Oglądaj/Otwórz

Uniwersytet Warszawski
Wydział Psychologii
Urszula Barańczuk
Nr albumu 227 034
TEMPERAMENT I OBJAWY STRESOWEGO ZABURZENIA
POURAZOWEGO (PTSD) A STRATEGIE POZNAWCZEJ
REGULACJI NASTROJU NASTROJU POZYTYWNEGO
I NEGATYWNEGO
Rozprawa Doktorska
na kierunku Psychologia
w zakresie Psychologii Różnic Indywidualnych
Praca wykonana pod kierunkiem
Prof. dr hab. Bogdana Zawadzkiego
Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
Katedra Psychologii Różnic Indywidualnych
Warszawa, maj 2014
Udzielono licencji CC-BY 3.0 Polska
Badania zostały przeprowadzone w ramach Grantów N N106 360937 Ministerstwa Nauki i
Szkolnictwa Wyższego „Czynniki warunkujące skuteczność psychoterapii poznawczobehawioralnej zaburzeń potraumatycznych” oraz 2012/06/A/HS6/00340 „PTSD: Diagnoza
Terapia Profilaktyka” Narodowego Centrum Nauki, a także dzięki dofinansowaniu na pomoc
asystencką przyznanemu przez Biuro Osób Niepełnosprawnych z funduszy Uniwersytetu
Warszawskiego. Badania uzyskały zgodę Komisji Etycznej Interdyscyplinarnego Centrum
Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego.
Praca ta zastała zakończona dzięki ogromnemu wsparciu mojej Mamy, której
chciałabym, w tym miejscu najserdeczniej podziękować. Jej miłość, wsparcie, poświęcenie i
bezgraniczna wiara w moje możliwości pozwoliła mi ukończyć studia magisterskie, a później
doktoranckie. Pragnę również podziękować prof. Bogdanowi Zawadzkiemu, który umożliwił mi
spełnienie mojego marzenia o ukończeniu studiów doktoranckich i który zawsze pozostanie
moim autorytetem, wzorem i mistrzem w świecie nauki. Serdecznie dziękuję Ci Mamo i Panu
Panie Profesorze - bez waszej pomocy i wsparcia nie mogłabym nawet pisać tych słów.
Warszawa, maj 2014
Urszula Barańczuk
2
Streszczenie
Cel: Celem badań była analiza związków między cechami temperamentu i objawami zaburzenia
stresowego pourazowego (PTSD) a strategiami regulacji nastroju oraz nastrojem pozytywnym i
negatywnym.
Osoby badane: W badaniu pilotażowym uczestniczyło 250 studentów (152 kobiety i 98
mężczyzn w wieku 18-33 lata: M=22,67, SD= 2,33) I lub II stopnia warszawskich uczelni, którzy
zadeklarowali ekspozycję na co najmniej jedno zdarzenie traumatyczne. W badaniu właściwym
brało udział 280 uczestników ofiar wypadków drogowych (147 kobiety i 133 mężczyzn w
wieku: 18-80 lat: M=34,93, SD= 13,70).
Procedura badawcza: W obydwu badaniach uczestnicy wypełniali zestaw kwestionariuszy do
pomiaru objawów PTSD (PDS w badaniach pilotażowych i PTSD-K we właściwych), cech
temperamentu (FCZ-KT), poznawczych strategii regulacji nastroju (ICARUS) oraz nastroju
pozytywnego i negatywnego (SUPIN).
Wyniki: W obydwu badaniach stwierdzono, że cechy temperamentu są związane zarówno ze
strategiami unikowymi, jak i aktywnymi oraz poziomem nastroju pozytywnego i negatywnego,
zaś objawy PTSD powiązane są z wyższym poziomem unikowej strategii regulacji nastroju oraz
zasadniczo z wyższym nasileniem nastroju negatywnego. Wyniki badań sugerują więc, że pod
wpływem objawów PTSD dochodzi do nasilenia strategii unikowych i w konsekwencji zmian w
nasileniu nastroju negatywnego, bez ograniczenia możliwości stosowania strategii aktywnych,
które są wyznaczane przez cechy temperamentu.
