Spis treœci - Zespół Szkół w Radomyślu Wielkim

Nazywam się Alina Kużdżał. Pracuję w Zespole Szkół w Radomyślu Wielkim jako
dyplomowany nauczyciel przedmiotów zawodowych. Jestem współautorem programu
wychowawczego szkoły i prowadzę jego ewaluacje. Chciałabym podzielić się swoimi
przemyśleniami
na
temat
definicji
szkolnego
wychowania,
konstrukcji
programu
wychowawczego szkoły i jego ewaluacji. Myślę, że ten artykuł przybliży nie tylko
nauczycielom, ale i rodzicom istotę i cel szkolnego wychowania
Spis treści
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Definicja wychowania
Prawne podstawy szkolnego wychowania
Koncepcja i warunki wychowania w szkole
Planowanie pracy wychowawczej szkoły i jej ewaluacja
Zakończenie
Literatura
1. Definicja wychowania
Młody człowiek wymaga nie tylko wieloletniego nauczania, ale przede wszystkim
wychowania. A czym jest wychowanie? Często samo słowo „wychowanie” dla różnych osób
niesie odmienne treści intelektualne, wywołuje stany uczuciowe czy postawy, które nie
poddają się ujednoliceniu. Zdaniem Stanisława Grygiela wychowania nie można zdefiniować,
gdyż słowo to bardziej oznacza ( wskazuje) aniżeli znaczy.1
Słowu wychowanie w literaturze przypisuje się wiele znaczeń. „Ze względu na
wieloznaczność terminu wychowanie, nie jest możliwe zdefiniowanie wychowania jako
takiego”, cytuje za Adolfem Szołtyskiem Julian Kania,2 przywołując następnie trójmian
edukacyjny, czyli trzy definicje: wychowania personalnego, społecznego i państwowego.
Przy czym za najważniejszą i najbardziej trafną uznał on definicje wychowania personalnego,
„czyli naturalne wydobywanie człowieczeństwa".
Sięgając do encyklopedii natkniemy się na kolejne definicje:
Wychowanie – całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz
przyrodniczego na człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowującego
go do życia w społeczeństwie. 3
1
S. Grygiel, Studeo humanitati, czyli „ uczę się ciebie, człowieku”, Znak, 1997r. nr. 279, s. 966.
J. Kania: W trosce o "mądre wychowanie", "Dyrektor Szkoły", 2000, nr 4.
3
Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html
2
3
Wincenty Okoń w słowniku pedagogicznym pod hasłem wychowanie zamieszcza następującą
definicję:
Wychowanie - to świadome organizowana działalność społeczna, której celem jest
wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno sferę
poznawczo - instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętności
oddziaływania na nią, jak i na stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku
człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia.4
W pedagogice używa się pojęcia wychowania w trzech znaczeniach:
jako proces - rodzaj działalności ludzkiej, polegającej na w osobowości człowieka,
jako stan – ogół zjawisk określających przebieg, cele, metody, środki i warunki
wychowania,
jako wynik – suma następstw wyrażająca się w zmianie osobowości człowieka
i w stopniu przygotowania go do życia.
Natomiast edukacja w ujęciu encyklopedycznym oznacza wychowanie - jako kształcenie
człowieka (przede wszystkim dziecka do osiągnięcia dorosłości). Obejmuje aspekty:
intelektualny, psychologiczny, moralny. Celami edukacji są: uczenie przystosowywania do
życia w społeczeństwie, kształtowania wolnego i osobistego sądu.5
Wychowanie według autorów Biblioteczki Reformy MEN- „ O wychowaniu w szkole”to proces formowania osobowości ucznia w taki sposób, aby umiał dokonać wyborów
w demokratycznym społeczeństwie. Zgodnie z tym stwierdzeniem wychowanie jest bardzo
ważnym elementem w pracy szkoły, gdyż młody człowiek, któremu brakuje doświadczenia,
ma często kłopoty z zaistnieniem we współczesnym świecie.
Wychowanie – zgodnie z myślą Jolanty Dobrzańskiej – to proces stawania się człowieka
od tego, kim jest, przez uświadomienie sobie, kim być może, do tego, kim się staje.6
Jeden z największych autorytetów moralnych naszego wieku Jan Paweł II - w przemówieniu
wygłoszonym w UNESCO - powiedział:
„W wychowaniu chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem o to, ażeby bardziej był, a nie tylko więcej miał, aby więc poprzez wszystko, co ma, co
posiada, umiał bardziej i pełniej być człowiekiem, to znaczy, ażeby również umiał bardziej
być nie tylko z drugimi, ale i dla drugich.7
4
W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Wydawnictwo akademickie Żak, Warszawa 2001r.
Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, www.encyklopedia.pl/wiem/009547.html
6
J. Dobrzanska: Wychowanie- potrzeba dziecka- zadanie domu i szkoły, Media Rodzina of Poznań, Poznań
1999r.
7
K. Korab: Reforma programowa, Wychowawca Nr. 3, Kraków, 1999r. s. 10
5
4
Jeśli wychowanie to całokształt wpływów środowiska i chodzi o to, by człowiek
bardziej był niż miał i przez to stawał się bardziej człowiekiem, to jedyną logiczną konkluzją
jest uświadomienie sobie, że proces wychowania trwa przez cały czas i podlegamy mu
wszyscy przez 24 godziny na dobę. Innymi słowy cały czas oddziałujemy na świat, a świat
oddziałuje na nas. Jesteśmy zarazem nauczycielami i uczniami w procesie wychowywania.
Wszystkie powyższe definicje wychowania stawiają młodego człowieka w centrum uwagi.
Znajdują odzwierciedlenie w wyjściowych założeniach reformy oświaty. Wszystkie też mogą
być podstawą do namysłu nad celem i sensem wychowania.
2 Prawne podstawy szkolnego wychowania
1/ Ustawa o systemie oświaty
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz.329)
wraz z jej późniejszymi poprawkami w ramach nowelizacji, zawiera preambułę mająca,
doniosłe znaczenie dla szkolnego wychowania. Przedstawiając ogólne cele edukacji
formułuje je w kategoriach wychowawczych, a równocześnie podkreśla podstawy i ramy
tego wychowania. "Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego
społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej polskiej,
a także wskazaniami - zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach
Dziecka. Nauczanie i wychowanie - respektując chrześcijański system wartości - za podstawę
przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży
poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa
kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła
winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do
wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności,
demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności".8
Ustawa traktuje obowiązki szkoły w aspekcie - kształcenia, wychowania i opieki.
