowną decyzję brakiem kadry, toteż całą pracę wykonał sam Łosiew, tym bardziej, że po powrocie z obozu nie mógł publikować
żadnych ściśle filozoficznych prac, a jedynie dzieła dotyczące ideologicznie
„neutralnej” starożytności (mitologii i estetyki).
Również Historia estetyki Tatarkiewicza powstała w warunkach cenzury
i wymuszonego zakazu wykładania na Uniwersytecie Warszawskim. W swych
wspomnieniach wyznawał:
Lata, w których żyłem, nie były łatwe dla Polaka. Jeszcze po skończonej II wojnie światowej nie skończyły się me niepowodzenia. Były lata pięćdziesiąte: choć miałem w Uniwersytecie Warszawskim katedrę, ministerstwo zawiesiło me wykłady. Zakaz trwał z górą
sześć lat. Ale i tu można powiedzieć: niepowodzenie wyszło na dobre, bo dzięki niemu
miałem dużo wolnego czasu i mogła powstać Historia estetyki, która tego czasu potrzebowała bardzo wiele (...)6.
Czas wymuszonego zawieszenia czy ograniczenia zajęć dydaktycznych stał się
dla obydwóch filozofów okresem intensywnej pracy badawczej, która zaowocowała ich wielkimi dziełami z historii estetyki. Jednakże Tatarkiewicz miał
sposobność osobiście poznać wielu wybitnych filozofów i estetyków swoich
czasów w całym świecie (nad Historią estetyki pracował m.in. w Paryżu), dla
Łosiewa zaś granica zachodnia była zamknięta, choć i on dla swej pracy sprowadzał najnowsze publikacje w kilku językach. W konsekwencji ich Historie
estetyki weszły do skarbnicy myśli estetycznej.
Zob. А.А. Тахо-Годи, „История античной эстетики” А.Ф. Лосева как философия
культуры, w: А.Ф. Лосев, История античной эстетики, dz. cyt., t. 1, s. 8–9.
6 W. Tatarkiewicz, Zapiski do autobiografii, dz. cyt., s. 119.
5
62
Teresa Obolevitch
Wokół ontologizmu estetyki starożytnej
Można zauważyć pewne podobieństwo nie tylko w tym, co dotyczy dziejów
powstania estetycznych prac Łosiewa i Tatarkiewicza, ale także rozumienia
przez nich procesu kształtowania się estetyki jako takiej, jej stopniowego przechodzenia od mimesis do poiesis. Zarówno polski, jak i rosyjski autor podkreślali, że w starożytności pojęcie sztuki (techne) obejmowało także rzemiosło.
Zauważali, że pojęcie piękna w tym okresie było ściśle związane z pojęciem
dobra, co oddawał wyraz kalokagathia7. Jedna z zasadniczych różnic między
Tatarkiewiczem a Łosiewem w ukazywaniu dziejów estetyki starożytnej dotyczy ich interpretacji koncepcji Arystotelesa. Polski badacz uważał, że Arystoteles wyraźnie oddzielał sztukę pojmowaną psychologicznie od metafizyki8,
natomiast Łosiew bronił tezy o ontologicznym uwarunkowaniu estetyki filozoficznej oraz teorii sztuki Stagiryty. Zdaniem Rosjanina, największe znaczenie dla zrozumienia estetycznych poglądów Arystotelesa mają nie tradycyjnie
wymieniane Poetyka czy Retoryka, lecz takie dzieła, jak Metafizyka, Fizyka,
O niebie czy O powstawaniu i ginięciu. Analizując te traktaty, Łosiew doszedł
do przekonania, że Arystotelesowska „estetyka jest w pełni ontologiczna,
a ontologia w pełni estetyczna”9, uzasadniając swój pogląd w następujących
słowach:
