R. 72 (2012) - Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk

POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK
WYDZIAŁ HISTORII I NAUK SPOŁECZNYCH
INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK
ROCZNIKI
DZIEJÓW SPOŁECZNYCH
I GOSPODARCZYCH
ZAŁOŻONE PRZEZ
FRANCISZKA BUJAKA I JANA RUTKOWSKIEGO
TOM LXXII – ZA ROK 2012
FEUDALIZM CZNEJ I NOWOŻYTNEJ
Redaktorzy/Editors-in-Chief
Włodzimierz Mędrzecki
Jacek Kochanowicz
POZNAŃ–WARSZAWA 2012
WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA
PRZYJACIÓŁ NAUK
POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK
THE POZNAŃ SOCIETY FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES
GŁÓWNY REDAKTOR WYDAWNICTW PTPN / DIRECTOR OF THE PUBLISHING HOUSE
Barbara Judkowiak
RADA REDAKCYJNA / EDITORIAL BOARD
Andrzej Chwalba, Jarosław Hrycak, Krzysztof Mikulski, Alexei Miller, Jerzy Strzelczyk,
Philipp Ther, Jan Luiten van Zanden, Janusz Żarnowski
KOMITET REDAKCYJNY / EDITORIAL COMMITTEE
Piotr Guzowski, Jacek Kochanowicz (redaktor), Elżbieta Kościk, Cezary Kuklo,
Krzysztof A. Makowski, Włodzimierz Mędrzecki (redaktor), Krzysztof Mikulski,
Jolanta Rudzińska (sekretarz)
Adres Redakcji/Address of Editor-in-Chief
Instytut Historii PAN
Rynek Starego Miasta 29/31
00–272 Warszawa
tel. (48 22) 831 02 61, fax (48 22) 831 36 42
e-mail: [email protected]; [email protected]; [email protected]
Tłumaczenie
Monika Lipińska
Redakcja artykułów w jęz. angielskim
Anne-Marie Fabianowska
Tłumaczenie i weryfikację tekstów wykonano w ramach programu Index Plus
Redakcja materiałów w jęz. polskim
Jolanta Rudzińska
Konsultacja językowa
Przemysław Kaniecki
Tłumaczenie streszczeń
Aleksandra Rodzińska-Chojnowska
Czasopismo recenzowane
Spis treści i streszczenia znajdują się na stronie internetowej: www.ihpan.edu.pl/rdsg;
ponadto angielskie streszczenia są zamieszczane na stronie “The Central European
Journal of Social Sciences and Humanities” (http://cejsh.icm.edu.pl)
Wydano z pomocą finansową Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
The issue has been published with a financial grant from the Minister of Science
and Higher Education
Copyright © by PTPN, 2012
Printed in Poland
ISBN 978–83–7654–244–7
ISSN 0080–3634
nakład 270 egz. wydanie I
Poznań–Warszawa 2012
SPIS TREŚCI
(CONTENTS)
Wspomnienie o Profesorze Jakubie Goldbergu (Cezary Kuklo) . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
ARTYKUŁY (ARTICLES)
Mikołaj Malinowski, The costs and benefits of microfinance. The market for Dutch
East India Company transportbrieven in 18th-century Amsterdam . . . . . . . . .
15
Rafał Kubicki, Wiatraki na Żuławach w pierwszej połowie XV w. . . . . . . . . . . . . . .
45
(Windmills in the Żuławy Region during the First Half of the Fifteenth Century). . . .
70
Szymon Słomczyński, “There are sick people everywhere – in cities, towns and villages”. The course of the Spanish flu epidemic in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73
Bartosz Ogórek, Płodność populacji II Rzeczypospolitej. Badanie przy użyciu indeksów Princeton European Fertility Project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
95
(The Fertility of the Population of the Second Republic. Research Applying Princeton
European Fertility Project Indices) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
126
Paweł Grata, Polityka podatkowa II Rzeczypospolitej. Zarys problematyki . . . . . .