Podobnie określone są zadania oświatowe jednostek samorządu terytorialnego, jako zadania
w zakresie kształcenia, wychowania i opieki.
8
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz.329)
5
Ustawodawca obowiązek wychowania podkreśla tym bardziej, im niższy jest etap
kształcenia. Zgodnie z art.1 pkt.1 i 2 powyższej ustawy - "System oświaty zapewnia
w szczególności:
- Realizację prawa każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia się oraz
prawa
dzieci
i
młodzieży
do
wychowania
i
opieki,
odpowiednich
do
wieku
i osiągniętego rozwoju,
- Wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny."
2/ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w wielu artykułach zawiera postanowienia, które
mniej lub bardziej bezpośrednio odnoszą się do sprawy wychowania.
Artykuł 48 ust. 1 określa prawo rodziców do wychowania. Z tego stwierdzenia, że
nauczyciele w zakresie wychowania mają funkcję wspomagającą i uzupełniającą w stosunku
do rodziców. Oznacza to, że program wychowawczy szkoły powinien cieszyć się ogólną
akceptacją rodziców oraz służyć rozwojowi uczniów
z uwzględnieniem ich indywidualnej
specyfiki w zakresie poziomu dojrzałości, wolności sumienia i wyznawanych przekonań.
Artykuł 54 ust. 3 Konstytucji stanowi zawiera postanowienie istotne dla wychowania
szkolnego. Wynika z niego, bowiem, że rodzice, posiadając prawo do wychowania nauczania
moralnego i religijnego, mogą część swoich uprawnień przekazać szkole w formie akceptacji
szkolnego programu wychowawczego.
Artykuł 72 ust. 1 Konstytucji nakłada na państwo obowiązek obrony praw dziecka
oraz jego ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Obowiązek
ten obejmuje wszystkie władze państwowe, w tym także Ministerstwo Edukacji Narodowej,
a zatem i szkoły publiczne. Równocześnie zobowiązanie to można najlepiej i najskuteczniej
zrealizować na drodze właściwego wychowania młodzieży. Wychowanie - ujmowane z tego
punktu widzenia - polega zarówno na ochronie przed złem, jak i budowaniu dobra. Trudno,
więc wyobrazić sobie zgodność działalności z konstytucyjnymi zapisami takiej szkoły, która
nie ma programu wychowawczego.
3/ Ustawa o działach administracji rządowej
Ustawa o działach administracji rządowej z dnia 4 września 1997 roku przewiduje
w artykule 20 utworzenie działu "oświata i wychowanie", który: "obejmuje sprawy
kształcenia, nauczania i wychowania dzieci i młodzieży, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych do
kompetencji innych organów administracji publicznej".
6
4/ Karta Nauczyciela
Karta Nauczyciela również stosunkowo często wymienia obowiązek wychowania
szkolnego. Artykuł 6 tej ustawy określa powinności edukacyjne nauczycieli, w szczególny
sposób zwracając uwagę na funkcję wychowawczą.
5/ Konwencja o Prawach Dziecka
Konwencja (Art. 5, Art. 27), zgodnie z zasadą pomocniczości, podkreśla, że
odpowiedzialność za wychowanie dziecka i kierowanie nim w sposób odpowiadający
rozwijającym się zdolnościom dziecka spoczywa głównie na rodzinie oraz akcentuje
poszanowanie państwa dla tego prawa. Dalej mówi się o ochronie dziecka przed bezprawną
ingerencją w sferę jego życia rodzinnego lub domowego (Art. 16), o pomocy rodzinie
w wykonywaniu obowiązków wychowawczych poprzez zapewnienie odpowiednich instytucji
i usług (18), oświaty zdrowotnej i poradnictwa (Art. 24), programów socjalnych (Art. 19).9
5/ Rozporządzenia MEN
Realizacja ustawowego wymogu sprawowania przez szkołę funkcji wychowawczej
uszczegóławiana jest poprzez wydane przez Ministra Edukacji Narodowej rozporządzenia.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999r. w sprawie
podstawy programowej kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych
i gimnazjów (Dz. U. Nr 14 z dnia 23.02.1999 r., póz. 129)10 określa we wstępie podstawową
funkcję szkoły: "Nauczyciele powinni dążyć do wszechstronnego rozwoju ucznia jako
nadrzędnego celu pracy edukacyjnej. Edukacja szkolna polega na harmonijnej realizacji przez
nauczycieli zadań -w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania. Zadania te
tworzą wzajemnie uzupełniające si
i równoważne wymiary pracy każdego nauczyciela.
Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców.
Rozporządzenie nakłada na każdą radę pedagogiczną obowiązek uchwalenia programu
wychowawczego.
9
A.Bentyn: Podstawy prawne działań profilaktycznych, Dwumiesięcznik, Uczyć lepiej, Poznań Nr.2 2002r.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999r. w sprawie podstawy programowej
kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów (Dz. U. Nr 14 z dnia 23.02.1999 r.,
póz. 129)
10
7
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie
ramowego statutu publicznej sześcioletniej szkoły podstawowej i publicznego
gimnazjum (Dz. U. Nr 14 z dnia 23.02.1999 r., póz. 131)11 nakłada na szkoły - obowiązek
uwzględniania w Statucie treści programu wychowawczego szkoły.
