docPrawo międzynarodowe a zagrożenia wynikające z działalności
download 
Reklamacja Transkrypt
Prawo międzynarodowe a zagrożenia wynikające z działalności
Prawo międzynarodowe a zagrożenia wynikające z działalności kosmicznej Wojciech Szlawski Badanie i eksploracja przestrzeni kosmicznej stanowią ludzkości XX wielką wieku. zdobycz Jednak, jak Castro za dowód „agresji” USA na Kubę111. Późniejsze wypadki kosmiczne miały już znacznie większą wagę. Te najbardziej to w każdej dziedzinie życia bywa, oprócz spektakularne to upadek amerykańskiej stacji spektakularnych się orbitalnej Skylab w 1979 r. oraz katastrofa i porażki. Do tych drugich z pewnością radzieckiego satelity z reaktorem jądrowym trzeba zaliczyć negatywne konsekwencje na pokładzie działalności mogą radioaktywne szczątki w 1978 r. spadły na wystąpić zarówno na powierzchni Ziemi, terytorium Kanady, rozrzucone na obszarze jak i w samej przestrzeni kosmicznej. wielkości Austrii. sukcesów zdarzają kosmicznej, które Kosmos 954, którego Artykuł ten stara się w największym skrócie Przenosząc rozważania do czasów nam przybliżyć zagadnienia związane z kwestią bliższych, należy wspomnieć choćby 2001 rok, odpowiedzialności międzynarodowej państw gdy duże obawy wywoływała kontrolowana za działalność podejmowaną w przestrzeni deorbitacja rosyjskiej stacji kosmicznej Mir. kosmicznej. Można wymienić także wydarzenia z ostatnich lat, jak choćby rozpad w 2008 r. rosyjskiego W historii podboju kosmosu miało satelity o napędzie nuklearnym Kosmos 1818, miejsce wiele wypadków, które raz pociągały którego szczątki wedle przewidywań wejdą w za sobą mniejsze, raz większe konsekwencje. atmosferę w roku 2045 czy przypadek Pierwszym znanym pierwszej w historii kosmicznej kolizji między międzynarodowym przypadkiem wyrządzenia obiektami kosmicznymi w 2009 r., w której szkody części uczestniczył amerykański satelita Iridium 33 amerykańskiej rakiety na terytorium Kuby, oraz nieaktywny satelita rosyjski Kosmos którego ofiarą była krowa. Choć Kuba nie 2251. Jedną z podstawowych negatywnych żądała 111 powszechnie był w upadek tym w wypadku 1960 r. odszkodowania, to jednak incydent ten posłużył Fidelowi Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Zob. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch des Weltraumrechts, Köln, Berlin, Bonn, München, 1991, s. 759. Strona 30 konsekwencji tego zdarzenia jest powstanie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej ogromnej ilości (ok. 1,5 tony) kosmicznych łącznie śmieci – „space debris”, które mogą stanowić niebieskimi112 z 1967 r. Traktat ten, zawierający zagrożenie dla aktywnych satelitów, stacji najistotniejsze normy rządzące przestrzenią kosmicznych kosmiczną, oraz przyszłych misji kosmicznych. należy zauważyć, że w ostatnich kilkunastu miesiącach dość do Księżycem jest i innymi także ciałami źródłem odpowiedzialności w prawie kosmicznym, Ponadto często z światowej opinii gdyż tym kwestiom poświęca artykuły VI i VII. publicznej Z analizy art. VI wynikają cztery zasad- docierały informacje o różnych zdarzeniach nicze wnioski. Po pierwsze, została ustanowio- w przestrzeni kosmicznej. W styczniu 2007 na ogólna zasada ponoszenia odpowiedzialno- roku świat dowiedział się, że Chińczycy ści międzynarodowej przez państwa za swoją zestrzelili swojego satelitę, co spotkało się działalność w przestrzeni kosmicznej, łącznie z z gwałtowną związku Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (zd. okołoziemskiej 1). Po drugie, poprzez regulację przyjętą w zd. i stworzeniem przez to realnego zagrożenia dla 1 in fine unormowana została bardzo istotna innych satelitów i promów kosmicznych. kwestia ponoszenia odpowiedzialności przez Podobnego czynu rok później dokonały Stany państwo za „swoją działalność” (ang. tekst Zjednoczone, rozprawiając się w ten sposób autentyczny: „national activities” – działalność ze swoim niesprawnym satelitą. krajową) „niezależnie od tego, czy jest ona krytyką z zaśmiecaniem w orbity Wydarzenia te, przedstawiające skalę prowadzona przez instytucje rządowe lub narastającego problemu, skłaniają ku