129
(The Tax Policy of the Second Republic. An Outline) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
152
Maciej Tymiński, Centralnie planowana „ucieczka z peryferii”. Wzrost gospodarczy
Polski na tle Hiszpanii w latach 1950–1975 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
(The Centrally Planned “Escape from the Peripheries”. A Comparison of the Economic
Growth of Poland and Spain in the years 1950–1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
189
Dariusz Jarosz, Emeryci i renciści w polskim systemie ubezpieczeń społecznych lat
1944–1958: sytuacja materialna i strategie przetrwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
(Annuitants and Old Age Pensioners in the Polish Social Insurance System in 1944–
–1958. Material Situation and Survival Strategies) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
225
ARTYKUŁY RECENZYJNE (REVIEW ARTICLES)
Piotr Łozowski, O pożytkach z kwantyfikacji w badaniach nad średniowiecznymi
testamentami. Uwagi o pracy Beaty Możejko, Rozrachunek z życiem doczesnym.
Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku . . . . . . . . . . . . . 227
6
Spis treści
RECENZJE (REVIEWS)
Tomáš Sedláček, Ekonomia dobra i zła. W poszukiwaniu istoty ekonomii od Gilgamesza do Wall Street, wstęp V. Havel, tłum. D. Bakalarz, Warszawa 2012 (Olaf
Bergmann) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Aleksander Bołdyrew, Piechota zaciężna w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku,
Warszawa 2011 (Karol Łopatecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Mateusz Wyżga, Parafia Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium
o społeczności lokalnej, Kraków 2011 (Tomasz Wiślicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Nikolaus Olaf Siemaszko, Das oberschlesische Eisenhüttenwesen 1741–1860. Ein
regionaler Wachstumssektor, Stuttgart 2011 (Elżbieta Kościk) . . . . . . . . . . . . . . 255
Denis Sdvižkov, Epoka inteligencji. Historia porównawcza warstwy wykształconej
w Europie, tłum. J. Górny, red. A. Kożuchowski, Warszawa 2012 (Christian
Myschor). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Adam Walaszek, Życie na pograniczu i „życie pomiędzy”. Polacy w zagłębiu antracytowym w Luzerne County, Pensylwania, z innymi grupami w tle (1753–1902),
Kraków 2011 (Włodzimierz Mędrzecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Andrzej Żor, Kronenberg. Dzieje fortuny, Warszawa 2011 (Piotr Koryś) . . . . . . . . .
264
Technology and the Making of the Netherlands. The Age of Contested Modernization, 1890–1970, red. J. Schot, A. Rip, H. Lintsen, Cambridge, Mass. 2010
(Jacek Kochanowicz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Philipp Ther, Ciemna strona państw narodowych. Czystki etniczne w nowoczesnej
Europie, tłum. T. Gabiś, Poznań 2012; Timothy Snyder, Skrwawione ziemie.
Europa między Hitlerem a Stalinem, tłum. B. Pietrzyk, Warszawa 2011; Marcin
Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków
2012 (Joanna Wawrzyniak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Dagmara Jajeśniak-Quest, Stahlgiganten in der sozialistischen Transformation.
Nowa Huta in Krakau, EKO in Eisenhüttenstadt und Kunčice in Ostrava, Wiesbaden 2010 (Janusz Żarnowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Maciej Tymiński, Partyjni agencji. Analiza instytucjonalna działalności lokalnych
instancji PZPR w przemyśle (1945–1955), Warszawa 2011 (Elżbieta Kościk) . . 286
Wypoczynek zorganizowany dzieci i młodzieży w Polsce XX wieku, red. D. Jarosz,
Wrocław 2012 (Włodzimierz Mędrzecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Dariusz Stola, Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949–1989, Warszawa 2010
(Cecylia Leszczyńska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Mathias Wagner, Die Schmugglergesellschaft. Informelle Ökonomien an der Ostgrenze der Europäischen Union. Eine Etnographie, Bielefeld 2011 (Jerzy Kochanowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
SPRAWOZDANIA I KOMUNIKATY (REPORTS AND COMMUNIQUES)
Sprawozdanie z konferencji naukowej „Kultura muzyczna Katowic i jej dzieje” –
Katowice, 6–7 IX 2012 (Beata Nycz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Spis treści
7
Sprawozdanie z konferencji „Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej”
– Wrocław, 18–20 X 2012 (Piotr Guzowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji naukowej „Zdrowie i choroba. Wpływ
jakości życia na kulturę w Europie Środkowej” – Zabrze, 15–16 XI 2012 (Beata
Nycz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Internetowe bazy danych w badaniach nad historią społeczno-gospodarczą (Piotr
Guzowski, Radosław Poniat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Współczesne źródła informacji – EUROSTAT (Lucyna Błażejczyk-Majka) . . . . . . .