Nauka o czterech przyczynach Arystotelesa jest nie tylko ontologią, czyli nauką o bycie,
ale również nauką o wyrażeniu tego, co wewnętrzne, przez to, co zewnętrzne, a więc
także estetyką. (...) Według Arystotelesa, materia ze swym przyczynowym uwarunkowaniem i celowym ukierunkowaniem jest dana również jako „forma”, przy czym termin
„forma” jest nieeleganckim i nieudolnym przekładem greckiego terminu, który wskazuje na naoczność, bezpośrednio oglądaną daność, a nawet na widzialność rzeczy, na jej
widzialne ukształtowanie. (...) A cóż zwykle rozumiemy przez obraz artystyczny? Czyż nie
rozumiemy takiej zewnętrznej materialności, w której adekwatnie i naocznie jest wyrażo-
7 Zob. W. Tatarkiewicz, Skupienie i marzenie. Studia z zakresu estetyki, Kraków: Wydawnictwo M. Kot 1951, s. 23; tenże, Czy w dziejach estetyki był postęp?, „Kultura i Społeczeństwo”
1971, nr 3, s. 33; A.Ф. Лосев, История античной эстетики, dz. cyt., t. 8, ks. 2, s. 491–557;
tenże, Классическая калокагатия и ее типы, „Вопросы эстетики” 1960, nr 3, s. 411–473;
tenże, Калокагатия, w: Ф.В. Константинов et al. (ред.), Философская энциклопедия, т. 2,
Москва: Советская энциклопедия 1962, col. 413–414; tenże, Калокагатия, w: А.В. Беляев
et al. (ред.), Эстетика. Словарь, Москва: Политиздат 1989, col. 135; А.Ф. Лосев, В.П.
Шестаков, История эстетических категорий, dz. cyt., s. 100–110.
8 Zob. A.Ф. Лосев, История античной эстетики, dz. cyt., t. 4, s. 420–421; por. s. 778–
–791; por. także W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. 1: Estetyka starożytna, Warszawa: Arkady
1985, s. 139–141, 148–149.
9 A.Ф. Лосев, История античной эстетики, dz. cyt., t. 4, s. 452.
Estetyka w rozumieniu Władysława Tatarkiewicza i Aleksego Łosiewa
63
na cała wewnętrzna istota rzeczy? (...) [B]yt i piękno łączą się tu w jedną nierozerwalną
całość10.
W konsekwencji cały antyk „nie znał niczego, co nie byłoby estetyczne”11.
Zdaniem Łosiewa, „estetyka jest ostatnim rozdziałem ontologii Platona i Arystotelesa”12. Co więcej, w opinii rosyjskiego myśliciela, cała estetyka jako taka
(nie tylko starożytna) jest ściśle związana z ontologią, gdyż obie dziedziny
osnute są wokół korelacji zjawiska i idei, a „w każdym systemie filozoficznym,
nawet najbardziej metafizycznym, ukryte są poszczególne kategorie, które albo
są opracowane pod względem estetycznym, albo mają estetyczną otoczkę”13.
Toteż praca Historia antycznej estetyki przedstawia nie tylko i nie tyle tradycyjnie rozumiane kategorie estetyczne, ile rozmaite metafizyczne koncepcje starożytnych filozofów, a także własne metafizyczne i religijne poglądy
autora. W odróżnieniu od Łosiewa, Tatarkiewicz nie zajmował się ontologią,
wyznając: „Rozważania nad bytem i wszechświatem napełniają mnie zarówno lękiem, jak nieufnością”, co jednak – jak słusznie sądził – nie odbiera mu
„prawa do tytułu filozofa”14. Należy dodać, że głoszona przez Łosiewa teza
o ontologizmie estetyki charakterystyczna jest dla całej filozofii rosyjskiej,
rozwijającej tradycję grecką i bizantyjską, w której pojęcie piękna było ściśle
związane z pojęciem bytu.