refleksji pozarządowe, osoby prawne” („by non-go- i postawienia prawa vernmental entities”). Regulacja ta stanowi kwestię zatem skodyfikowany wyjątek od zasady przy- działalność jętej w orzecznictwie międzynarodowym prze- pytania, międzynarodowego odpowiedzialności jak normy regulują państw za w przestrzeni kosmicznej. widującej, że państwu nie przypisuje się działania osób prywatnych113. Po trzecie, w zd. 2 na Układ kosmiczny z 1967 r. państwa został nałożony szczególny obowiązek kontroli działalności osób prywatnych, Podstawowym aktem prawa działalność 112 państw w przestrzeni kosmicznej jest Układ 113 międzynawowego regulującym o zasadach działalności państw w zakresie Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Rzeczpospolita Polska jest stroną tego traktatu. Dz. U. 1968 nr 14 poz. 82. S. Hobe, Die rechtlichen Rahmen-bedingungen der wirtschaftlichen Nutzung des Weltraums, Berlin, 1992, s. 143. Strona 31 polegający na stałym nadzorze i upoważnia- obiekt został wypuszczony”. Jeżeli wypuszcze- niu114. Czwartym zagadnieniem, które zostało nie obiektu można przypisać wielu państwom, poruszone, jest unormowanie w zd. 3 odpowie- to należy uznać, że mimo braku odpowiedniej dzialności organizacji międzynarodowych. normy wprost to regulującej, państwa te będą Art. VII przewiduje, że „każde Państwo odpowiadać solidarnie115. Strona Układu, które wypuszcza albo powoduje wypuszczenie obiektu Artykuł VII w swej treści nie odnosi się w przestrzeń do jednej z najistotniejszych kwestii, mianowi- kosmiczną, łącznie z Księżycem i innymi cie do tego, na jakiej zasadzie ma opierać się ciałami każde ustanowiona w nim odpowiedzialność. Zagad- Państwo Strona Układu, z którego terytorium nienie to może mieć pierwszorzędne znaczenie albo urządzenia obiekt zostaje wypuszczony, w przypadku, gdy zainteresowane państwa nie ponosi będą stronami Konwencji z 1972 r. (o której niebieskimi, jak międzynarodową za szkody wyrządzone również odpowiedzialność przez taki obiekt mowa niżej), a będą związane jedynie norma- lub jego część składową na Ziemi, w przestrze- mi Układu kosmicznego z 1967 r. Stanowiska ni powietrznej lub w przestrzeni kosmicznej, doktryny są w tej mierze znacznie podzielone łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebie- – pojawiają się koncepcje zasady winy, zasady skimi, wobec innego Państwa Strony Układu ryzyka, są też tacy autorzy, którzy nie widzą albo jego osób fizycznych lub prawnych”. potrzeby ustalania zasady odpowiedzialności. Podstawowymi przesłankami zaistnie- Dodatkowo należy stwierdzić, że kontrowersje, nia na gruncie tego przepisu odpowiedzialno- które pojawiły się podczas prac nad tym ści pierwsze, przepisem, po ostatecznym przyjęciu traktatu wypuszczenie obiektu w kosmos i po drugie, przerodziły się w rozbieżne sposoby jego wyrządzenie przez ten obiekt lub jego część interpretacji. międzynarodowej jest, po składową szkody. Za przyjęciem zasady odpowiedzialno- Państwem odpowiedzialnym będzie ści niezależnej od winy przemawiałby, państwo, które wystąpi w jednym z czterech zdaniem zwolenników, charakter działalności wariantów sytuacyjnych – mianowicie jest kosmicznej jako posiadającej w sobie duży państwem, „wypuszcza” element ryzyka (ultra-hazardous activities). obiektu” Takie rozwiązanie pozwoliłoby na zyskanie został akceptacji dla działalności kosmicznej przez które lub „powoduje lub „z którego obiekt wypuszczenie terytorium obiekt wypuszczony” lub „z którego urządzenia 114 Por. E. Wins, Weltraumhaftung im Völkerrecht, Berlin, 2000, s. 142-143. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 115 E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 163. Warto zauważyć, że Konwencja z 1972 r. przewiduje wyraźnie w takim wypadku solidarną odpowiedzialność państw (art. 5). Strona 32 państwa, które same jej nie prowadzą116. Prze- organizacje międzynarodowe, które związały ciwnicy jednak twierdzą, że wobec braku się jej normami. W ten sposób, zdaniem klarownego zapisu nie można domniemywać zwolenników tego podejścia, nie może zostać zasady ryzyka, ponadto za jej odrzuceniem wykluczona możliwość zastosowania standar- przemawia historia powstania art. VII, bowiem du Konwencji celem dookreślenia normy ujętej na etapie prac zmieniono pierwotnie propono- w art. VII Układu kosmicznego120. wany zapis „absolutely liable" na „internationally liable”117. W ten sposób, ich zdaniem, w rt. VII została ustanowiona zasada winy118. Konwencja z 1972 r. Także i późniejsza praktyka zdaje się potwierdzać powyższą tezę. Po katastrofie radzieckie- Normy Układu kosmicznego z 1967 r., go satelity Kosmos 954 Kanada w swoim dość lakoniczne w swojej wymowie, doczekały Statement się w 1972 roku znaczącego uzupełnienia of Claim opierała roszczenia głównie na Konwencji z 1972 r. i tylko i precyzowania nawiązała do art. VII, lecz nie w kontekście o iędzynarodowej odpowiedzialności za szkody ponoszenia odpowiedzialności absolutnej119. wyrządzone przez obiekty kosmiczne121, która Pojawiają się także opinie, że kwestia w postaci Konwencji od wejścia w życie 1 sierpnia 1972 r., stanowi przyjęcia odpowiedniej zasady odpowiedzial- trzecie ność pozostaje otwarta. O ile bowiem wytwo- międzynarodowej w prawie kosmicznym, obok rzenie się normy prawa zwyczajowego, która prawa zakłada surową odpowiedzialność na zasadzie wcześniej Układu kosmicznego z 1967 r. ryzyka wydaje się dyskusyjne, o tyle nie źródło zwyczajowego odpowiedzialności oraz opisanego Konwencja w 28 artykułach normuje sposób nie zauważyć, że wraz z wypracowa- w posób niem Konwencji z 1972 r. powstał także związane z odpowiedzialnością za szkody pewien międzynarodowy standard, wyrażający spowodowane opinio iuris i poparty przez 113 państw i 3 Zawiera w sobie przede wszystkim dwie 116 podstawy prawne dla roszczeń odszkodowaw- Por. S. Hobe, Die rechtlichen …, op. cit., s. 140-141. 117 P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 778. 118 E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 169. 119 Pkt. 20 Statement of Claim: „(…) This liability places an obligation on the Union of Soviet Socialist Republics to compensate Canada in accordance with international law for the consequences of the intrusion of the satellite into Canadian air space and the deposit on Canadian territory of hazardous radioactive debris from the satellite”. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 kompleksowy przez różne obiekty zagadnienia kosmiczne. czych, w zależności od koliczności wyrządzenia szkody (art. II, III). Przewiduje także okoliczności zwalniające z odpowiedzialności, a także okoliczności wyłączające możliwość 120 121 Por. S. Hobe, Die rechtlichen …, op. cit., s. 142. Rzeczpospolita Polska jest stroną tej Konwencji. Dz. U. 1973 nr 27 poz. 154. Strona 33 stosowania jej norm (art. VI, VII). Reguluje szybkiego wypłacenia, zgodnie z niniejszą kwestię wyrządzenia szkody przez więcej niż Konwencją, pełnego i sprawiedliwego odszko- jedno państwo oraz rzez organizacje międzyna- dowania poszkodowanym”, a także w podsta- rodowe (art. IV, V, XXII). Szereg norm wowych prawnych poświęcony został formie odszkodo- w poszczególnych artykułach Konwencji. wania oraz procedurze dochodzenia roszczeń przez państwo (art. VIII-XX). zasadach przewodnich, ujętych Przede wszystkim należy tu wymienić art. II, który odgrywa zasadnicze znaczenie Konwencja jest aktem prawa międzyna- w zakresie pełnienia funkcji kompensacyjnej. rodowego, który reguluje pewien aspekt Ustanawia on bowiem międzynarodowej odpowiedzialności państw, na zasadzie ryzyka za wyrządzone szkody, mianowicie odszkodowawczą od której zwolnić się można tylko w określo- lub inaczej mówiąc materialną, majątkową. nych przypadkach. W pewnych zaś okoliczno- Przedmiotem tej regulacji są stosunki majątko- ściach Konwencja przewiduje nawet represję we o charakterze międzynarodowym, gdyż majątkową, gdyż w przypadku prowadzenia podmiotami państwa przez Jest sprzecznej kwestię tych oraz organizacje stosunków są międzynarodowe. to państwo odpowiedzialność działalności z prawem kosmicznej międzynarodowym zatem zupełnie inne rozwiązanie niż to, które będzie ponosiło ono odpowiedzialność absolut- funkcjonuje w pokrewnej dziedzinie