321
Biblioteka Cyfrowa Centralnej Biblioteki Statystycznej im. Stefana Szulca w Warszawie (Krzysztof A. Makowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
WYKAZ SKRÓTÓW (LIST OF ABBREVIATIONS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
329
ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH
Tom LXXII – 2012
WSPOMNIENIE O PROFESORZE JAKUBIE GOLDBERGU
Pod koniec listopada 2011 r. dotarła do mnie smutna wiadomość
o śmierci w Jerozolimie profesora Jakuba Goldberga, wybitnego historyka specjalizującego się w dziejach społecznych i gospodarczych Żydów
w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej. Była to wieść tym bardziej
przygnębiająca, że jeszcze dwa miesiące wcześniej toczyłem interesujące i serdeczne rozmowy z Profesorem podczas Jego pobytu w białostockim szpitalu klinicznym, gdzie znalazł się po nieszczęśliwym upadku
w czasie wakacyjnego wypoczynku w okolicach Supraśla. Wydawało
się wówczas, że powrót do Izraela tylko przyspieszy rekonwalescencję.
Niestety, stało się inaczej.
Jakub Goldberg urodził się 2 lutego 1924 r. w rodzinie łódzkich kupców drzewnych i jeszcze przed wybuchem wojny ukończył w rodzinnym
mieście trzyklasowe gimnazjum. Wkrótce wraz z innymi Żydami został
zamknięty w utworzonym przez Niemców getcie łódzkim, gdzie pracował zarobkowo. Od marca 1944 r. przebywał już poza Łodzią, cały
czas pracując w niemieckich obozach, początkowo na terenie Polski
(Częstochowa, Skarżysko-Kamienna), a następnie na obszarze Niemiec
(w Buchenwaldzie i jego filii w Meuselwitz). W ostatnich dniach wojny
uczestniczył w Marszu Śmierci, z którego został wyzwolony w Sudetach.
Wynędzniały i wygłodzony przez dwa miesiące przebywał w szpitalu.
Do rodzinnego miasta powrócił latem 1945 r. Nie zastał tam, niestety,
nikogo z rodziny. W Łodzi kontynuował naukę w szkole średniej. Jesienią 1947 r. został słuchaczem studiów historycznych powołanego nieco
wcześniej Uniwersytetu Łódzkiego. Już podczas studiów dała o sobie
znać pasja badawcza młodego studenta, która zaowocowała po ich
ukończeniu propozycją asystentury. Wprawdzie Jego pierwsze publikacje nawiązywały do działalności żydowskiej socjalistycznej organizacji
Bund, z młodzieżówką której był związany jeszcze przed wybuchem
Cezary Kuklo
10
wojny, ale dość szybko, bo już od połowy lat pięćdziesiątych, swoje zainteresowania skupił na historii społecznej i gospodarczej. W 1960 r. na
Uniwersytecie Łódzkim obronił pracę doktorską przygotowaną w Katedrze Historii Polski XVI–XVIII w. pod kierunkiem prof. dr. hab. Bohdana Baranowskiego, poświęconą stosunkom rolnym w miastach ziemi
wieluńskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII stuleciu1. Rozprawa uderza szeroką, a przy tym gruntownie spożytkowaną bazą źródłową (m.in.
księgi miejskie, lustracje, księgi grodzkie i ziemskie wieluńskie, opisy
pruskie Augusta C. Holschego), do której włączył jako jeden z pierwszych spisy ludności z lat 1790–1792, powstałe na polecenie Komisji
Porządkowych Cywilno-Wojskowych. Ukazując strukturę społeczno-ekonomiczną badanych miast wieluńskich, Jakub Goldberg wydobył
zarazem ich zdecydowanie rolniczy charakter, i to pomimo pewnego
ożywienia gospodarczego widocznego w czasach oświecenia.
Wkrótce wspólnie z Julianem Bartysiem opublikował pod auspicjami Komisji Dydaktycznej Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego dwie nieduże publikacje źródłowe przeznaczone
dla nauczycieli i młodzieży szkolnej, przedstawiające pozycję społeczną
i prawną chłopów w Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz wypisy z literatury oświeceniowej2.