6/ Podstawa programowa
Podstawa
programowa
przypisuje
też
szczególne
zadania
wychowawcze
poszczególnym etapom nauczania, a także ukazuje wychowawcze cele wielu przedmiotów
nauczania. Podstawa programowa kształcenia ogólnego zawiera we wstępie, w miejscu
wyjaśnienia funkcji, jaką sprawuje, wymaganie odnośnie konieczności konkretyzowania
zawartych w niej wskazań w postaci szkolnego zestawu programów nauczania i programu
wychowawczego szkoły:
Działalność edukacyjna szkoły powinna być określona przez:
1. Szkolny zestaw programów nauczania
2. Program wychowawczy szkoły, który opisuje w sposób całościowy wszystkie
treści
i
działania
o
charakterze
wychowawczym
i
jest
realizowany
przez
wszystkich nauczycieli
Zadania
wychowawcze
realizują
też
niektóre
ścieżki
edukacyjne,
np.:
wychowanie do życia w rodzinie, edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie,
wychowanie patriotyczne i obywatelskie. Elementy wychowawcze zawiera edukacja pro
zdrowotna, czytelnicza i medialna oraz edukacja ekologiczna
7/ Statut szkoły
Dyrektor i nauczyciele mogą wykorzystać swoją autonomię programową w trakcie tworzenia
statutu własnej szkoły. Zgodnie § 5, ust. 1, pkt. 1 projektu rozporządzenia w sprawie
ramowego statutu szkoły podstawowej i gimnazjum rada pedagogiczna ma określić w statucie
m.in. cele i zadania szkoły:
"Statut szkoły określa: sposób realizacji celów i zadań wynikających z ustawy, z wydanych na
jej podstawie aktów wykonawczych oraz programu wychowawczego szkoły, który stanowi
załącznik do statutu."
11
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie ramowego statutu
publicznej sześcioletniej szkoły podstawowej i publicznego gimnazjum (Dz. U. Nr 14 z dnia 23.02.1999 r., póz.
131)
8
Prawo tworzy tylko ramy, do których konkretny obraz wychowania młodego
pokolenia będzie dziełem wszystkich - rodziny, szkoły, kościoła.
3 Koncepcja i warunki wychowania w szkole.
Bezwzględny priorytet w wychowaniu młodego człowieka ma dom rodzinny. Rodzice
mają prawo do decydowania o całym procesie wychowania dziecka, również w tym nurcie,
który dokonuje się w szkole. Rola szkoły pozostaje jednak niezastąpiona w zakresie
wprowadzania ucznia w kontakty społeczne oraz rozwijania jego wiedzy i umiejętności.
Koncepcja wychowania w szkole nie powinna pomijać pytań:
•
Dokąd chcemy prowadzić młodego człowieka?
•
Do jakiego życia go przygotowujemy?
•
Na rozwój, których sfer osobowości kładziemy nacisk?
Kryje się w nich znacznie głębsze pytanie o cel i sens życia człowieka.
W toku szkolnej nauki uczeń poznaje, KIM JEST, kształtuje coraz pełniejszy obraz
siebie
samego z całym swoim bagażem niedoskonałości oraz talentów. Otrzymuje
równocześnie od wychowawcy cenną podpowiedź, KIM MOŻE BYĆ, jak może rozwinąć
w sobie to, co najwartościowsze, co pomoże mu stać się w pełni człowiekiem, zaspokoić
rzeczywiste pragnienia, tęsknoty. Cele stawiane przed wychowankami mobilizują ich do
przejmowania odpowiedzialności za siebie samych, wprowadzają powoli na drogę
samodoskonalenia i samorozwoju. Tu, w sposób jawny, czy nie, wychowanie styka się ze
światopoglądem. Szkoła powinna w sposób rzetelny przedstawić podstawy światopoglądowe,
na których buduje program wychowawczy.12
Wychowanie nie powinno być tylko dziełem przypadku, ale procesem świadomie
ukierunkowanym ku pewnym celom. Przy tym trzeba zaznaczyć, że cel wychowania musi
być zgodny z celem człowieka, a więc powinien uwzględniać jego potrzeby indywidualne,
społeczne i kulturalne.
Uczeń powinien mieć możliwość integralnego rozwoju wszystkich sfer swojej
osobowości: rozwijać się fizycznie, kształtować zmysły, uczyć się kierowania emocjami,
nabywać sprawności intelektualne, rozwijać moralnie, ćwiczyć wolę i rozwijać duchowo.
Przedstawione cele wychowania powinny być przetworzone w formie konkretnych
działań i zawarte w Szkolnym programie wychowawczym. Rodzaj działań dopasowany
powinien być do potrzeb środowiska i corocznie modyfikowany. Program szkolny powinien
12
E. Janiszewski, Program wychowawczy szkoły, MEN, Warszawa 2000r. s. 2.
9
pozostać w ścisłym związku z programami poszczególnych klas. Cele wychowawcze
powinny pojawiać się na każdych zajęciach lekcyjnych, wycieczkach i zajęciach
pozalekcyjnych i przybierać wszelkie formy np.: warsztatów, dyskusji, samodzielnych zadań
uczniów, zadań grupowych. Program jest tym cenniejszy, im szersze zatacza kręgi zaangażowanie
jak
największej
liczby
nauczycieli,
zagospodarowanie
czasu
13
pozalekcyjnego.
Szkolny program wychowawczy powinien stanowić dla szkoły wizytówkę, nadać jej
niepowtarzalny charakter. Musi on bardzo głęboko określać realia danej szkoły i jej
specyfikę. Rodzice, którzy pragną posłać swoje dziecko do szkoły, powinni mieć możliwość
zapoznania się z nim, a w razie potrzeby dokonać wyboru innej szkoły.
Należy przy tym pamiętać, ze to rodzice wychowują dzieci, a szkoła spełnia rolę pomocniczą.
Rodzice ponoszą za to wychowanie konsekwencję.
Dla przywrócenia właściwej rangi wychowania w szkole niezbędne jest wypełnienie trzech
podstawowych warunków:
Czas na wychowanie.
W całym procesie dydaktycznym powinien następować jak najpełniejszy rozwój
osobowy młodego człowieka, a to wymaga:
•
Jak najczęstszych kontaktów osobowych ucznia z wychowawcą i nauczycielami,
•
Ścisłego związku wychowania z dydaktyką ( wartościowanie, ocenianie, wzorowanie)
na każdej godzinie lekcyjnej,
•
Godzin wychowawczych, potrzebnych do prowadzenia cykli tematycznych z zakresu
przyjętego przez szkołę programu wychowawczego,
Liczebność klas
Klasa szkolna nie powinna być liczna. Duża klasa utrudnia nauczycielowi indywidualne
odniesienie do ucznia.
Zbieżność oddziaływań wychowawczych.
Grono pedagogiczne powinno mieć wspólną wizję wychowania. Odnosi się ona głównie do
aksjologicznych podstaw wychowania, a także form oddziaływania wychowawczego np.
jednolity system kar i nagród.