prawa ną124. Kwestią wartą podkreślenia jest to, międzynarodowego - prawie lotniczym, gdzie że Konwencja, w przeciwieństwie do innych przyjęto ówczesnych odpowiedzialność o charakterze cywilnym122. umów międzynarodowych, dotyczących odpowiedzialności, nie przewidu- Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, je maksymalnej kwoty odszkodowania jakiej że w literaturze Konwencję z 1972 r. opisuje można dochodzić. Ponadto przyjęta została się konstrukcja często terminem „victim oriented”, solidarnej odpowiedzialności za pomocą którego podkreśla się, że traktat ten państw, która znacznie ułatwia skuteczne ma służyć ochronie ofiar, które ucierpiały i szybkie dochodzenie roszczeń. wskutek aktywności kosmicznej123. Twierdze- Przedstawiony wyżej obraz pozwala nie to znajduje oparcie w tekście preambuły, na stwierdzenie, że ochrona ofiar jest podsta- która mówi m.in. o potrzebie „zapewnienia wowym fundamentem i celem Konwencji. 122 W związku z tym uprawiona jest również 123 J. Rajski, Odpowiedzialność międzynarodowa za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne, Warszawa, 1974, s. 31-33. Por. P. Malanczuk w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 782; E. Wins, Weltraumhaftung im Völkerrecht, Berlin, 2000, s. 62. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 konkluzja, że konsekwencją takiego stanu rzeczy jest konieczność uwzględniania tego 124 Por. J. Rajski, Odpowiedzialność …, op. cit., s. 35. Strona 34 faktu przy dokonywaniu wykładni przepisów Państwem poszkodowanym będzie w tym Konwencji, tak by zapewniały one ofiarom wypadku państwo, które samo także wysłało możliwie jak najdalej idącą ochronę125. obiekt Podstawowym wspomniano, jest przepisem, art. bezwzględny II jak wprowadzający obowiązek wypuszczającego już państwa obiekt kosmiczny, założyć, że wobec będzie odpowiednimi czego ono środkami, można dysponować by tę winę udowodnić. kosmiczny Zgodnie z art. XII, celem do zapłacenia odszkodowania za szkodę, którą odszkodowania wypłaconego na podstawie wyrządził ten obiekt na powierzchni Ziemi Konwencji ma być przywrócenie stanu, jaki lub statkowi istniałby gdyby szkoda nie nastąpiła. W ten powietrznemu podczas lotu. Oznacza to, że państwo poszkodowane może sposób domagać odszkodowania. się odszkodowania okolicznościach, niezależnie w każdych od tego została przyjęta Konwencja zasada pełnego także kwestię reguluje czy państwo wypuszczające obiekt kosmiczny współodpowiedzialności ponosi winę za wyrządzenie szkody czy nie – przewiduje jest to zatem odpowiedzialność na zasadzie w sytuacji, gdy dwa lub więcej państw ryzyka. jest wspólnie wypuści obiekt kosmiczny, który nieomal absolutna126, następnie wyrządzi szkodę oraz w przypadku, jako okoliczność gdy dojdzie do wyrządzenia szkody państwu zwalniającą przewiduje tylko, ogólnie ujmując, trzeciemu, czego pierwotną przyczyną była przyczynienie się państwa poszkodowanego kolizja do powstania wypuszczonych Trzeba dodać, to odpowiedzialność bowiem Konwencja szkody że poprzez rażące solidarną dwóch odpowiedzialność obiektów przez kosmicznych różne wyższej położenie państwa poszkodowanego, gdyż w myśl Konwencji, nie będzie. winy poprawia może ono żądać wypłacenia odszkodowania Art. III ustanawia odpowiedzialność na zasadzie znacznie państwa127. Przyjęcie okolicznością, zasady bowiem niedbalstwo lub zaniechanie. Działanie siły taką tej państw, w przypadku od któregokolwiek z tych państw w całości. szkód wyrządzonych przez obiekt kosmiczny jednego państwa obiektowi kosmicznemu drugiego państwa, indziej 125 126 znajdującemu aniżeli na się gdziekolwiek powierzchni E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 64. Tak określa tę odpowiedzialność J. Rajski. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Ziemi. 