Od końca lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia w kolejnych publikacjach Profesora zaczynają się pojawiać prace znamionujące podjęcie
przez Niego nowej problematyki badawczej, tj. dziejów Żydów w Polsce wczesnonowożytnej. Jednakże antysemicki kurs ówczesnych władz
partyjnych, widoczny także w środowisku naukowym, latem 1967 r.
nie sprzyjał pracy, zwłaszcza na uczelniach z młodzieżą studencką,
Polakom pochodzenia żydowskiego. Jeszcze w tym samym roku doktor
Goldberg podjął dramatyczną decyzję o opuszczeniu wraz z żoną Olgą
Polski i wyjeździe do Izraela. Tam początkowo pracował w Centralnym
Archiwum Dziejów Narodu Żydowskiego, a następnie przez wiele lat
jako wykładowca na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, na którym uzyskał profesurę w 1989 r. W Izraelu, o czym warto pamiętać,
był nie tylko wykładowcą historii Żydów w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, ale też cierpliwie objaśniał i tłumaczył młodzieży żydowskiej i wszystkim zainteresowanym dzieje społeczne i kulturalne Polski
J. Goldberg, Stosunki agrarne w miastach ziemi wieluńskiej w drugiej połowie
XVII i w XVIII wieku, Łódź 1960.
2
Polska wieś folwarczno-pańszczyźniana w XVI–XVIII wieku, oprac. J. Bartyś,
J. Goldberg, Warszawa 1960 (Teksty Źródłowe do Nauki Historii w Szkole, 18); Oświecenie, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961 (Teksty Źródłowe do Nauki Historii w Szkole, 21).
1
Wspomnienie o Profesorze Jakubie Goldbergu
11
przedrozbiorowej. Przez lata zabiegał o utworzenie na Uniwersytecie
Hebrajskim Ośrodka Badań Dziejów i Kultury Żydów Polskich, już jako
pierwszy dyrektor kierował jego pracami w latach 1988–1992. Przykładał dużą wagę do uczciwości badawczej, opartej przede wszystkim na
rzetelnym spożytkowaniu źródeł. Nic więc dziwnego, że od wielu lat
gromadził różnego rodzaju dokumenty dotyczące społeczności żydowskiej na ziemiach Rzeczypospolitej, które ostatecznie, uzupełnione
w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych (mógł wówczas już
swobodnie przyjeżdżać do kraju, a także do Niemiec), przybrały postać
monumentalnego, a przy tym wzorowo opracowanego pod względem
edytorskim, trzytomowego wydawnictwa źródłowego wydanego przez
Akademię Nauk Izraela3.
Od lat był także zaangażowany w przygotowywanie wspólnie z Adamem Kaźmierczykiem z Uniwersytetu Jagiellońskiego dokumentacji
źródłowej dotyczącej Sejmu Czterech Ziem – sui generis parlamentarnej reprezentacji ludności żydowskiej w dawnej Rzeczypospolitej.
Tom, który ukazał się już po jego śmierci, obejmuje 255 dokumentów,
z których większość została udostępniona badaczom po raz pierwszy,
w przypadku zaś już wcześniej opublikowanych sumienni wydawcy
poprawili wiele błędów4. Dokumenty – uszeregowane chronologicznie –
zostały podzielone na trzy części. W pierwszej znalazły się dokumenty
władz centralnych Rzeczypospolitej (króla, podskarbich koronnych,
sejmu i trybunału skarbowego) dotyczące głównie żydowskiego podatku
pogłównego, ale które pozwalają – jak zauważają sami wydawcy –
także „na poznanie różnych aspektów funkcjonowania samorządu
żydowskiego”. W drugiej zamieścili oni źródła wytworzone bezpośrednio przez Sejm Czterech Ziem lub jego przedstawicieli, w ostatniej zaś
te, które w sposób pośredni dotyczą przedstawicielstwa Żydów na szczeblu ogólnokrajowym. Oba wymienione wydawnictwa źródłowe stanowią
bezcenną pomoc dla obecnych i przyszłych badaczy dziejów społeczności
żydowskiej w Polsce przedrozbiorowej.
3
Dwa pierwsze tomy zostały wydane w jęz. angielskim: Jewish Privileges in the
Polish Commonwealth. Charters of Rights Granted to Jewish Communities in Poland-Lithuania in the Sixteenth to Eighteenth Centuries. Critical Edition of Original Latin,
Polish and German Documents with English Introductions and Notes, t. 1, Jerusalem
1985, wyd. 2, Jerusalem 2001 (63 przywileje wraz z pomocniczymi dokumentami); t. 2,
Jerusalem 2001 (kolejne 129 przywilejów); natomiast tom 3 wydany w jęz. polskim:
Przywileje gmin żydowskich w dawnej Rzeczypospolitej z XVI–XVIII w., Jerozolima
2001 – zawiera obok wstępów także regesty i przypisy rzeczowe przywilejów opublikowanych w obu tomach wersji anglojęzycznej.