Implikacje: Badanie związków między cechami temperamentu, poznawczymi strategiami regulacji
stanów afektywnych oraz nastrojem w zaburzeniu stresowym pourazowym ma znaczenie kliniczne,
gdyż ułatwia indywidualizację oddziaływań terapeutycznych pacjenta.
Słowa kluczowe: temperament, zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD), regulacja nastroju,
nastrój.
3
Spis treści
Wprowadzenie .................................................................................................................................6
CZEŚĆ I
PODŁOŻE TEORETYCZNE BADAŃ
Rozdział 1. Objawy zaburzenia stresowego pourazowego .............................................................9
Rozdział 2. Definicja pojęcia temperamentu, regulacji stanów afektywnych oraz stanów
afektywnych..............................................................................................................15
Rozdział 3. Osobowość/temperament a zaburzenie stresowe pourazowe.....................................21
Rozdział 4. Osobowość/temperament a regulacja stanów afektywnych.......................................30
Rozdział 5. Osobowość/temperament a pozytywne i negatywne stany afektywne ......................35
Rozdział 6. Zaburzenie stresowe pourazowe a regulacja stanów afektywnych ............................42
Rozdział 7. Zaburzenie stresowe pourazowe a pozytywne i negatywne stany afektywne............48
Rozdział 8. Regulacja stanów afektywnych a pozytywne i negatywne stany afektywne .............51
Rozdział 9. Podsumowanie teoretycznego modelu zależności cech temperamentu,
zaburzenia stresowego pourazowego, regulacji nastroju oraz nastroju....................57
CZĘŚĆ II
METODOLOGIA BADAŃ
Rozdział 10. Cel badań..................................................................................................................65
Rozdział 11. Pytania i hipotezy badawcze ....................................................................................65
Rozdział 12. Plan badań ................................................................................................................67
Rozdział 13. Pomiar zmiennych....................................................................................................68
Rozdział 14. Osoby badane ...........................................................................................................73
Rozdział 15. Procedura badań .......................................................................................................74
Rozdział 16. Analizy statystyczne.................................................................................................75
CZĘŚĆ III
ADAPTACJA INWENTARZA ICARUS
Rozdział 17. Adaptacja inwentarza ICARUS ...............................................................................77
Rozdział 18. Badane zmienne i zastosowane narzędzia badawcze ...............................................79
Rozdział 19. Wyniki badań ...........................................................................................................79
19.1. Retest bilingwalny ..........................................................................................................79
19.2. Trafność teoretyczna pomiaru skal inwentarza ICARUS...............................................80
4
CZĘŚĆ IV
WYNIKI BADAŃ PILOTAŻOWYCH
Rozdział 20. Analiza czynnikowa skal polskiej wersji inwentarza ICARUS ...............................85
Rozdział 21. Analizy korelacyjne..................................................................................................86
21.1. Temperament a zaburzenie stresowe pourazowe ...........................................................86
21.2. Temperament a regulacja nastroju..................................................................................87
21.3. Temperament a nastrój ...................................................................................................89
21.4. Zaburzenie stresowe pourazowe a regulacja nastroju ....................................................90
21.5. Zaburzenie stresowe pourazowe a nastrój ......................................................................91
21.6. Regulacja nastroju a nastrój............................................................................................92
Rozdział 22. Analizy wariancji .....................................................................................................94
Rozdział 23. Analizy ścieżkowe..................................................................................................100
CZĘŚĆ V
WYNIKI BADAŃ WŁAŚCIWYCH
Rozdział 24. Analizy czynnikowe skal polskiej wersji inwentarza ICARUS.............................107
Rozdział 25. Analizy korelacyjne................................................................................................108
25.1. Temperament a zaburzenie stresowe pourazowe .........................................................108
25.2. Temperament a regulacja nastroju................................................................................109
25.3. Temperament a nastrój .................................................................................................111
25.4. Zaburzenie stresowe pourazowe a regulacja nastroju ..................................................112
25.5. Zaburzenie stresowe pourazowe a nastrój ....................................................................113
25.6. Regulacja nastroju a nastrój..........................................................................................114
Rozdział 26. Analizy wariancji ...................................................................................................116
Rozdział 27. Analizy ścieżkowe..................................................................................................122
CZĘŚĆ VI
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ
Rozdział 28. Podsumowanie........................................................................................................131
Rozdział 29. Dyskusja wyników .................................................................................................141
Bibliografia..................................................................................................................................146
Spis tabel i rycin ..........................................................................................................................184
Załączniki ....................................................................................................................................187
5
Wprowadzenie
Celem projektu była analiza związków między cechami temperamentu i objawami zaburzenia
stresowego pourazowego (posttraumatic stress disorder; PTSD) a strategiami regulacji nastroju
oraz nastrojem pozytywnym i negatywnym.