13
MEN: Reforma systemu edukacji, projekt, WSiP Warszawa 1998r. s. 36
10
4. Planowanie pracy wychowawczej szkoły i jej ewaluacja
1 Diagnoza środowiska wychowawczego
Zasadniczą przyczyną problemów w wychowaniu jest nieznajomość lub lekceważenie opinii
środowiska o szkole, brak rozpoznania samego środowiska wychowanka, nieznajomość
potrzeb i oczekiwań ucznia i jego rodziców.
Podstawą wszelkiego planowania jest staranna diagnoza aktualnego stanu i potrzeb.
Dlatego, też budowę programu wychowawczego powinna poprzedzać uczciwa diagnoza
środowiska szkolnego i poza szkolnego.14 Nauczycielom potrzebna jest pełna wiedza o tym
jak funkcjonuje system społeczny szkoły - z jakich składa się podsystemów, jaką rolę
odgrywają w nim: nauczyciele, dyrektor, pracownicy obsługi, administracja jak i sami
uczniowie.
Większość informacji o sytuacji wychowawczej w szkole pochodzi z naturalnej
bieżącej obserwacji życia szkoły i zachowań poszczególnych osób wchodzących w skład tej
społeczności. Diagnoza początkowa sytuacji wychowawczej w szkole oraz określenie
oczekiwań uczniów, nauczycieli i rodziców w oparciu o ich wypowiedzi dokonana powinna
być - m.in. poprzez ankiety, wywiady, warsztaty dla rady pedagogicznej. Liczne informacje o
problemach wychowawczych są zapisane w dokumentach szkoły. Są to protokoły, oceny
pracy, sprawozdania. Dokumenty te są często pomijane przy opracowywaniu programu
wychowawczego.
Diagnoza środowiska wychowawczego dokonywana jest w celu:
•
Stwierdzenia, jaki system wychowania rozpoczęły i kontynuują rodziny uczniów
uczęszczających do naszej szkoły - m.in. na podstawie deklaracji rodziców w sprawie
nauczania nauki religii,
•
Określenia, co w pracy szkoły przebiega właściwie, jakie są osiągnięcia i mocne
strony pracy wychowawczej szkoły,
•
Jakie są porażki i słabe strony pracy wychowawczej (np. postawy uczniów,
występujące uzależnienia, stan wychowania w rodzinie, grupy nieformalne, sekty,
14
A.Głowacki, G. Jędryka, Program wychowawczy, Rubikon Kraków, 2001r. s. 5
11
agresja i przemoc), a więc określenie problemów, które należy szczególnie
uwzględnić w programie wychowawczym szkoły, aby poprawić jakość jej pracy.15
Dokonując diagnozy początkowej należy uwzględnić wszystkie zasoby szkoły:
uwarunkowania historyczne i tradycję środowiska, w jakim żyje szkoła, wiedzę oraz
doświadczenie rodziców, nauczycieli i ludzi żyjących w danym środowisku, ich zapał,
entuzjazm, bazę, środki, fundusze.
2 Określenie celów i zadań wychowawczych szkoły.
Zgodnie z definicjami podawanymi przez opracowania i słowniki pedagogiczne
wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywołanie
zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Punktem wyjścia dla uporządkowania
wszystkich sfer aktywności wychowawczej powinno, więc być dobre zaplanowanie zakresu
działań wychowawczych szkoły i nauczycieli, a także dokładne określenie celów tych działań.
Cele wychowania według B. Śliwerkiego to idealne wyobrażenia skutku oddziaływań
pedagogicznych, przyszłych, postulowany stan wychowywanej osoby lub jakaś jego część, do
którego dąży wychowawca poprzez świadome, zaplanowywane i racjonalne działanie.16
Ze względu na warunki niezbędne do realizacji celu wychowania mogą one przyjąć
następującą formę:17
Kreatywną- wywołać..., ukształtować...,
Optymalizującą- zwiększyć..., wzmóc...,
Minimalizującą- osłabić..., zredukować...,
Korekcyjną- przekształcić..., zmienić...
Zakres celów, mających w efekcie doprowadzić do określonych zmian w działaniach,
postawach i systemie wartości uczniów danej szkoły, dotyczyć może zarówno strony
poznawczo - instrumentalnej związanej z całym obszarem poznania rzeczywistości
i możliwości oddziaływania na nią jak i strony aksjologicznej polegającej na kształtowaniu
stosunku do świata i ludzi, budowaniu wyrazistego zestawu przekonań i postaw oraz układu
wartości i celów w życiu.
15
MEN, O programie wychowawczym szkoły, Warszawa 2001r. s 25.
B. Śliwerski, Program wychowawczy szkoły, WsiP, Warszawa, 2001r., s. 85.
17
A. Gurycka, Struktura i dynamika....... s. 163 i nast.
16
12
Najwyższym i nadrzędnym celem wychowania jest – zdaniem Karola Kotłowskiego –
ideał wychowania, który organizuje i nadaje wszystkim innym celom wychowania charakter
i kierunek. „ On sam nie jest zamknięty ani w pełni osiągalny, ale stanowi dyrektywę dla
coraz dalszego rozwoju jednostki”18
Określenie głównych celów pracy wychowawczej szkoły to wstęp do pracy nad
programem wychowawczym. Następnym krokiem jest uporządkowanie tych celów pod
względem ich pilności i ważności. Cele wychowawcze formułowane są często na dużym
poziomie ogólności, warto dookreślić je poprzez cele pośrednie, bliżej precyzujące to, co jest
konieczne i możliwe do osiągnięcia w ramach celu ogólnego. Cele wychowawcze powinny
mieć charakter wyraźny, precyzyjny i praktyczny, zrozumiały. Kto chce wpływać na ludzi,
musi mówić ich językiem. Wychowawcy nie znają do końca warunków, w jakich przyjdzie
im realizować cele wychowania. Rolą celów wychowania jest danie wychowawcy orientacji
w zakresie ich oddziaływań pedagogicznych. Dobór celów wychowawczych, które zostaną
zapisane w programie wychowawczym szkoły, dokonywany jest przy współudziale
wszystkich zainteresowanych: nauczycieli, uczniów i ich rodziców. Im starsi są uczniowie,
tym większy powinien być ich udział w kreowaniu własnego rozwoju, w przyjmowaniu
odpowiedzialności
za
siebie
samych.