127 Konstrukcja solidarnej odpowiedzialności pojawi się także w art. XXII statuującym odpowiedzialność organizacji międzynarodowej i jej państw członkowskich. Strona 35 Problem „space debris” Podstawowym problemem związanym z kosmicznymi śmieciami jest nieustanny Przykłady przytoczone na wstępie wzrost ich liczebności w przestrzeni kosmicz- wyraźnie ukazują, że jednym z największych nej. Analiza danych NASA pozwala dostrzec tę współczesnych problemów wyraźną tendencję wzrostową. W 1980 r. licz- dla bezpiecznej eksploracji i zagrożeń kosmosu, jak ba „space debris” powstałego w wyniku również i dla Ziemi są kosmiczne śmieci, fragmentaryzacji określane w literaturze jako „space debris”. „space debris” związanego z misjami poniżej Jest to pojęcie, za pomocą którego w doktrynie 1 000, a liczba wszystkich obiektów131 w prze- prawa kosmicznego określa się wszystkie strzeni ok. 5 500. W 2006 r. liczby te podniosły stworzone przez człowieka przedmioty, które się odpowiednio do poziomu 4 000, 1 500 zostały wysłane w kosmos i nie są już więcej i 10 000. W kwietniu 2009 r., po wielkim wykorzystywane wypełnienia wzroście odnotowanym zwłaszcza w 2007 r., lub ostatecznej utraty swojej funkcji128. Innymi liczba „space debris” powstałego w wyniku słowy są to wszystkie odpady związane fragmentaryzacji osiągnęła poziom niemal z misjami kosmicznymi, do których zaliczymy 7 500, „space debris” związanego z misjami m.in. powstałe ponad 1 500, zaś liczba wszystkich obiektów odłączenia, obserwowanych obiektów osiągnęła liczbę odłamki 14 000132. Również i inne źródła ukazują z powodu nieaktywne w wyniku odstrzelenia satelity eksplozji, bądź lub poszczególne oraz kolizji, zużycia części obiektów wynosiła poniżej 3 000, wyraźną tendencje wzrostową133. kosmicznych129. Póki co „space debris” jest W literaturze zauważa się, że dokładne jedynie terminem doktrynalnym, nie znajduje wyliczenie ilości „space debris” w przestrzeni się on bowiem w żadnym z podstawowych pozostaje wyzwaniem naukowym. E. Wins traktatów dotyczącym przestrzeni kosmicznej. na podstawie danych dostępnych w 2000 roku Jest to zatem opis pewnego stanu faktycznego, podaje, że za pomocą dostępnej techniki do określono lokalizacje 8 000 dużych obiektów którego rozwiązania posłużyć mają instrumenty prawa kosmicznego130. 128 S. Hobe, Die rechtlichen …, op. cit., s. 40. B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 599. Podobnie E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 256; M. Hintz w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 178, C. Q. Christol w M. Benkö, W. Kröll (red.), Luft- und Weltraumrecht im 21. Jahrhundert Air and Space Law in the 21st Century, Köln, Berlin, Bonn, München, 2001, s. 304. 130 E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 256. 129 Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 131 Pojęcie to obejmuje oprócz dwóch wymienionych grup także statki kosmiczne i człony rakiet. 132 National Aeronautics and Space Administration, Orbital Debris Quarterly News, Vol.13, Issue 2, April 2009, s. 10. Dostępny na stronie: http://orbitaldebris.jsc.nasa.gov/newsletter/newsletter .html. 133 Zob. L. Perek w M. Benkö, W. Kröll (red.), Luft- und Weltraumrecht …, op. cit., s. 417; B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 600; S. Hobe, Die rechtlichen …, op. cit., s. 40. Strona 36 (o rozmiarach większych niż 10 cm). Spośród jące się w przestrzeni z biegiem lat przechodzą nich tylko 5% było aktywnymi obiektami na coraz to niższe orbity. Wysokością granicz- kosmicznymi, reszta zatem stanowiła kosmicz- ną, od której zaczyna się proces ich upadku ne śmieci. Ze względu na to, że dokonanie na Ziemię, jest ok. 150 km dla orbit kołowych lokalizacji możliwe jest tylko w przypadku i ok. 110 km dla orbit eliptycznych. W ten większych obiektów, do oszacowania ilości sposób przykładowo w atmosferę ziemską mniejszego „space debris” konieczne jest weszło do 1989 r. około 13 000 obiektów137. zastosowanie odpowiednich modeli matema- Większość z obiektów, które weszły w atmos- tycznych. W ten sposób wyliczono, że w prze- ferę, ulega w niej spaleniu, niemiej jednak strzeni kosmicznej znajduje się około 80 000 zdarzają się przypadki, zwłaszcza przy więk- obiektów o rozmiarach 1 do 10 cm i ok. 10 szych obiektach, kiedy tak się nie dzieje. Jako miliardów obiektów większych niż 0,1 mm134. przykład należy tu podać przede wszystkim Istotą problemu „space