Temperament rozumieć należy w niniejszej pracy zgodnie z definicją Strelaua (1993, s.
117), który pod pojęciem temperamentu rozumie „podstawowe, względnie stałe czasowo cechy
osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach
energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla
człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy
fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i
starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych".
Zaburzenie stresowe pourazowe jest zaburzeniem psychicznym kształtującym się pod
wpływem doświadczenia zdarzenia traumatycznego np. wypadku, pożaru, wojny, powodzi,
przemocy (zob. Breslau i Davis, 1992). Możemy mówić o trzech głównych typach traum:
pojedynczym zdarzeniu traumatycznym, wielokrotnych zdarzeniach traumatycznych oraz
wielokrotnych ekspozycji na zdarzenie traumatyczne, których doświadczanie rozpoczęło się w
dzieciństwie. Głównymi objawami PTSD są objawy ponownego doświadczania traumy,
unikania/odrętwienia oraz pobudzenia psychofizjologicznego.
Z kolei regulację stanów afektywnych można najogólniej zdefiniować, jako modyfikację
tego kiedy i jakich stanów afektywnych doświadczamy. Regulacja stanów afektywnych może
mieć charakter poznawczy oraz behawioralny. Barańczuk i Zawadzki (2013a) zaadaptowali
narzędzie stworzone przez Barbarę Kamholz, Adelę Hayes, Charlesa Carver, Suzy Gulliver i
Carolę Perlman (2006) do oceny poznawczej regulacji stanów afektywnych. Inwentarz tworzy
15 skal: dystansowanie, obwinianie innych, obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych
emocjach, bezcelowe planowanie, odwracanie uwagi poprzez myślenie o innych rzeczach,
myślenie o miłych rzeczach, myślenie o religii, myślenie o samobójstwie, minimalizowanie
znaczenia, analizowanie emocji i sytuacji, przyjmowanie perspektywy rozwoju osobistego,
6
porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości, akceptowanie emocji i sytuacji oraz
obserwowanie siebie.
Wspomnieć należy przy tym, że można mówić o trzech typach stanów afektywnych:
nastroju, emocjach oraz afektach. W badaniu skoncentrowano się na nastroju, który jest zwykle
rozumiany jako „stan afektywny charakteryzujący się długotrwałością, nieintencjonalnością,
rozlanym charakterem, brakiem wyraźnej subiektywnej przyczyny” (Larsen, 2002, za: MarszałWiśniewska i Nowicka, 2007, s.63).
Wykrycie związków między cechami temperamentu a poznawczą regulacją nastroju i
jego doświadczaniem w zaburzeniu stresowym pourazowym ma znaczenie kliniczne. Zgodnie z
najnowszymi koncepcjami nieefektywna regulacja własnych stanów afektywnych występuje w
większości zaburzeń psychicznych, czego najlepszym przykładem jest osobowość typu
borderline. Poznanie zatem specyfiki poznawczych strategii regulacji nastroju i ich związku z
nastrojem w PTSD oraz modyfikującej roli temperamentu pozwoliłoby na prowadzenie
interwencji psychologicznych bardziej dopasowanych do potrzeb indywidualnych pacjenta skoncentrowanych na zmianie dysfunkcjonalnych zachowań, uczeniu przystosowanych
poznawczych strategii regulacji stanów afektywnych bądź bezpośredniej zmianie stanów
afektywnych. Umożliwiłoby to więc indywidualizację oddziaływań terapeutycznych.
Praca składa się z kilku podstawowych części (1) założeń teoretycznych opisujących
dokładnie wzajemne zależności cech temperamentu, regulacji stanów afektywnych, stanów
afektywnych w zaburzeniu stresowym pourazowym (PTSD), (2) metodologii badań własnych,
(3) informacji o pracach adaptacyjnych inwentarza ICARUS, (4) wyników badań pilotażowych,
(5) wyniki badań własnych oraz (6) podsumowania i dyskusji.