Walorem
zespołowego
opracowania
celów
wychowawczych szkoły jest także racjonalizacja wykorzystania zasobów, osób i możliwości,
którymi dysponuje szkoła.
Antonina Gurycka zwraca uwagę na to, iż w procesie wychowania pedagodzy realizują
dwie kategorie celów:19
•
Cele osobiste, czyli postulowane projekty osobowości wychowanka, będące
wytworem myślenia i przeżywania przez wychowawcę wizji człowieka takiego, jakim
ma się stać wychowanek.
•
Cele oficjalne instytucji czy środowiska wychowawczego, przyjęte w nich standardy
postępowania, które wyznaczają organizację publicznej działalności wychowawczej.
Najczęściej wychowawcy kształtują osobowość dzieci w duchu takiej ideologii, jaką sami
preferują, stąd w praktyce wychowawczej można spotkać rozbieżność pomiędzy celami
oficjalnymi a celami przez nich realizowanymi.
18
K.Kotłowski, Aksjologiczne podstawy teorii wychowania moralnego, Ossolineum, Wrocław- WarszawaKraków- Gdańsk, 1976r. s.72.
19
A.Gurycka, Struktura i dynamika....jw., s. 91.
13
Kolejnym czynnikiem w doborze i realizacji założonych celów wychowawczych jest
wysoki poziom samoakceptacji u wychowawcy, który podnosi ocenę subiektywnego
prawdopodobieństwa realizacji tych celów.
W świetle współczesnej pedagogiki cele wychowania służą realizacji pożądanych
norm i wartości oraz społecznych interesów, umożliwiają organizację procesu wychowania.
Dopiero, kiedy wiadomo, „dokąd należy zmierzać”, można sięgnąć po stosowne do tego celu
środki i metody wychowania. 20
Postawione przed uczniami cele wychowawcze szkoła stara się osiągnąć, dobierając
właściwe zadania wychowawcze. Zadania te zależne są od, m.in. umiejętności
wychowawczych nauczycieli, zainteresowań, ilości czasu, którą są w stanie poświęcić na
przygotowanie zajęć. Zadania muszą również odpowiadać wiekowi uczniów, czyli powinny
być dopasowane do poziomu ich dojrzałości psychofizycznej. Nie zawsze łatwo dobrać
zadania do założonych celów. Najwięcej trudności stwarza realizacja takich celów jak:
opanowanie przez uczniów emocji, nabywanie odwagi cywilnej, itp. Realizacja takich celów
wymaga prawdziwego mistrzostwa od wychowawcy i własnego przykładu.
Nie wszystkie osiągnięcia uczniów dają się zmierzyć. Zauważalne efekty pracy
wychowawczej dają się często zauważyć dopiero po latach. Dlatego też w miejscu zadań
w programach wychowawczych mogą pojawić się przewidywane efekty wychowania.
3 Konstrukcja programu wychowawczego szkoły.
Bardzo odpowiedzialnym zadaniem dla każdej szkoły jest przygotowanie szkolnego
programu
wychowania,
który
powinien
zawierać
całościowy
opis
tych
zadań
wychowawczych, które będą przez daną szkołę realizowane.
Zadania te częściowo są określone w ustawach oświatowych i rozporządzeniach, inne
winny być określone przez dyrektora i nauczycieli w konsultacji z rodzicami. Inaczej rzecz
ujmując prawo tworzy tylko ramy, dla których konkretny obraz programu wychowawczego
będzie dziełem dyrektora i nauczycieli. Siła wychowania tkwi, bowiem nie w ogólnych
postanowieniach, ale w konkretnych działaniach i postawach.
20
B. Śliwerski, Program wychowawczy szkoły, WsiP, Warszawa, 2001r., s. 87
14
Szkolny program wychowawczy obejmuje w szczególności:21
•
powinności wychowawcze będące wymiarem pracy edukacyjnej każdego nauczyciela,
określone w ramach zadań ogólnych szkoły,
•
powinności i treści wychowawcze właściwe dla poszczególnych zajęć edukacyjnych,
•
powinności wychowawców klasowych,
•
wychowawcze treści zawarte w Statucie i Regulaminie szkolnym,
•
harmonogram działań doraźnych i okolicznościowych (teatr szkolny, inscenizacje),
•
istniejące lub tworzone zwyczaje i obyczaje szkolne,
•
zasady współpracy wychowawczej z rodzicami,
•
zasady współpracy wychowawczej z samorządami,
•
cele wychowawcze szkolnego samorządu uczniowskiego.
Konstruowany przez szkoły program wychowawczy musi spełniać określone warunki,
aby był skuteczny. Powinien być:
- Spójny z programem nauczania,
- Zbieżny z w kształtowaniu odpowiednich postaw i umiejętności,
- Budowany przez wszystkich nauczycieli,
- Powinien głęboko tkwić w tradycji szkoły i najbliższej okolicy.
Jednocześnie należy pamiętać, że szkolny program wychowawczy musi spełniać
podstawowe funkcje:22
-Przekazywać wychowankom kulturę uniwersalną i narodową.
-Wprowadzać uczniów w role społeczne i zawodowe.
-Przekazywać im wartości zastanego świata.
-Przygotować do pracy nad sobą.
-Przygotować do twórczego uczestnictwa w życiu społecznym.
Wartością główną staje się, więc osoba ucznia i jej wszechstronny rozwój. Z tego
wynika, że bez czytelnego i zaakceptowanego przez uczniów i rodziców programu
wychowawczego nie da się go w pełni zrealizować.
Program wychowawczy szkoły powinien wyznaczać cele i określać sposoby ich
osiągania poprzez zadania wychowawcze.
21
K.Korab, Reforma programowa, w: Wychowawca, Miesięcznik Nauczycieli i wychowawców katolickich,
Kraków, nr.3 1999r. s. 10.
21
J. Misiorna, O konstruowaniu szkolnego programu wychowawczego, w Nowe w szkole, Wydawnictwo
Nauczycielskie, Jelenia Góra, nr.5 2000r., s. 8.
15
Cel nadrzędny ukryty jest w samej jego definicji. Można go określić jako: osiąganie przez
ucznia pełni rozwoju osobowego, przebiegające w sprzyjającym mu środowisku
wychowawczym.