Estetyka jako ekspresja
W tym miejscu warto się zastanowić, jak obaj uczeni rozumieli estetykę
w ogóle, a także jej przedmiot. Tatarkiewicz podkreślał, że estetyka musi
mieć charakter pluralistyczny, czyli uwzględniać rozmaite zjawiska15 i kategorie estetyczne, takie jak „piękno”, „sztuka”, „przeżycie estetyczne”, „postawa
A.Ф. Лосев, История античной эстетики, dz. cyt., t. 1, s. 103; por. А.Ф. Лосев, В.П.
Шестаков, История эстетических категорий, dz. cyt., s. 160; А.Ф. Лосев, А.А. Тахо-Годи,
Классическая эстетика, w: В.В. Бычков et al. (ред.), История эстетической мысли, t. 1:
Древний мир. Средние века, Москва: Искусство 1985, s. 196–197.
11 A.Ф. Лосев, История античной эстетики, dz. cyt., t. 6: Поздний эллинизм, s. 231;
por. s. 371; t. 8, ks. 1, s. 509. Por. T. Obolevitch, Od onomatodoksji do estetyki. Aleksego
Łosiewa koncepcja symbolu, Kraków: Wydawnictwo WAM 2011, s. 398.
12 В.В. Бибихин, Алексей Федорович Лосев, dz. cyt., s. 21 (notatka z 04.08.1970); A.Ф.
Лосев, Две необходимые предпосылки для построения истории эстетики до возникновения эстетики в качестве самостоятельной дисциплины, w: М.Ф. Овсянников et al. (ред.),
Эстетика и жизнь, вып. 6, Москва: Искусство 1979, s. 228.
13 A.Ф. Лосев, Две необходимые предпосылки..., dz. cyt., s. 233.
14 Por. W. Tatarkiewicz, Zapiski do autobiografii, dz. cyt., s. 182.
15 Por. W. Tatarkiewicz, Czy w dziejach estetyki był postęp?, dz. cyt., s. 69; tenże, Zapiski
do autobiografii, dz. cyt., s. 182.
10
Teresa Obolevitch
64
estetyczna”, „wartość estetyczna”, a ponadto uwzględniać wielorakość poglądów na piękno, sztukę, estetykę obecnych „w różnych epokach, u różnych
pisarzy, a nawet u jednego i tego samego pisarza”16. Jak zaznaczają badacze,
„pluralizm to najbardziej charakterystyczny pogląd filozofii Tatarkiewicza, to
najbardziej trwały motyw całej jego twórczości naukowej”17. Polski filozof
w swej refleksji estetycznej nie próbował przy tym budować jakiegoś zwartego
systemu, przytaczając – według własnych słów – jedynie przykłady najogólniejszych kategorii18.
Również Łosiew był pluralistą: do pojęć estetycznych zaliczał nie tylko tradycyjne kategorie piękna czy brzydoty, ale także takie pojęcia jak „to co niskie”
(низменное) i „wzniosłość” (patos), „komizm” („śmieszność”) i „tragizm”,
a także „miara”, „harmonia”, „ironia”, „groteska”, „zabawa” i inne. W haśle
Estetyka sporządzonym dla Encyklopedii filozoficznej Łosiew zaznaczał, że podstawową kategorią estetyki jest po prostu „to, co estetyczne” (эстетическое)19.
Tatarkiewicz zdecydowanie nie zgadzał się z takim określeniem przedmiotu estetyki. Uważał on, że pojęcie zjawisk „estetycznych” jest zbyt szerokie: „oznacza
przedmioty tak różnorodne i niejednolite, iż niepodobna utworzyć teorii, która by
je obejmowała wszystkie”20. Stąd pojęcie estetyczności jest wadliwe; „powstało
i rozpowszechniło się tak, jak mnóstwo innych równie wadliwych pojęć życia
potocznego: przez niedokładność myślenia i mówienia”21. Nie można – zdaniem Tatarkiewicza – do kategorii estetycznych zaliczyć także takich pojęć
jak „tragizm”, „komizm” czy nawet „brzydota” (jako opozycja „piękna”)22.