7
CZĘŚĆ I
PODŁOŻE TEORETYCZNE BADAŃ
8
Rozdział 1
Objawy zaburzenia stresowego pourazowego
Doświadczanie stresu dotyczy wszystkich żywych organizmów. Przez wiele lat pojęcie stresu
było używane na określenie zarówno sytuacji stresującej, jak i reakcji na nią (zob. Terelak, 1995,
2001, 2008). Dopiero mniej więcej w połowie XX wieku Hans Selye rozdzielił pojęcie stresora
ze stanem stresu. W jego teorii, stres oznacza nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane
mu wymagania, czyli stresory. Wyróżnił on dwa rodzaje stresów: dystres - przykry, powodujący
uszkodzenia oraz eustres - mobilizujący pozytywnie do działania (Selye, 1978). Rozróżnienie
między pojęciem stresora a stanem stresu było wykorzystywane przez niektórych kolejnych
autorów. Obecnie istnieją trzy sposoby rozumienia pojęcia stres:
•
stres jako bodziec, czyli sytuacje wyzwalające reakcje emocjonalne, zwłaszcza negatywne,
•
stres jako reakcja, co oznacza fizjologiczną i psychologiczną odpowiedź na działanie
stresorów,
•
stres jako proces lub transakcja, czyli relacja między jednostką a otoczeniem.
Pomimo istniejących wśród autorów kontrowersji, jaki charakter mają stresory:
kategorialny, czy dymensjonalny (Spitzer, First, Wakefield, 2007), badania w literaturze dotyczą
następujących sytuacji stresogennych:
STRESORY
Codzienne
Wydarzenie życiowe
Trauma
Rycina 1. Rodzaje stresorów.
Stresorami codziennymi są wszelkie wydarzenia, które mogą spotkać człowieka każdego
dnia i wywołują u niego stan stresu, najczęściej dystresu np. spóźnienie autobusu. Stresorem o
charakterze wydarzenia życiowego jest zdarzenie, którego „wystąpienie zmienia dotychczasowe
życie osoby i wymaga od niej podjęcia nowych działań adaptacyjnych" (Popiel i Pragłowska
2009, s.35). Natomiast stresor, który jest traumą oznacza „realnie zagrażający zdrowiu i życiu
9
czynnik zewnętrzny (przyroda, ludzie), prowadzący często do głębokich i długo utrzymujących
się zmian w funkcjonowaniu człowieka, które wyrażają się w zaburzeniach somatycznych i
psychicznych” (Zawadzki i Strelau 2008, s. 47).
W oparciu o obserwacje kliniczne dzieci, które były ofiarami przemocy Terr (1991)
wyróżniła dwa typy traum, a Solomon i Heide (1999) podkreślają konieczność wyszczególnienia
trzeciego ich typu. Traumy można więc podzielić następująco:
•
typ I, czyli pojedyncze wydarzenie traumatyczne;
•
typ II dzieli się na trzy podkategorie i związany z wielokrotnym doświadczaniem traum:
- IIA: osoba jest w stanie wyodrębnić doświadczone zdarzenia oraz dysponuje zasobami, aby
sobie z nimi poradzić;
- typ II BR: poszczególne zdarzenia nie są możliwe do wyodrębnienia, a osoba posiada zasoby,
aby sobie z nimi poradzić;
- typ II BnR: jak wyżej, poszczególne wydarzenia nie są możliwe do wyodrębnienia, ale osoba
nie dysponuje zasobami do poradzenia sobie z nimi;
•
typ III, w którym doświadczanie traumy zaczęło się w dzieciństwie oraz miało charakter
wielokrotny oraz długotrwały.
Typ I traumy skutkuje najczęściej rozwojem ostrego zaburzenia stresowego oraz
zaburzenia stresowego pourazowego. Typ II traumy wiąże się z głębszymi zmianami w
strukturze psychicznej, co przejawia się wystąpieniem złożonego PTSD (complex PTSD, CPTSD), które jest związane z niestabilnością emocjonalną, trudnościami w relacjach z innymi,
zaburzeniami uwagi i świadomości, somatyzacją, zniekształconym spostrzeganiem siebie,
własnej sytuacji oraz świata (Herman, 1992). Natomiast typ III jest najczęściej wyróżniany u
osób z najgłębszymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak zaburzenia osobowości (szczególnie
borderline), schizofrenia i depresja (Ball i Links, 2009; Lee, 2006; Read, Os, Morrison i Ross,
2005; Wiersma i in., 2009). Poniżej w tabeli 1 zaprezentowano kryteria diagnostyczne PTSD w
kryteriach DSM IV-TR (APA, 2000) i ICD 10 (Pużyński i Wciórka, 1998).