Cele szczegółowe wychowania, stanowią określenia kierunków rozwoju młodych ludzi. Na
dobór celów wychowawczych ma wpływ wychowawcza diagnoza środowiska szkolnego.
Zadania wychowawcze realizujące postawiony cel dotykają różnych obszarów życia
szkoły.23
Program wychowawczy szkoły może być uzupełniony przez wychowawców klas
i poszczególnych nauczycieli. W planowaniu programu wychowawczego oprócz celów,
wiodących tez, założeń można ująć sylwetkę absolwenta szkoły oraz umiejętności, w jaki
został wyposażony w procesie edukacji i wychowania.
Najlepiej sformułowane i najwartościowsze cele pozostaną jedynie zapisem na
papierze, jeżeli nie zrealizuje się podstawowego wymogu wychowywania: pozostawanie
w dobrych relacjach ze sobą i z wychowankami. Wzajemne oddziaływanie uczniów
i nauczycieli ma powodować, że każdy stanie się dowartościowany, będzie zdolny do
osobistego rozwoju według indywidualnych możliwości. Bez odpowiedniej atmosfery nawet
najlepiej opracowany program nie będzie skuteczny.
Proces formułowania programu wychowawczego w szkole powinien rozpocząć się od
poszukiwania odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań związanych z konkretną placówką.24
Po co jesteśmy?
Dla kogo jesteśmy?
Co jest naszym celem?
Kim jest nasz uczeń?
Czego on potrzebuje?
Co możemy mu zaoferować?
Do czego zmierzamy?
Udzielenie pełnych, dobrze sformułowanych odpowiedzi na te pytania stania się
doskonałą
bazą
do
zbudowania
szkolnego
programu
wychowawczego.
Program
wychowawczy szkoły to jeden z jej najważniejszych dokumentów. Wyjściem do jego
tworzenia jest powinna być diagnoza problemów wychowawczych występujących w szkole.
23
MEN, O programie wychowawczym szkoły, Warszawa 2001r.s. 31.
J. Misiorna, O konstruowaniu szkolnego programu wychowawczego,( w) Nowe w szkole, Wydawnictwo
Nauczycielskie, Jelenia Góra, nr.5 2000r., s. 8.
24
16
Następnym krokiem może być spotkanie nauczycieli, rodziców, uczniów z fachowcami
w dziedzinie wychowania, na którym omawiane będą cele wychowawcze szkoły i sposoby
ich osiągania. Trzeci etap – to praca rady pedagogicznej nad sposobami realizacji celu
metodami
warsztatowymi.
Powstają
pomysły,
przykłady
różnorodnych
działań
wychowawczych. Podobne spotkania powinny odbyć rada rodziców i samorząd uczniowski.
Czwarty etap – powołanie na mocy decyzji dyrektora szkoły zespołu, w skład, którego wejdą
przedstawiciele: nauczycieli rodziców, uczniów. Zespół opracowuje wersje programu
wychowawczego. Ostatni – to konsultacja wszystkich zainteresowanych w wyniku, której
zostanie on przedyskutowany przez radę pedagogiczną, radę szkoły i samorząd szkolny.
Po uwzględnieniu wszystkich uwag i opinii zespół przedstawia końcową wersję
projektu na posiedzeniu rady pedagogicznej. Dokument zostaje przyjęty uchwałą rady
pedagogicznej, a następnie przekazany do wiadomości wszystkich rodziców i uczniów.
Zapis szkolnego programu wychowawczego może przybrać różne formy – od prostego
zapisu, rejestru albo formę rozbudowaną przez interpretację.
Nie ma wzorcowego programu wychowawczego. Każda szkoła opracowuje własny,
ustalając jego elementy. Każda szkoła jest osadzona w konkretnym środowisku, czymś żyje,
czymś się kieruje, ku czemuś zmierza. To „coś” niepowtarzalne dla każdej szkoły, należy ująć
w ramy programu wychowawczego szkoły.
Przyjmując, że program wychowawczy to uporządkowany opis celów i działań
odnoszących się do funkcjonowania szkoły, jego treść powinna zawierać m.in.
misję szkoły
założenia podstawowe programu wychowawczego
wartości i wyznaczone przez nie cele wychowawcze
metody, sposoby i techniki działań wychowawczych
opis uczestników procesu wychowawczego
zakończenie, w którym należy podać sposób ewaluacji programu
Zapisy te mogą oznaczać bardzo istotne zmiany w pracy wychowawczej szkół.
Program przestaje być jedynie formalnym, pisanym dla władz dokumentem, staje się
programem żywym, systemem zaplanowanych i stale weryfikowanych oczekiwań.
Jako wychowawcy zróbmy wszystko, aby młodzi ludzie z naszą pomocą mogli odnaleźć
projekt, według którego zaczną budować własne życie. Młody człowiek potrzebuje wzoru,
pomysłu na życie. Jeżeli od najmłodszych lat nie ukażemy mu dobrych wzorów i pomysłów,
17
jeżeli nie przyzwyczaimy do wysiłku i pokonywania trudności, zagubi się i będzie szukał
ucieczki od otaczającej go rzeczywistości.
3. Ewaluacja pracy wychowawczej.
Ewaluacja to termin bardzo często używany w środowisku oświatowym ostatnich lat.
Szczególną „ karierę” zrobił wraz z wprowadzeniem reformy systemu edukacji. Nie ma on
swego polskiego odpowiednika, a jego definicja też nie jest zbyt jednoznaczna.
Poniżej prezentuję trzy definicje, które są zwykle akceptowane i mogą być traktowane
jako wyjściowe do porównań25
1.Ewaluacja jest to zbieranie, analiza, interpretacja i formułowanie danych, co do natury,
znaczenia i wartości tego, co jest oceniane, przy zwróceniu odpowiedniej uwagi na aspekty i
zagadnienia istotnie dla zainteresowanych oceną stron.
2.Ewaluacja próbuje opisać rezultaty (wyniki) końcowe zaistnienia ocenianych faktów
zarówno z pozytywnej, jak i negatywnej strony. Szuka wyjaśnienia związków między
nakładami a końcowym rezultatem; powoduje rezultaty ze wstępnymi zamierzeniami
Gdy pytanie o istotę ewaluacji zada się nauczycielom, to najpierw przychodzi
odpowiedź podobna do drugiej definicji. Nauczyciele często mówią: “Najpierw określa się
cele i ewaluacja pokazuje, czy się je osiągnęło”. Stwierdzenie to jest słuszne, aczkolwiek
trochę ograniczające.