W opinii Łosiewa, estetyka, jako nauka o „tym, co estetyczne”, traktuje
o rozmaitych stopniach i sposobach wyrażenia tego, co wewnętrzne (szeroko
rozumianej idei, zarówno obiektywnej, istniejącej w Absolucie przed artystą
i odkrywanej przez niego, jak i subiektywnej, będącej w umyśle twórcy dzieła
sztuki), w tym, co zewnętrzne (czyli materialnym zjawisku – za pomocą farby,
teatralnego gestu, mimiki, dźwięków muzyki, mowy, rymu i innych środków
wyrazu). Rozumienie estetyki jako wyrazu, ekspresji (a dokładniej – ekspre16
W. Tatarkiewicz, Przedmowa, w: tenże, Droga przez estetykę, Warszawa: PWN 1972,
s. 6.
A. Książek, Tatarkiewicz, Warszawa: Wiedza Powszechna 2010, s. 19. Por. A. Kotłowska,
R. Kotłowski, Poglądy i zainteresowania badawcze Władysława Tatarkiewicza (w 120. rocznicę
jego urodzin), „Słupskie Studia Filozoficzne” 2007, nr 6, s. 15–16.
18 Zob. W. Tatarkiewicz, Zapiski do autobiografii, dz. cyt., s. 182.
19 Zob. А.Ф. Лосев, Эстетика, w: Ф.В. Константинов et al. (ред.), Философская энциклопедия, т. 5, Москва: Советская энциклопедия 1970, col. 570, 575–576; tenże, Две необходимые предпосылки..., dz. cyt., s. 222.
20 W. Tatarkiewicz, Czy w dziejach estetyki był postęp?, dz. cyt., s. 61.
21 Tamże, s. 68.
22 Zob. A. Książek, Filozofia wartości. Rzecz o dobru, szczęściu, prawdzie i pięknie w ujęciu
Władysława Tatarkiewicza, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1994, s. 37.
17
Estetyka w rozumieniu Władysława Tatarkiewicza i Aleksego Łosiewa
65
sji uczuć, charakterystycznej dla czasów nowożytnych) sięga współczesnego
Łosiewowi włoskiego filozofa Benedetto Crocego. Nie było ono obce także
Tatarkiewiczowi23, który pisał: „Sztuka jest ekspresją. Przecież to już Sokrates
wypowiada tę myśl, a Cyceron opisywał poezję jako wyraz idei powziętych
przez umysł artysty, co stanowiło jej uboczny prąd”24, i w innym miejscu:
„cechą swoistą sztuki jest ekspresja”25, a więc wyrażenie tego, co się znajduje
w umyśle artysty. Omawiając różne teorie piękna, Tatarkiewicz zauważał:
Piękno jest objawieniem się idei w rzeczach, „przeświecaniem” idei, jak mówili neoplatonicy, objawianiem się „archetypu”, wiecznego wzoru, najwyższej doskonałości, absolutu,
czy jak kto chce nazwać te trudno nazywalne rzeczy. (...) Piękno jest wyrażeniem psychiki,
„kształtu wewnętrznego”, jak to nazywał Plotyn. W myśl tej teorii podoba się nam tylko
duch, tylko on naprawdę jest piękny, rzeczy materialne zaś są piękne, o ile są nim przesycone. Wczesne wieki mało myślały o takiej teorii, w grece trudno o termin odpowiadający ekspresji. Termin „ekspresja” utarł się dopiero w XVII wieku. Malarz Le Brun bodaj
pierwszy opublikował książkę o ekspresji, wszakże – rozumiał ją inaczej: jako wyrazistość,
czyli charakterystyczny wygląd rzeczy i ludzi. Powiązanie piękna z wyrażaniem uczuć
nastąpiło dopiero w XVIII wieku, a ogólna teoria piękna jako ekspresji jest właściwie
dopiero dziełem wieku XX26.