10
Tabela 1. Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM IV i ICD 10.
Kryteria diagnostyczne PTSD w DSM IV-TR
Kryteria diagnostyczne PTSD w ICD 10
A. Osoba przeżyła traumatyczne doświadczenie, jeśli
wystąpiły obydwa z poniższych kryteriów:
(1) dana osoba przeżyła, była świadkiem lub została
skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami
związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem
życia bądź poważnym zranieniem, zagrożeniem
fizycznej integralności własnej czy innych ludzi;
(2) reakcja tej osoby obejmowała intensywny strach,
poczucie bezradności lub zgrozy1.
A. Narażenie na stresujące wydarzenie lub sytuację
(oddziaływującą krótko lub długotrwale) o wyjątkowo
zagrażających lub katastroficznych cechach, które mogłoby
spowodować znaczące cierpienie u prawie każdego
człowieka2.
B. Traumatyczne wydarzenie przeżywane jest wciąż od
nowa (co najmniej jeden objaw z poniższych):
(1) powtarzające się intruzywne, stresujące wspomnienia
wydarzenia, zawierające obrazy, myśli lub wrażenia
percepcyjne;
(2) nawracające, stresujące sny związane z wydarzeniem;
(3) zachowanie się lub czucie się tak, jakby urazowe
wydarzenie właśnie trwało;
(4) intensywne cierpienie w kontakcie z przypominającymi
traumę bodźcami;
(5) reakcje fizjologiczne w kontakcie z przypominającymi
traumę bodźcami.
B. Występuje uporczywe przypominanie sobie lub "odżywanie"
stresora w postaci zakłócających przebłysków (flashbacks),
żywych wspomnień lub powracających snów, lub w formie
gorszego samopoczucia w sytuacji zetknięcia się z bodźcami
przypominającymi traumę lub powiązanymi z nią.
C. Stałe unikanie bodźców skojarzonych z urazem lub
odrętwienie (co najmniej trzy objawy z poniższych):
(1) wysiłki, by unikać myśli, uczuć lub rozmów;
(2) wysiłki, by unikać działań, miejsc, ludzi, które
przypominają uraz;
(3) niezdolność do przypominania sobie istotnych
aspektów urazu;
(4) obniżenie zainteresowań i aktywności;
(5) uczucie obojętności lub wyobcowania;
(6) zmniejszony zakres afektu;
(7) poczucie zamkniętej przyszłości.
C. Unikanie lub preferencja unikania bodźców związanych z
sytuacją traumatyczna, co nie występowało przed zetknięciem
się ze stresorem.
D. Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia (co
najmniej dwa objawy z poniższych):
(1) trudności z zasypianiem lub lub utrzymaniem snu;
(2) rozdrażnienie lub wybuchy złości;
(3) trudności z koncentracją uwagi;
(4) nadmierna czujność;
(5) wyolbrzymiona reakcja na zagrożenie.
D. Występuje którekolwiek z następujących:
(1) częściowa lub całkowita niezdolność przypomnienia sobie
ważnych okoliczności zetknięcia się z traumą;
(2) uporczywe utrzymujące się objawy zwiększonej
psychologicznej wrażliwości i wzbudzenia, co nie
występowało przed traumą wyrażające się co najmniej dwoma
objawami:
(a) trudności z zasypianiem lub utrzymaniem snu;
(b) drażliwość lub wybuchu gniewu;
(c) trudność koncentracji uwagi;
(d) nadmierna czujność;
(e) wzmożona reakcja zaskoczenia.
E. Trwanie objawów kryterium B, C i D jest dłuższe niż 1
miesiąc.