Gdy bliżej przyjrzymy się powyższemu komentarzowi nauczycieli i definicji drugiej,
to okazuje się, że jest to tylko jeden aspekt ewaluacji, który dotyczy weryfikacji tego, co
zamierzało się zrobić i co zostało osiągnięte. Jednakże z tego aspektu ewaluacji nie wynikają
pytania czy oceniamy warsztat, kurs lub program jest sam w sobie wartościowy, istotny i
odpowiedni. Nie brane są pod uwagę inne sensowne aspekty ewaluacji. Jest to, więc definicja
o ograniczonym znaczeniu. Dlatego jest rzeczą istotną wyjście poza tę definicję aż do
kluczowej zasady ewaluacji- zbierania informacji w systematyczny sposób.
3. Ewaluacja według Marii Kalinowskiej, to "oszacowanie wartości wdrożonego programu,
to wyciąganie wniosków o jego skuteczności. Istotą ewaluacji jest wnioskowanie o wartości
danego przedsięwzięcia na podstawie uzyskanej informacji zwrotnej od osób uczestniczących
w jego realizacji."26
25
H. Radnor, Ewaluacja, Wydawnictwo finansowane z funduszy Programu PHARE Unii Europejskiej Program TERM, wydanie pierwsze 1990 r. s. 5.
26
M. Kalinowska Ewaluacja w praktyce szkolnej. W: Nowa Szkoła nr 1/1999. s. 7/8
18
Bez względu jednak na językowe spory, bardziej istotne są pożytki płynące z istoty
wnioskowania o wartości danego przedsięwzięcia na podstawie uzyskanej informacji
zwrotnej od osób bezpośrednio zaangażowanych w jego realizację. Zasadnicza różnica
pomiędzy tradycyjnym ocenianiem a ewaluacją polega na tym, że w pierwszym przypadku
mamy do czynienia z oglądem zewnętrznym, w dużym stopniu upodmiotawiającym osoby
bezpośrednio zaangażowane w realizację jakiegoś programu, w drugim zaś z oglądem od,
wewnątrz, którego interpretacja pozwala dopiero na wnioskowanie o zaletach i wadach
badanego programu. O ile, więc ocenianie nastawione jest na jednoznaczne i zamykające
wartościowanie, o tyle ewaluacja pozwala na prowadzenie ciągłego dialogu między
wykonawcami i uczestnikami programu, ponieważ jej nadrzędnym celem zawsze jest służenie
jakości jako wartości nieustannie określanej na nowo. Tak rozumiana ewaluacja jest, więc
procesem wspomagającym rozwój. Staje się też niezmiernie ważnym elementem w procesie
zarządzania. Pytanie, bowiem uczestników programu o poziom i zakres satysfakcji
z uczestniczenia w nim, o własne refleksje na jego temat, w sposób naturalny buduje poczucie
jednostkowej i zbiorowej odpowiedzialności. Ponadto ewaluacja, w przeciwieństwie do
oceniania,
uczy
wszystkich
nią
zainteresowanych
pozytywnego
nastawienia
do
rzeczywistości. Uczy także przyjmowania krytyki. To przecież od uczestników procesu
ewaluacji zależy, czy dany program ulegnie tylko niewielkiej modyfikacji, czy też
głębokiemu przekształceniu. Tak rozumiana ewaluacja dotyczy w równym stopniu
wszystkich dziedzin pracy i zarządzania szkołą. Jest ona jednak szczególnie ważna
i przydatna w tak delikatnej i ważnej dziedzinie, jaką jest wychowanie. To właśnie w tej
sferze pracy szkoły trudno o jednoznaczne recepty, czy dające jakieś gwarancje efektywności
formy i metody pracy. Każde dziecko i każdy zespół klasowy są, bowiem różne. Tak, więc te
same sposoby realizacji zakładanych celów zarówno w odniesieniu do poszczególnych
uczniów, jak i całych zespołów klasowych mogą spowodować różne efekty. Wszystko to
uzasadnia nie tylko przydatność, ale wręcz konieczność, ustawicznego procesu ewaluacji
szkolnego programu wychowawczego.
Ewaluacja szkolnego programu wychowawczego jest jednym z najważniejszych zadań
szkoły. Szkoła ze swej natury jest powołana ku temu, aby uczyć i wychowywać. Nie da się
rozdzielić nauczania od wychowania.
Na podstawie kilkunastoletniej już praktyki w zawodzie nauczycielskim śmiało potwierdzam
tezę, że „Najpierw należy wychowywać, a potem nauczać”, jak również „Łatwiej jest uczyć
niż wychowywać”.
19
Procedura ewaluacji działalności wychowawczej musi zawierać następujące etapy:27
ETAP I: Przygotowanie ewaluacji:
1.
Określenie celów ewaluacji.
2.
Ustalenie, kto i kiedy dokona ewaluacji działalności wychowawczej szkoły.
3.
Sformułowanie standardów i wskaźników jakości działalności wychowawczej szkoły.
4.
Dokonanie wyboru obszarów programu wychowawczego do badania.
5.
Ustalenie pytań kluczowych, technik i narzędzi zbierania informacji oraz wskaźników
sukcesu.
ETAP II: Realizacja ewaluacji:
1.
Zbieranie danych.
2.
Opracowanie i analiza danych.
3.
Przygotowanie i przedstawienie raportu wszystkim podmiotom szkoły.
ETAP III: Podsumowanie ewaluacji:
1.
Podjęcie decyzji o zmianach w Programie Wychowawczym Szkoły prowadzących do
rozwoju placówki.
2.
Skorygowanie dokumentu.