W eseju Ekspresja i sztuka, który wszedł do książki Droga przez estetykę, Tatarkiewicz dokonał wnikliwej analizy pierwszego z tytułowych pojęć,
zaznaczając, że ekspresja – wyrażanie uczuć, charakterów i innych psychicznych cech artystów – może się dokonywać za pomocą symboli, ale to dotyczy
wyłącznie literatury; w innych dziedzinach (rzeźbie, malarstwie itd.) ekspresję
osiąga się za pomocą wytwarzania realnych rzeczy (np. z kamienia, przedstawionych na płótnie itd.)27. Tym samym polski filozof widział różnicę między
obrazami (podobiznami rzeczy) a symbolami. Łosiew natomiast rozumiał przez
symbol nic innego, jak właśnie wyrażenie, ekspresję (nie jako ujawnienie emocji itp. artysty, ale jako ukazanie obiektywnej wewnętrznej treści rzeczy w jej
zewnętrznej formie), które występują we wszystkich bez wyjątku dziedzinach
– zarówno sztuce, jak też religii, nauce, a nawet życiu codziennym. Jak pisał:
Tatarkiewicz wspominał, że znał Crocego z widzenia (zob. W. Tatarkiewicz, Zapiski do
autobiografii, dz. cyt., s. 174), choć niezbyt wysoko cenił jego system (zob. W. Tatarkiewicz,
Historia filozofii, t. III, Warszawa: PWN 2002, s. 252–253). Także Łosiew w niektórych miejscach dość krytycznie odzywał się o Crocem (zob. А.Ф. Лосев, Эстетика Возрождения, w:
tenże, Эстетика Возрождения. Исторический смысл эстетики Возрождения, Москва:
Мысль 1998, s. 397), aczkolwiek na ogół podzielał jego rozumienie estetyki (zob. В.В. Бибихин, Алексей Федорович Лосев, dz. cyt., s. 130, notatka z 15.12.1971).
24 W. Tatarkiewicz, Czy w dziejach estetyki był postęp?, dz. cyt., s. 41.
25 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa: PWN 1975, s. 43.
26 Tamże, s. 157–158.
27 Zob. W. Tatarkiewicz, Ekspresja i sztuka, w: tenże, Droga przez estetykę, dz. cyt., s. 126.
23
66
Teresa Obolevitch
„Symbol rozumiemy jako zupełną i absolutną tożsamość «istoty» i «zjawiska»,
«tego, co idealne» i «tego, co realne», «nieskończonego» i «skończonego»”28;
„Symbol rzeczy jest tożsamością, wzajemnym przenikaniem się rzeczy oznaczanej i oznaczającej ją ideowej obrazowości”29.
W Dziejach sześciu pojęć30 Tatarkiewicz podjął próbę wyjaśnienia koncepcji sztuki jako ekspresji od strony ontologicznej, analizując pojęcia „forma”
i „treść” oraz ich korelację w kontekście trwającej na przestrzeni wieków dyskusji nad tym, które z tych pojęć jest ważniejsze i pierwotne, i co stanowi istotę
sztuki. Polski badacz wyróżnił rozmaite postacie formy istniejące w historii
estetyki i teorii sztuki: formę A – rozumianą jako proporcję, symetrię, harmonię, układ części, formę B – czyli to, co bezpośrednio dane jest zmysłom, formę
C – kontur przedmiotu, formę D – istotę pojęciową przedmiotu, oraz formę
E, będącą – w duchu Kanta – wkładem umysłu do poznawanego przedmiotu.