4
Sejm Czterech Ziem. Źródła, do druku przyg. J. Goldberg, A. Kaźmierczyk, Warszawa 2011.
12
Cezary Kuklo
Trudno w krótkim wspomnieniu pokusić się o szczegółową charakterystykę bogatego dorobku badawczego historyka tej miary co zmarły
profesor Jakub Goldberg5, albowiem każde publiczne zabranie przez
niego głosu, czy to w postaci drukowanej pracy, czy też na licznych
konferencjach naukowych, zawsze przykuwało uwagę czytelników i słuchaczy, przede wszystkim z racji Jego szerokich kompetencji. Profesor
nie stronił też od polemik naukowych, niekiedy nawet ostrych. Z racji
moich własnych zainteresowań historią społeczną chciałbym przypomnieć cenną, obszerną rozprawę opublikowaną w tomie czwartym
Społeczeństwa staropolskiego, ukazującą ogromnie trudny społecznie
i kulturalnie problem konwersji, tj. przechodzenia reprezentantów ludności żydowskiej na katolicyzm6. Profesor doszedł do wniosku, że w Polsce przedrozbiorowej proces integracji neofitów przebiegał inaczej niż
w drugiej połowie XIX i w XX w. Ukazał przy tym, że przyjęcie religii
chrześcijańskiej wcale nie było równoznaczne z awansem społecznym,
a w pewnych sytuacjach mogło nawet doprowadzić do degradacji społecznej oraz do obrócenia neofitów w poddanych chłopów.
Wybitne znaczenie naukowe mają także analizy Jakuba Goldberga
przedstawiające po raz pierwszy na taką skalę warunki zawierania
małżeństwa i rozwoju rodziny żydowskiej w Rzeczypospolitej XVIII stulecia7. Studium, obok omówienia opinii współczesnych o małżeństwach
żydowskich i projektów reform, przynosi podstawowe, a do tej pory
słabo rozpoznane dane demograficzne dotyczące blisko 5 tys. Żydów
zamieszkałych w końcu XVIII stulecia w 15 miastach i 212 wsiach
województwa krakowskiego i ziemi wieluńskiej. Badania Profesora
dowiodły, że w małych miasteczkach, w których mieszkała większość
Żydów, a także we wsiach, wbrew obiegowym opiniom, małżeństwa
młodocianych Żydów i Żydówek nie były powszechne, skoro najczęściej
zakładano rodzinę po przekroczeniu przez nowożeńców 20. roku życia,
a u mężczyzn nawet 25., co wynikało m.in. z trudnej sytuacji gospodarczej Żydów polskich. Tylko Kazimierz koło Krakowa, będący jednym
5
Szczegółowy wykaz prac J. Goldberga zawierają publikacje: List of Publications
by Professor Jacob Goldberg, w: Studies in the History of the Jews in Old Poland in
Honor of Jacob Goldberg, red. A. Teller, Jerusalem 1998, s. 322–332; Bibliografia
dorobku naukowego prof. Jakuba Goldberga, oprac. E. Wiatr, A. Sitarek, w: ,,Należę
do polskiej szkoły historycznej”. Studia i szkice ofiarowane prof. Jakubowi Goldbergowi
z okazji odnowienia doktoratu na Uniwersytecie Łódzkim, red. R. Stobiecki, J. Walicki,
Łódź 2010, s. 10–21.
6
J. Goldberg, Żydowscy konwertyci w społeczeństwie staropolskim, w: Społeczeństwo staropolskie, t. 4, red. A. Izydorczyk, A. Wyczański, Warszawa 1986, s. 195–248.
7
Tekst pierwotnie ogłoszony w jęz. angielskim: J. Goldberg, Jewish Marriage in
Eighteenth-Century Poland, „Polin” 10, 1997, s. 3–39.