Ewaluację
działalności
wychowawczej
szkoły
przeprowadzać
należy
przy
wykorzystaniu następujących technik i narzędzi zbierania informacji:
1. Analiza dokumentów:
Program Wychowawczy Szkoły,
Plany pracy dydaktycznej i wychowawczo opiekuńczej szkoły, plany pracy wychowawczej
poszczególnych klas oraz plany pracy: szkolnego pedagoga, pielęgniarki, biblioteki, Rady
Świetlicy, Zespołu Wychowawczego, Rady Samorządu Uczniowskiego,
Plany wynikowe (rozkłady materiału) nauczycieli różnych przedmiotów,
Arkusze samooceny pracy wychowawczej;
Arkusze hospitacji pracy wychowawczej,
Sprawozdania z pracy wychowawczej prowadzonej w szkole,
Sprawozdania z pracy wychowawczej prowadzonej w poszczególnych klasach,
27
Hilary Radnor, Ewaluacja, Wydawnictwo finansowane z funduszy Programu PHARE Unii Europejskiej Program TERM, wydanie pierwsze 1990 r. s. 15.
20
Sprawozdania z pracy szkolnego pedagoga, pielęgniarki, biblioteki, Rady Świetlicy, Zespołu
Wychowawczego, Samorządu uczniowskiego
Zapisy w dziennikach lekcyjnych.
2. Dyskusje grupowe:
nauczycieli (w ramach oceny realizacji poszczególnych zadań wynikających z "Programu",
uczniów (w ramach Wewnątrzszkolnych Warsztatów Samorządności),
rodziców (w ramach Rady Rodziców).
3. Wywiad:
rozmowy z nauczycielami,
rozmowy z uczniami,
rozmowy z rodzicami uczniów.
4. Ankiety:
dla uczniów,
dla rodziców uczniów,
dla wychowawców klas,
dla nauczycieli,
dla dyrektora szkoły
Umiejętnie, wnikliwie i rzetelnie przeprowadzona ewaluacja, za pomocą narzędzi
ewaluacyjnych, pozwoli na dobrą analizę dotychczasowej pracy wychowawczej szkoły,
wskaże właściwe kierunki działań, nowe drogi i możliwości szkoły.
5. Zakończenie
Praca nad szkolnym programem wychowawczym jest jednym z trudniejszych zadań
postawionych przed szkołą i nauczycielami. Wymaga spojrzenia na całokształt zagadnienia i
zmusza do swoistej pedagogicznej refleksji wychowawczej. Zmusza także do szerszej
refleksji nad miejscem wychowania w całokształcie pracy szkoły
i powinnościami szkoły
oraz nauczycieli w tym zakresie. Dobry program wychowawczy to, bowiem klucz do
podnoszenia jakości funkcjonowania samej szkoły. Stąd proces jego tworzenia tak naprawdę
nigdy się nie kończy, gdyż ciągle trwa jego monitorowanie i ewaluacja. Program przestaje
być jedynie formalnym, pisanym dla władz dokumentem, staje się programem żywym,
systemem zaplanowanych i stale weryfikowanych oczekiwań.
Pamiętać także należy, że efektywność jego realizacji zależy nie tylko od nauczyciela
- wychowawcy, ale także od uwarunkowań organizacyjnych tkwiących w zarządzaniu szkołą
oraz posiadanych środków i bazy dydaktycznej. Jednak sam program nie może być
21
traktowany w oderwaniu od całokształtu pracy szkoły. Wszystkie działania prowadzone w
szkole mają, bowiem znaczenie wychowawcze i jako takie kształtują osobowość każdego
ucznia.
Nie ma wzorcowego programu wychowawczego. Każda szkoła opracowuje własny,
ustalając jego elementy. Każda szkoła jest osadzona w konkretnym środowisku, czymś żyje,
czymś się kieruje, ku czemuś zmierza. To „coś” niepowtarzalne dla każdej szkoły, należy ująć
w ramy programu wychowawczego szkoły.
Jako wychowawcy zróbmy wszystko, aby młodzi ludzie z naszą pomocą mogli odnaleźć
projekt, według którego zaczną budować własne życie. Młody człowiek potrzebuje wzoru,
pomysłu na życie. Jeżeli od najmłodszych lat nie ukażemy mu dobrych wzorów i pomysłów,
jeżeli nie przyzwyczaimy do wysiłku i pokonywania trudności, zagubi się i będzie szukał
ucieczki od otaczającej go rzeczywistości.
6. Literatura
1. A Bentyn: Podstawy prawne działań profilaktycznych, Dwumiesięcznik, Uczyć lepiej,
Poznań Nr.2 2002r.
2. J. Dobrzańska: Wychowanie - potrzeba dziecka- zadanie domu i szkoły, Media Rodzina of
Poznań, Poznań 1999r.
3. A. Głowacki, G. Jędryka, Program wychowawczy, Rubikon Kraków, 2001r.
4. S. Grygiel: Studeo humanitati, czyli „ uczę się ciebie, człowieku”, Znak, 1997r.
5. A. Gurycka: Struktura i dynamika procesu wychwawczego, PWN, Warszawa 1979r.
6. K. Hall i inni: Program szkolny, klocki autonomiczne, Nowa Era,
7. E. Janiszewski: Program wychowawczy szkoły, MEN, Warszawa 2000r
8. M. Kalinowska Ewaluacja w praktyce szkolnej. W: Nowa Szkoła nr 1/1999.
9. J. Kania: W trosce o "mądre wychowanie", "Dyrektor Szkoły", 2000r
10. K.Kotłowski: Aksjologiczne podstawy teorii wychowania moralnego, Ossolineum,
Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk, 1976r.
11. K. Korab: Reforma programowa, Fundacja Źródło, Kraków, 1999r.
12. MEN: O programie wychowawczym szkoły, Warszawa 2001r.
13. MEN: Reforma systemu edukacji, projekt, WSiP Warszawa 1998r.
14. J. Misiorna: O konstruowaniu szkolnego programu wychowawczego, w: Nowe w szkole,
Wydawnictwo Nauczycielskie, Jelenia Góra, nr.5 2000r.
15. W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo pedagogiczne Żak Warszawa
2001r.
22
16. H. Radnor: Ewaluacja, PHARE - Program TERM, 1990 r.
17. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999r. w sprawie
podstawy programowej kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych
i gimnazjów (Dz. U. Nr 14 z dnia 23.02.1999 r., póz. 129)
18. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie
ramowego statutu publicznej sześcioletniej szkoły podstawowej i publicznego gimnazjum
(Dz. U. Nr 14 z dnia 23.02.1999 r., póz. 131)
19. B. Śliwerski, Program wychowawczy szkoły, WSiP, Warszawa, 2001r.
20.Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz.329)
21. Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna.
23