E. Kryteria B, C i D zostały spełnione w okresie 6 miesięcy od
wydarzenia stresującego lub od zakończenia okresu
oddziaływania stresora (dla niektórych celów można
uwzględnić początek opóźniony o dłużej niż 6 miesięcy,
należy to jednak wyraźnie zaznaczyć).
Forma ostra: objawy trwają krócej niż 3mc
Forma chroniczna: objawy trwają dłużej niż 3mc
Forma z odroczonym początkiem: objawy występują po
6mc od zdarzenia traumatycznego
F. Klinicznie znaczące cierpienie lub upośledzenie w
społecznym, zawodowym lub innym ważnym
obszarze funkcjonowania.
1
DSM IV uwzględnia wypadki, katastrofy, napaść seksualną i fizyczną, zagrażającą życiu chorobę, walkę
zbrojną/przetrzymywanie/tortury/ oraz inne (np. nagłą i nieoczekiwaną śmierć osoby bliskiej).
2
ICD 10 wymienia następujące sytuacje traumatyczne: klęska żywiołowa, wojna, poważny wypadek, obecność przy
czyjejś gwałtownej śmierci lub torturach, aktach terroryzmu, gwałtu czy innego przestępstwa.
11
Jakie są podobieństwa i różnice między powyższymi systemami diagnostycznymi?
Obydwie klasyfikacje charakteryzują objawy PTSD jako wynikające z doświadczenia sytuacji
traumatycznej (Maier, 2006; Peters, Slade i Andrews, 1999; Seidler i Wagner, 2006; Turnbull,
1998). Definicja traumy w ICD 10 jest natomiast inna niż w przypadku DSM IV-TR. Powraca
ona do wcześniejszej wersji DSM III-R (Seidler i Wagner, 2006) podkreślając katastroficzny
charakter stresora (Lis-Turlejska, 2009; Peters i in., 1999), co może skutkować utożsamianiem
traumy w kryteriach ICD 10 z takimi wydarzeniami jak wojna (Rosner i Powell, 2009). W
kryteriach DSM IV-TR uwzględniono znacznie więcej sytuacji, które można uznać za
potencjalnie traumatyczne, np. nagłą i nieoczekiwaną śmierć bliskiej osoby oraz zagrażającą
życiu chorobę (Lis-Turlejska, 2009). Zwrócono również uwagę na subiektywną reakcję osoby,
podkreślając konieczność odczuwania strachu, bezradności lub horroru w trakcie wydarzenia
traumatycznego (Lis-Turlejska, 2009; Peters i in., 1999). Istnieje również kilka różnic w
kategoriach objawów PTSD. Porównując do kryteriów ICD 10, wśród objawów unikania DSM
IV-TR uwzględnia dodatkowo objawy odrętwienia (Peters i in., 1999; Spitzer i in., 2007) i
niepamięć istotnych aspektów traumy. W przypadku ICD 10, ostatni z tych symptomów
wyszczególniony jest w kategorii D, czyli innych objawów PTSD (Peters i in., 1999). Kryteria
DSM IV-TR wymagają również upośledzenia funkcjonowania w istotnych obszarach, podczas
gdy kryterium to nie jest uwzględnione w ICD 10 (Peters i in., 1999; Rosner i Powell, 2009).
Istnieją również wyraźne różnice w kryterium czasowym. W DSM IV-TR podkreśla się czas
trwania zaburzenia (co najmniej miesiąc), a w ICD 10 moment wystąpienia objawów, czyli w
ciągu sześciu miesięcy od wydarzenia traumatycznego (Peters i in., 1999; Rosner i Powell,
2009). Zgodnie z DSM IV-TR PTSD może przyjąć trzy postacie: ostrą (czas trwania objawów
jest krótszy niż trzy miesiące), przewlekłą (czas trwania objawów jest dłuższy niż trzy miesiące)
oraz z odroczonym początkiem (gdy objawy pojawiają się co najmniej po sześciu miesiącach od
traumatycznego zdarzenia), a kryteria ICD 10 nie uwzględniają różnych form PTSD.