Wspomnienie o Profesorze Jakubie Goldbergu
13
z największych skupisk żydowskich w Rzeczypospolitej w XVIII w.,
charakteryzował się wczesnymi małżeństwami Żydów. Studium ukazało zarazem częściowo strukturę żydowskich gospodarstw domowych,
odrębną od rodzin polskich mieszczan i chłopów, gdyż z dużym udziałem gospodarstw złożonych, tj. małżeństw żyjących w gospodarstwach
ich rodziców. Wprawdzie u podłoża zauważonej odmienności leżała
instytucja kestu – ojcowskiego stołu, zapewniająca byt młodocianym
małżonkom przez określony czas, zazwyczaj rok–dwa, ale – jak słusznie zauważył Jakub Goldberg – wiele rodzin żydowskich w realiach
ziem polskich pomimo dłuższego stażu małżeńskiego nie tworzyło własnego gospodarstwa, lecz w dalszym ciągu mieszkali u rodziców i byli
przez nich żywieni.
Oba wspomniane studia wraz z dwunastoma innymi znalazły się
w tomie prac wybranych przez samego Profesora, który staraniem m.in.
prof. Jerzego Wyrozumskiego ukazał się nakładem Polskiej Akademii
Umiejętności już po Jego śmierci8. A przecież Jakub Goldberg także
wieloma innymi studiami nad dziejami gospodarczymi i kulturalnymi
Żydów w państwie polsko-litewskim do 1795 r., stojącymi na wysokim
poziomie naukowym (faktograficznie i interpretacyjnie), zdobył uznaną
pozycję w czołówce historyków.
W Polsce po zmianach ustrojowych profesor Jakub Goldberg został
uhonorowany doktoratem honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego
w 1993 r., cztery lat później został członkiem zagranicznym Polskiej
Akademii Umiejętności, a w 2007 r. członkiem zagranicznym Polskiej
Akademii Nauk. W 2005 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej odznaczył Go Złotym Krzyżem Zasługi. Na rok przed śmiercią dane Mu było
przeżyć jeszcze jedno ze wzruszeń, a mianowicie odnowienie doktoratu
po 50 latach od promocji na Uniwersytecie Łódzkim.
Moje wspomnienie byłoby niepełne, gdybym nie wskazał na osobowość profesora Jakuba Goldberga. Tylko na pozór wydawał się być
chłodny i zdystansowany do swoich rozmówców, zwłaszcza tych, których poznawał po raz pierwszy czy dużo młodszych od Niego. W rzeczywistości był człowiekiem pełnym wewnętrznego ciepła, a osoby, których
obdarzył zaufaniem, mogły liczyć na jego bezinteresowną życzliwość
i pomoc. Po raz pierwszy spotkałem Profesora ponad ćwierć wieku
temu w mieszkaniu mojego Mistrza, profesora Andrzeja Wyczańskiego.
Potem były kolejne spotkania i długie rozmowy, najczęściej przy okazji różnych konferencji naukowych, np. w Białymstoku, Krakowie,
J. Goldberg, Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej szlacheckiej, Kraków 2012.
8
14
Cezary Kuklo
Warszawie, Paryżu czy w Louvain w 1990 r., kiedy to z wielką życzliwością kibicował mojemu wystąpieniu w konkursie na najlepszą pracę
doktorską dotyczącą XVI–XVIII stulecia na IX Międzynarodowym Kongresie Historii Gospodarczej. W sposób szczególny zachowuję w pamięci
moje ostatnie spotkanie z Profesorem i długie rozmowy w sali uniwersyteckiego szpitala klinicznego późnym latem 2011 r. Pomimo widocznego cierpienia zachowywał pogodę ducha. Powracał w nich nie tylko
do rodzinnej Łodzi, tragicznych przeżyć wojennych czy życia w Izraelu;
nie brakło w nich także zadumy i autentycznej troski o poziom drukowanych prac, o prawdę w badaniach historycznych, o postawy ludzi,
o aktualną kondycję polskiej nauki historycznej, którą na wskroś był
przesiąknięty...
W życiu prywatnym oparciem dla Niego była żona Olga z domu Mulkiewicz, wybitna znawczyni kultury Żydów polskich, etnolog i etnograf,
także profesor Uniwersytetu Hebrajskiego, która towarzyszyła Mu
w licznych konferencjach naukowych odbywających się na całym świecie i w wakacyjnych wojażach do Polski, w tym na Podlasie. Profesor
zmarł 15 XI 2011 r. w Jerozolimie, a dwa dni później został pochowany
na cmentarzu cywilnym w Ejnat w Izraelu.
Odszedł wybitny historyk o uznanym autorytecie w nauce światowej, który nie tylko dewizę badawczą, ale i własną postawę życiową
zawarł w powiedzeniu: „Nie ma historii Żydów bez historii Polski. Nie
ma historii Polski bez historii Żydów”.