debris” jest upadki radzieckiego satelity nuklearnego przede wszystkim to, że przestrzeń kosmiczna Kosmos 954 w 1978 r. na terytorium Kanady, w praktyce prawie w ogóle nie ulega proceso- amerykańskiej wi samooczyszczenia135. Jedynie, związane w 1979 r. na Australię, satelity Kosmos 1402 ze zwiększeniem słonecznej, w 1983 r. do Oceanu Indyjskiego i południo- rozszerzanie się przestrzeni atmosferycznej jest wego Atlantyku oraz stacji kosmicznej Salyut w stanie pełnić taką funkcję. W wyniku tego 7 w 1991 r. na Argentynę, upadek w 1997 r. procesu, wskutek coraz większych oporów ważącego 255 kg zbiornika paliwa rakiety cząstek powietrza, obiekty utrzymujące się Delta 2 w Teksasie (USA) czy też w 2002 r. na niższych orbitach zostają wyhamowane, resztek satelity Extreme Ultraviolet Explorer co powoduje utratę ich wysokości i wejście w środkowym Egipcie138. aktywności stacji orbitalnej Skylab w atmosferę. Rozszerzenie atmosfery było Niemniej jednak uważa się, że zagroże- jedną z przyczyn upadku w 1979 r. amerykań- nie wypływające z upadku kosmicznych śmie- skiej stacji orbitalnej Skylab na Ziemię136. ci na Ziemię jest stosunkowo niewielkie, Zagrożenia związane ze „space debris” zwłaszcza gdy porówna się liczbę wchodzą- można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej cych do atmosfery obiektów kosmicznych z nich należy zaliczyć niebezpieczeństwo ich (rocznie upadku na Ziemię. Obiekty kosmiczne znajdu- (ok. 10 000). W tej sytuacji największe zagro- ok. 500) z liczbą meteorytów 137 134 E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 257. 135 S. Hobe, Die rechtlichen …, op. cit., s. 42. 136 Por. www.astronautix.com/project/skylab.htm. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 604. 138 Por. E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit.; T. Szulc, Satelita spadnie na Polskę?, Wprost 8/2008. Strona 37 żenie stanowią spadające satelity korzystające powstania „space debris” kolejnych stopni jest z ich przede wszystkim znaczne zwiększenie ryzyka wchodzeniu w atmosferę, mogą zostać uwol- kolizji z innymi obiektami, w najgorszym zaś nione radioaktywne substancje, które zatrują przypadku możliwe jest pełne i całkowite środowisko naturalne139. Przykładem może być zaśmiecenie tutaj katastrofa rosyjskiego satelity Kosmos Kesslera)141. energii nuklearnej, bowiem przy 954, który w 1978 r. rozpadł się nad Kanadą. całych orbit (tzw. Prawdopodobieństwo syndrom wystąpienia Niemal wszystkie odnalezione części obiektu, drugiej konstelacji, mianowicie zderzenia się ważące łącznie 65 kg, były radioaktywne, dwóch aktywnych obiektów kosmicznych, jest niektóre zaś zawierały dawki śmiertelne140. stosunkowo niewielkie. Wynika to przede Drugą grupę zagrożeń stanowią kolizje między samymi obiektami wszystkim z tego, że orbity takich satelitów są kosmicznymi. na bieżąco korygowane, a w razie potrzeby, W związku z coraz większym zagęszczeniem w celu uniknięcia kolizji, możliwe jest dokona- obiektów w kosmosie istotnie wzrasta prawdo- nie podobieństwo ich zderzenia się. Dokonując orbitę142. stosownych manewrów korygujących podziału obiektów kosmicznych na obiekty Inaczej zaś przedstawia się sytuacji aktywne i kosmiczne śmieci można wyróżnić w trzeciej konstelacji – mianowicie w przypad- trzy konstelacje zderzenia się takich obiektów. ku kolizji aktywnego obiektu kosmicznego ze Pierwszą konstelacją jest zderzenie się „space debris”. Ze względu na ogromne pręd- dwóch odpadów kosmicznych. Choć na pierw- kości obiektów (średnio 10 km/s), zderzenie szy rzut oka wydaje się mieć ono dość małe z nawet bardzo małym odpadem kosmicznym znaczenie, jest zagadnieniem bardzo istotnym, może być katastrofalne w skutkach i powodo- bowiem w jego wyniku powstają kolejne wać całkowite zniszczenie aktywnego obiektu śmieci kosmiczne – drugiego, a w razie kolej- kosmicznego. Przykładem obrazującym skalę nych zderzeń – trzeciego i dalszych stopni. problemu jest sytuacja z 1983 r., kiedy W ten sposób w razie zderzenia się wypalone- to doszło do zderzenia odłamka farby z członu go członu rakiety z obiektem wielkość 4 cm rakiety Delta wielkości 0,2 mm z szybą promu może powstać 10 000 nowych groźnych kosmicznego Challenger. Wydarzenie to skoń- odłamków większych niż 1 cm oraz miliardy czyło się stosunkowo szczęśliwie, bowiem drobinek większych niż 1 mm. Konsekwencją konsekwencją była tylko konieczność dokona- 139 140 B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 604. M. Benkö w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 457-458. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 nia 141 142 wynoszącej 50 000 USD naprawy. B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 604. Por. idem, s. 605. Strona 38 Największe zagrożenia związane są ze średniej Konwencji z 1972 r. jest wyrządzenie szkody wielkości gdyż przez obiekt kosmiczny. Zatem, by można było z jednej strony są one za małe, by je odpowied- zastosować jej normy w stosunku do „space nio wcześnie zlokalizować i dokonać właści- debris”, konieczne jest wpierw udzielenie wych manewrów omijających, z drugiej zaś, odpowiedzi na pytanie, czy kosmiczne śmieci zbyt duże, by można było przed nimi zabezpie- są obiektami kosmicznymi w rozumieniu czyć obiekt kosmiczny poprzez wzmocnienia Konwencji. kosmicznymi śmieciami, czy opancerzenia143. W Oprócz zagrożeń związanych ze zniszczeniem obiektu kosmicznego w kolizji literaturze panuje zgodność co do tego, że pojęcie „obiekt kosmiczny” obejmuje także nieaktywne satelity145. Takie ze „space debris”, do negatywnych skutków rozumowanie należy zaliczyć przede wszystkim tworzenie wykładni celowościowej norm Konwencji, się kosmosie, wszak aktywne i sprawne satelity zazwyczaj w których nie będzie można bezpiecznie szkód nie wyrządzają. W związku z tym prowadzić działalności kosmicznej. Może bez wątpienia ta jedna z kategorii kosmicznych to mieć w przyszłości kolosalne konsekwencje, śmieci wchodzi w zakres regulacji Konwencji. pewnych przestrzeni w zwłaszcza biorąc pod uwagę już istniejące jest logiczną konsekwencją Dużo bardziej problematyczna jest naturalne ograniczenia korzystania z kosmosu kwestia odpowiedniego zakwalifikowania (np. ograniczone „zasoby” orbity geostacjonar- pozostałych kategorii nej). Ponadto należy zauważyć negatywny W doktrynie zwolennicy wpływ kosmicznych śmieci na możliwości stosowania przepisów Konwencji podchodzą obserwowania kosmosu przez astronomów. do tego zagadnienia przez pryzmat art. I lit. d, Obecnie 30% okna obserwacyjnego jest z tego wedle którego także i części składowe obiektu powodu bezużyteczne144. kosmicznego mieszczą się w definicji obiektu „space jak debris”. najszerszego kosmicznego. Dokonując wykładni tego przepisu zauważają, że części składowe to nie tylko „Space debris” a zastosowanie reżimu części, które stanowią pewne samodzielne, odpowiedzialności funkcjonalne jednostki (np. zbiornik paliwa, baterie słoneczne), ale także zwykłe, pojedyn- Podstawową odpowiedzialności 143 144 przesłanką na gruncie zaistnienia przepisów E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 258. Idem, s. 260. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 cze części, gdyż one również są konieczne 145 Por. M. Hintz w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 178; E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 261; B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 620. Strona 39 do tego, by obiekt kosmiczny miał pełną funk- się właśnie największa komplikacja, bowiem cjonalność. W ten sposób odpowiedzialność społeczność międzynarodowa nie była jak państwa powstawałaby także wtedy, gdy obiekt dotąd w stanie takiego standardu wypraco- kosmiczny uległby zniszczeniu, a szkody wać147. wyrządziły jego części, stanowiące już „space debris”146. Drugim problemem będą kwestie dowodowe, bowiem państwo poszkodowane Odnosząc normy Konwencji do szkód będzie musiało wykazać, że przyczyną szkody wyrządzonych przez kosmiczne odpady, należy był „space debris” konkretnego państwa. O ile stwierdzić, że w przypadku ich wyrządzenia kwestia ta wydaje się być możliwa w przypad- na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrzne- ku wyrządzenia szkody na powierzchni Ziemi, mu podczas lotu, będzie