Dla Łosiewa natomiast właściwym pojęciem formy była ta, którą Tatarkiewicz
określał jako formę D (czyli Platońska idea bądź Arystotelesowska istota-entelechia). Jak widzieliśmy, dla Rosjanina pojęcie „ekspresja” (resp. „wyrażenie”)
znaczyło tyle, co właśnie związek idei (a więc formy D) i zjawiska. W konsekwencji poszczególne kategorie estetyki w rozumieniu Łosiewa oddają już
to równowagę tych dwóch elementów, już to zachwianie owej równowagi,
co sprawia, że cała estetyka – jak widzieliśmy – ma charakter ontologiczny.
Nieprzypadkowo Łosiew podkreślał związek metafizyki i estetyki, zwłaszcza
w starożytności: gdzie bowiem, jak nie u Platona czy Arystotelesa najlepiej
widać związek idei (lub istoty) i zjawiska, wewnętrznej formy i zewnętrznego
wyrazu? Podczas gdy Tatarkiewicz uważał, że forma D skończyła się w XIII w.
(przyznając wprawdzie, że pojęcie formy w nowych teoriach XX w., u abstrakcjonistów, jest zbliżone do jej Arystotelesowskiego pojęcia), Łosiew stosował
to właśnie pojęcie do analizy wszelkich zjawisk estetycznych. W jego opinii,
„prawdziwa estetyka jest estetyką religijnego materializmu”, czyli wyrażenia
idei w materii31.
Tatarkiewicz miał sceptyczny stosunek do prób klasyfikowania rozmaitych
kategorii estetycznych, tłumacząc, że „zjawiska estetyczne (przeżycia, postawy, przedmioty, wartości) w ogóle nie stanowią klasy i przeto nie mogą podlegać podziałowi, nie posiadają własności, które by przysługiwały im wszystkim
28 А.Ф. Лосев, Вещь и имя, w: tenże, Вещь и имя. Самое само, Санкт-Петербург:
Издательство Олега Абышко 2008, s. 110.
29 А.Ф. Лосев, Проблема символа и реалистическое искусство, Москва: Искусство
1995, s. 48, przekład polski S. Zapaśnika: Ogólna logika symbolu, w: J. Poradecki (red.),
Osnowa. Sztuka odbioru. Almanach, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie 1980, s. 197–198.
30 W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, dz. cyt., s. 92–100, 257–287.
31 A.Ф. Лосев, Строение художественного мироощущения, w: tenże, Форма. Стиль.
Выражение, Москва: Мысль 1995, s. 300.
Estetyka w rozumieniu Władysława Tatarkiewicza i Aleksego Łosiewa
67
i tylko im, bez tych zaś własności nie ma klasy przedmiotów”32. Natomiast
rosyjski myśliciel – pomimo różnorodności opisywanych przez niego kategorii estetycznych, a może właśnie z tego względu – lubował się w rozmaitego
rodzaju systematyzacjach i próbował sporządzić klasyfikację, ukazując dialektyczną więź pojęć estetyki według klucza, którym jest wyrażenie, ekspresja
– rozumiana nie psychologicznie, ale obiektywnie, jako ujawnianie się idei
w zjawisku. Jego zdaniem, kategorie estetyczne mogą mieć znaczenie: (1)
tego, co jest wyrażane, (2) tego, co jest wyrażające, bądź (3) samego wyrażenia jako wyniku korelacji dwóch pierwszych momentów. Podmiot wyrażania (resp. symbolizowania) stanowią tzw. kategorie ogólnoestetyczne, które
wyznacza relacja: „to, co ogólne – to, co szczegółowe”. Do tych kategorii
Łosiew zaliczał przede wszystkim neoplatońskie Jedno, jak też liczbę, kontinuum, Nous, duszę, materię i ciało. Przedmiot wyrażania (wyrażający moment)