Cezary Kuklo
ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH
Tom LXXII – 2012
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
MIKOŁAJ MALINOWSKI
THE COSTS AND BENEFITS OF MICROFINANCE
THE MARKET FOR DUTCH EAST INDIA COMPANY
TRANSPORTBRIEVEN IN 18TH-CENTURY AMSTERDAM*
1
Introduction
Access to credit is widely regarded as a prerequisite for economic
growth and development. It is believed that a lump sum, once raised,
has the capacity to elevate the poor by investing in one’s own business or human capital. This idea is known as a “microfinance promise”. Unfortunately, poor people lack the financial assets required to
put up collateral when applying for a loan, as well as the human capital allowing them to make a credible commitment in the eyes of the
creditors, thereby locking the underprivileged in a so-called “poverty
trap”. Since, at present, the poor can rarely offer any guarantee, modern microfinance institutions need to find alternative solutions to the
problems concerning lack of credibility/collateral. A potential solution
could be to make use of a claim to future remuneration as collateral.
This, however, gives rise to many problems related to unpredictability
about the future and general mistrust. Despite these odds, Amsterdam’s financial market in the 17th and 18th centuries was able to create a sustainable microfinance instrument working as a salary loan,
i.e. a loan against future remuneration, known as a transportbrief. To
explain in further detail, with the use of such document, employees
of the Dutch East India Company (hereinafter VOC) were given the
* This paper is the outcome of a project organized at Utrecht University about
“Cost and Benefits of Microfinance” (2010/2011). The project was a part of the Academie Assistenten program organized by The Royal Dutch Academy of Science. The
author wishes to acknowledge the tremendous input of: Christiaan van Bochove and
Oscar Gelderblom in writing this paper, as well as to thank Declan Aylward for his
invaluable editorial and linguistic support.
16
Mikołaj Malinowski
opportunity to sell their future income before having actually earned
it, i.e. to obtain a salary loan without needing to use physical assets as
collateral. The market created a system of lending using a secondary
market acting as an intermediary; in the majority of cases, the transportbrieven were sold not to the person who would be collecting the
future remuneration, but to an intermediary who, often on the same
day, sold the asset to a professional buyer/creditor.1 Both the development of the salary loans and the creation of a secondary market were
exceptional by early modern standards.2
What makes the case of the transportbrieven even more interesting is the fact of engaging in trade without the use of financial journalism. Amsterdam was one of the cradles of this kind of journalism,
which is crucial for the development of any market as it provides merchants with reliable and accessible information about prices.3 As every
employee differed, for example regarding his occupation, the risks
attached to these instruments differed, which resulted in their being
non fungible. It was thus impossible to create consistent information
relating to their price that would be publishable in a journal. This suggests that traders in the market were able to price the instruments
correctly by themselves.
The transportbrieven were popular instruments that could be
exchanged without the need for physical collateral and financial journalism, as well as developed a secondary market. This paper is intended
to explain this phenomenon by answering the research question: ‘how
was it possible for a system of salary loans obtained by trading in VOC
transportbrieven based on the intermediation of a secondary market to work sustainably?’ In order to address this issue, several problems require investigation. The first sub-question is: ‘how was a primary market for these instruments possible, i.e. how could they create
a credible commitment in the eyes of the buyer of a transportbrief?’
The second sub-question is: ‘how were the asymmetries of information
1
C. van Bochove, T. van Velzen, Loans for Salaried Employees. The Case of the
Dutch East India Company, 1602–1795, Paper presented at EHA Conference, Boston,
2011.
2
M. Easterly, “Your Job is Your Credit. Creating a Market for Loans to Salaried
Employees in New York City 1885–1920”, Enterprise & Society, 10, 2009; P. Dickson,
The Financial Revolution in England. A Study in the Development of Public Credit,
1688–1756, London, 1967; A.L. Murphy, The Origins of English Financial Markets,
Cambridge, 2009.
3
J.J. McCusker, The Beginnings of Commercial and Financial Journalism. The
Commodity Price Currents, Exchange Rate Currents, and Money Currents of Early
Modern Europe, Amsterdam, 1991.
The costs and benefits of microfinance
17
overcome in the secondary market?’ The third sub-question that needs
answering concerns the system’s long-term sustainability: ‘how could
the buyers, given the lack of relevant financial journalism, assess the
risk correctly and purchase the instruments at the right price?’