miała zastosowanie o tyle już w przypadku wyrządzenia szkody zasada ryzyka. W razie zaś kolizji między przez małe kosmiczne odpady w przestrzeni kosmicznym śmieciem a obiektem kosmicz- kosmicznej zdaje się graniczyć z niemożliwo- nym kwestie odpowiedzialności regulować ścią148. Ponadto w odniesieniu do szkód wyrzą- będzie zasada winy. dzonych w przestrzeni, należałoby także wyka- Z takim ujęciem odpowiedzialności zać to, że szkoda nie powstała w wyniku państw za „space debris” wiąże się jednak zderzenia z naturalnym obiektem kosmicznym wiele problemów zarówno prawnych, jak (meteorytem)149. i faktycznych. Po pierwsze, w sytuacjach, Konkludując zatem należy stwierdzić, gdzie będzie obowiązywała zasada winy, że normy Konwencji z 1972 r., zgodnie poszkodowane ze swoim państwo będzie musiało podstawowym celem, udzielają udowodnić, że szkoda została wyrządzona odpowiedniej ochrony poszkodowanym przez umyślnie bądź nieumyślnie. O ile kwestia „space debris” na Ziemi poprzez art. II, umyślności nie budzi większych wątpliwości przewidujący odpowiedzialność na zasadzie interpretacyjnych, o tyle przy nieumyślności ryzyka. Zupełnie inaczej przedstawia się zaś takowe się już pojawiają. Trzeba by było kwestia ochrony państw, które same prowadzą bowiem wykazać, że państwo, którego „space działalność kosmiczną, bowiem ustanowiony debris” wyrządził szkodę nie dochowało nale- 147 żytego międzynarodowego standardu postępowania w tej materii. W tym miejscu pojawia 146 B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 621. Podobnie E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 261, M. Hintz w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 178. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 148 149 Por. E. Wins, Weltraumhaftung …, op. cit., s. 264. Dodać w tym miejscu należy, że dobitnym tego przykładem są przytoczone na wstępie zestrzelenia własnych satelitów przez Chiny a później USA, wskutek czego powstała cała masa kosmicznych śmieci. Idem, s. 266. B. Frantzen w K.H. Böckstiegel, Handbuch …, op. cit., s. 621. Strona 40 art. III wymóg udowodnienia winy połączony Podsumowanie z trudnościami faktycznymi, będzie w wielu przypadkach zaporą ograniczającą bądź nawet uniemożliwiającą skuteczne dochodzenie roszczenia. Roszczenie odszkodowawcze można Konkludując powyższe rozważania, można stwierdzić, że w praktyce skuteczne dochodzenie roszczeń w przypadku szkód odszkodowawczych wyrządzonych przez by także oprzeć na art. VII Układu kosmiczne- „space debris” będzie możliwe wtedy, gdy go z 1967 r. Również i w tym wypadku należa- traktaty łoby zastosować analogiczną szeroką wykład- ryzyka jako zasady odpowiedzialności. Zatem nie pojęć „obiekt” i „część składowa”, by zgodnie z art. II Konwencji z 1972 r., objąć nimi, oprócz nieaktywnych obiektów, chronione z pewnością są obszary państw- wszystkie pozostałe kategorie „space debris”. stron niniejszej Konwencji oraz ich statki Przy zastosowaniu art. VII pojawią się, powietrzne podczas lotu. podobnie jak przy okazji stosowania norm przewidują zastosowanie zasady Przedstawiony zarys odpowiedzialności Konwencji, problemy faktyczne, związane międzynarodowej z kwestią dowodzenia oraz prawne, związane kosmicznym ukazuje, że Układ z 1967 r. z zagadnieniem zgodnie Oraz Konwencja 1972 r. tworzą rozbudowany z międzynarodowymi standardami. Ponadto system ochrony, który jednak nie jest idealny. należy pamiętać o bardzo istotnej dodatkowej Trzeba jednak zwrócić uwagę na pewien komplikacji, która związana jest z brakiem podstawowy określenia zasady odpowiedzialności w tym że traktaty te postawały ok. 40 lat temu, kiedy przepisie. to wiele dzisiejszych problemów w ogóle nie postępowania fakt państw – w prawie mianowicie na to, istniało. Na pozytywną ocenę tego systemu bez wątpienia wpływa okoliczność, że wszystkie najbardziej liczące się w kosmosie państwa, na czele z USA, Rosją, Chinami, państwami europejskimi są stronami zarówno Układu kosmicznego z 1967 r., jak i Konwencji z 1972 r., co zapewnia tym traktatom odpowiednio wysoką rangę. Wiedza Prawnicza nr 3 / 2009 Strona 41