osnuty jest wokół relacji „całość – część”, kształtując struktury, czyli tzw. kategorie różniczkowo-estetyczne (дифференциально-эстетические), polegające
na stopniowym przyroście (jak w różniczce) wyrażających elementów składających się na całość. Wśród nich filozof wymienia matematyczną kategorię
harmonii, a także jej modyfikacje: „stawanie się” – dążenie do realizacji zasady
harmonii w „innobycie”, czyli poza jej granicami, co oddają kategorie mimesis i katharsis (zwane niekiedy kategoriami przedestetycznymi33) oraz kolejny
stopień dialektycznego przekształcenia harmonii – „fakt”, na który składają się
tzw. elementarno-konstrukcyjne kategorie porządku, miejsca, miary i figury
w szerokim sensie (oblicze, typ, ejdos i idea) i kategorie kompozycyjno-konstrukcyjne: proporcja, symetria i rytm. Natomiast rezultat relacji wyrażania
– samo wyrażenie jako takie odnosi się do tzw. integralno-estetycznych kategorii, a więc takich, w których ma miejsce równowaga, tożsamość wyrażanego
i wyrażającego momentu, i które stanowią modusy mądrości-sofii jako paradygmatu urzeczywistnienia, entelechii, jak też właśnie kategoria piękna i jego
modyfikacji (wspomniane wyżej pojęcia brzydoty, ironii, komizmu i tragizmu
itp.) oraz estetyczno-etyczna kategoria kalokagathii (piękna-i-dobra)34. Jest
oczywiste, że niektóre z wymienionych przez Łosiewa kategorii estetycznych
(jak sofia35) mają oryginalny charakter, związany z ontologicznymi poglądami
samego Rosjanina – kontynuatora sofiologii Włodzimierza Sołowjowa.
32 W. Tatarkiewicz, Postawa estetyczna, literacka i poetycka, w: tenże, Droga przez estetykę,
dz. cyt., s. 87.
33 Por. А. Гулыга, Принципы эстетики, Москва: Политиздат 1987, s. 11–161; tenże,
Эстетика в свете аксиологии. Пятьдесят лет на Волхонке, Санкт-Петербург: Алетейя
2000, s. 47–72.
34 Zob. T. Obolevitch, Od onomatodoksji do estetyki, dz. cyt., s. 400–401.
35 Zob. Т. Оболевич, Проблема Софии в творчестве А. Ф. Лосева, w: В. Порус (ред.),
Cофиология, Москва: ББИ 2010, s. 30–40.
68
Teresa Obolevitch
Łosiew, rozwijający linię platońską, utrzymywał, że piękno ma charakter
obiektywny, istniejący niezależnie od człowieka. Jego źródłem jest absolut:
„forma artystyczna jako taka zawiera w sobie wskazanie na swój Praobraz”36.
W związku z tym estetyka – jak pamiętamy – jest uwarunkowana ontologicznie37. Natomiast Tatarkiewicz był zwolennikiem relacjonizmu – poglądu,
zgodnie z którym piękno jako wartość estetyczna jest obiektywne, ale urzeczywistnia się dopiero w procesie przeżycia estetycznego i ma naturę obiektywno-subiektywną38. Nie negując tezy o obiektywnym charakterze estetyki, polski
filozof podkreślał, że dla jego „odczytania” potrzebna jest twórcza działalność
artysty oraz odbiorcy dzieła sztuki.
Podsumowanie
Na zakończenie należy podkreślić, że Tatarkiewicz i Łosiew – zgodnie z wyznawanym przez siebie pluralizmem – nie ograniczali się do rozważań nad estetyką, ale wiązali ją z teorią sztuki jako takiej i jej poszczególnych dziedzin:
muzyki, plastyki, architektury, poezji itd. Co więcej, ich Historie to nie tylko
dzieje pojęć, ale także życiorysy twórców – filozofów, artystów, pisarzy39.