There are many ideas grouped around contract theory and information economics that provide theoretical insights as to how such a system could have existed. According to Avner Greif, “a possibility of an
ex-ante commitment to being able and willing to fulfil contractual obligations ex-post” is a precondition for any deal to be signed. In his view,
institutional developments can explain changes in the markets. This
is because they have the power to mitigate the risks and allow debtors to make a credible commitment in the eyes of sceptical creditors.4
This paper argues that the instrument (i.e. the transportbrief)
worked despite the problems mentioned because: (1) there were institutions which mitigated the possible asymmetries of information and
risks, thus allowing employees to make a credible commitment, as well
as allowing the traders to exchange the transportbrieven; (2) due to specialisation of the buyers of the transportbrieven and their domination
in the market, the system was sustainable; despite the lack of financial journalism providing them with ready information, large portfolios
allowed the lenders to gain knowledge and assess the risk correctly.
This article is divided into seven parts: Part I presents the transportbrieven and their market; Part II describes the sources used; Part
III discusses contract theory the contract and information economics,
while Parts IV and V deal with the problem of asymmetry of information on the primary market, namely adverse selection and moral
hazard respectively. Part VI addresses the problem of the asymmetry
of information on the secondary market and Part VII deals with the
problem of creating knowledge about the correct pricing of the transportbrieven by specialised buyers, and finally come the summary and
conclusions.
Part I What is a Transportbrief and Who Trades in it?
The VOC, alongside the Navy, was the largest employer in the
Republic of the Seven United Provinces.5 It was created in 1602, when
4
A. Greif, “The Fundamental Problem of Exchange. A Research Agenda in Historical Institutional Analysis”, European Review of Economic History, 4, 2000.
5
J. De Vries, A. van Der Woude, The First Modern Economy. Success, Failure, and
Perseverance of the Dutch Economy, 1500–1815, Cambridge, 1997.
Mikołaj Malinowski
18
competition among numerous independent companies trading with the
East-Indies was so stiff and the profit margin so greatly diminished
that it threatened the very existence of many independent companies.6
Promoting the presence of Dutch merchants in the East-Indies was
politically justified since the young Republic was interested in cutting
the economic bases of its enemies–Portugal and Spain, which were
also engaged in colonial trade in the region.7 To ensure its success, the
States-General gave the company many economic and political privileges.8 The company, subdivided into six chambers located in Amsterdam, Middelburg, Enkhuizen, Delft, Hoorn and Rotterdam, developed
so rapidly that it required an ever-increasing number of employees.
In the 18th century, it was sending between four and seven thousand
people each year to the East-Indies.9 It was forced to find ways of
attracting new people to serve with them, which was difficult due to
the very long duration of such service. Traditionally, the labour force
was accustomed to shorter periods of employment, counted in months
rather than years. Therefore, shipping to the East-Indies put the
employee in a very different position to joining a crew on a traditional
transport or fishing vessel.10
The extended duration of service created novel problems for employees with respect to their cash flow. The sailor’s anticipated prolonged
absence required providing a form of sustainable provision for his family; as an employee of the VOC sailing to the East-Indies, he would
no longer be capable of providing for his family on a regular basis.11
Furthermore, employees from outside the city would need money to
finance their stay in Amsterdam, while awaiting departure on one of
the ships.12 To address these needs, the VOC offered many ways in
which an employee or his family could obtain money. Before commencing employment, upon signing a contract, an employee could receive
A. Carlos, S. Nicholas, “Giants of an Earlier Capitalism. The Chartered Trading
Companies as Modern Multinationals”, Business History Review, 62, 1988, no. 3.
7
F.S. Gaastra, The Dutch East India Company. Expansion and Decline, Walburg,
2003.
8
VOC 1602–2002: 400 Years of Company Law, ed. by E. Gepken-Jager, G. van
Solinge, L. Timmerman, Deventer, 2005.
9
F.S. Gaastra, op. cit.
10
C. van Bochove, T. van Velzen, op. cit.
11
M. Van Der Heijden, D. Van Den Heuvel, “Sailors’ Families and the Urban Institutional Framework in Early Modern Holland”, The History of the Family, 12, 2007.
12
M. van Alphen, Handel en Wandel van de Transportkoper: Opkopers van VOC
transportbrieven in Enkhuizen (1700–1725), unpublished MA thesis, University of
Amsterdam, 1988.
6