Każda kategoria estetyczna była rozpatrywana przez nich w szerokim kontekście historyczno-kulturowym, z uwzględnieniem ewolucji semantyczno-filozoficznej, której ona ulegała na przestrzeni stuleci. Jak zaznacza berlińska uczona
Renate Reschke, obecnie „wielkie Historie estetyki są rzadkim zjawiskiem”,
gdyż „śledzenie estetycznej myśli przez stulecia, badanie genezy i wewnętrznej
logiki estetycznych pojęć, rekonstruowanie ich dynamiki, wielowarstwowości,
a często i wieloznaczności, przestało już być en vogue w dwudziestowiecznym dyskursie filozoficzno-estetycznym i kulturoznawczym”40. Nieprzypadkowo Historię estetyki Tatarkiewicza oceniono jako przedsięwzięcie pionierskie
w zakresie historii estetyki w najszerszym rozumieniu tego słowa41. To samo
można powiedzieć o monumentalnych, powstałych niezależnie od polskiego
36 А.Ф. Лосев, Диалектика художественной формы, w: tenże, Форма. Стиль. Выражение, dz. cyt., s. 80.
37 Zob. Т. Оболевич, Онто-теологические основания эстетики: Плотин и Лосев,
w: А. Бодров, М. Толстолуженко (ред.), Богословие красоты, Москва: Издательство ББИ
2013, s. 192–195.
38 Por. A. Książek, Filozofia wartości, dz. cyt., s. 34.
39 W odniesieniu do polskiego estetyka uwagę tę wysłowił Andrzej Książek. Zob. jego
monografię Tatarkiewicz, dz. cyt., s. 35.
40 Por. R. Reschke, Jaka historia estetyki? Władysław Tatarkiewicz i jego „sześć pojęć”,
przeł. A. Łabuńska, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2005, nr 1, s. 225.
41 Zob. S. Swieżawski, Władysław Tatarkiewicz jako historyk filozofii, w: tenże, Człowiek
i tajemnica, Kraków: Znak 1978, s. 262.
Estetyka w rozumieniu Władysława Tatarkiewicza i Aleksego Łosiewa
69
badacza, dziełach Łosiewa. Ich Historie różnią się od siebie – Tatarkiewicz
przede wszystkim jak najwierniej rekonstruował rozwój podstawowych nazw,
pojęć, a nawet – uwzględniając stosowane przezeń podejście pluralistyczne
– „schematów pojęciowych” estetyki, od starożytności aż po wiek XX, natomiast dla Łosiewa praca nad dziejami estetyki (głównie starożytnej i okresu
Renesansu) stanowiła pretekst dla wyrażenia własnych poglądów, których nie
mógł wypowiedzieć ze względu na cenzurę. Estetyczna myśl Łosiewa jest
mocno zaangażowana ontologicznie, natomiast Tatarkiewicz nie przywiązywał
zbyt dużej wagi do metafizycznych założeń estetyki. Obaj natomiast podkreślali ekspresyjny wymiar kategorii estetycznych, przy czym Polak skłonny był
traktować ekspresję raczej w sensie psychologicznym (mimo że uznawał, iż
piękno i inne kategorie estetyczne mogą mieć obiektywny charakter), podczas
gdy Rosjanin – przede wszystkim w sensie ontologicznym (choć i on z kolei
nie negował roli twórczości i wolnego działania twórcy i odbiorcy w powstaniu
zjawisk estetycznych). Obydwaj przyczynili się do renesansu badań estetycznych, nie tylko we własnych krajach. Trudno sobie wyobrazić rozwój estetyki
filozoficznej i całej humanistyki XX w. bez wkładu, jaki wnieśli Tatarkiewicz
i Łosiew.
Streszczenie
Aleksy Łosiew i Władysław Tatarkiewicz byli obaj wybitnymi historykami
estetyki. Prowadzili refleksję nad kategoriami estetycznymi w szerokim kontekście historyczno-filozoficznym i analizowali proces ich transformacji na
przestrzeni wieków. Co więcej, obaj opracowali swoje oryginalne koncepcje
estetyki jako nauki o ekspresji (wyrażeniu). Łosiew podkreślał metafizyczny
wymiar, natomiast Tatarkiewicz – psychologiczny aspekt estetyki.