12
Czy odmienne definiowanie traumy przez DSM IV-TR i ICD 10 wiąże się z
różnicam w rozpowszechnieniu PTSD? W związku ze znacznymi rozbieżnościami pomiędzy
kryteriami DSM IV-TR i ICD 10 niektórzy autorzy podkreślają, iż może się zdarzyć, że osoba
uzyska diagnozę PTSD zgodnie z klasyfikacją DSM IV-TR, a nie będzie spełniać kryterium
traumy w ICD-10, ponieważ wydarzenia nie było wyjątkowe lub katastroficzne (Lis-Turlejska,
2009) oraz odwrotnie osoba uzyska diagnozę w ICD 10, jeżeli zdarzenie odpowiadałoby
charakterystyce stresora, ale ze względu na brak odpowiednich objawów nie uzyska jej w DSM
IV-TR (O’Brien, 1998). Problemy te potwierdzają wyniki badań, z których wynika, że wskaźnik
rozpowszechnienia PTSD jest dwukrotnie wyższy przy zastosowaniu kryteriów ICD 10 niż w
przypadku zastosowania DSM IV (Andrews, Henderson i Hall, 2001; Andrews, Slade i Peters,
1999; Rosner i Powell, 2009; Somasundaram i Sivayokan, 1994). Natomiast zgodność systemów
klasyfikacyjnych polegająca na tym, że osoby są diagnozowane pozytywnie (posiadanie
objawów PTSD) lub negatywnie (nie przejawianie symptomów PTSD) równocześnie przez
obydwa systemy diagnostyczne, może wahać się od 75% (Rosner i Powell, 2009) do 95%
(Peters i in., 1999). Z czego mogą wynikać te różnice?
Peters i współpracownicy (1999) jako jedyni sprawdzali, które kategorie objawów są
szczególnie istotne w różnicach rozpowszechnienia PTSD między DSM IV-TR i ICD 10. W ich
badaniu uczestniczyło 1364 losowo wybranych osób. Prawie 93% osób nie uzyskało diagnozy
PTSD w obydwu systemach (1264 osoby), u 2% badanych rozpoznano PTSD zgodnie z
obydwoma klasyfikacjami (35 osób), u 4% osób zidentyfikowano PTSD w ICD 10, ale nie DSM
IV-TR (59 osób), oraz mniej niż u 1% badanych zdiagnozowano PTSD według DSM IV-TR, ale
nie ICD 10 (6 osób). Różnice w rozpoznaniu u 4% osób z pozytywną diagnozą w ICD 10, a
negatywną zgodnie z DSM IV-TR nie wynikały z odmiennej definicji objawów wiązki B. Istotne
okazały się natomiast kryteria A, C, D, E i F, chociaż największy wpływ stwierdzono dla
objawów kategorii C i F. W 33 przypadkach spośród 59 różnice wynikały z tego, iż osoby
spełniały kryterium unikania w ICD 10, ale nie deklarowały objawów odrętwienia. W 35
przypadkach spośród 59 różnice wynikały z tego, iż osoby nie spełniały kryterium upośledzenia
13
funkcjonowania, które nie jest wymagane w ICD 10. Różnice w rozpoznaniu u mniej niż 1%
osób z pozytywną diagnozą PTSD w DSM IV-TR, a negatywną zgodnie z ICD 10 wynikały z
odmiennej definicji objawów C i E. W przypadku 2 osób z 6 doświadczanie objawów unikania
(np. odrętwienia), które są uwzględnione w DSM IV, ale nie w ICD 10 było istotną przyczyną
rozbieżności diagnostycznych. W pozostałych 4 przypadkach istotne okazało się, że objawy
trwały co najmniej miesiąc, czyli spełnione zostało kryterium E w DSM IV-TR, ale ujawniły się
one po sześciu miesiącach od traumy, co wyklucza rozpoznanie PTSD zgodnie z ICD 10.
W jaki sposób PTSD wiąże się z innymi zmiennymi? Zawadzki, Kaczmarek i Strelau
(2009) wskazują na kilka możliwych efektów leżących u podłoża związku objawów PTSD z
cechami osobowości: (1) podatności, w którym cechy osobowości leżą u podłoża rozwoju
PTSD, (2) patoplastyczności zgodnie, z którym cechy modyfikują ekspresję PTSD, (3)
komplikacji, w którym PTSD zmienia poziom i strukturę cech oraz (4) spektrum zgodnie, z
którym obydwie zmienne mają wspólne uwarunkowania. Podkreślić należy, że kluczową rolę w
dalszych rozważaniach nad związkiem cech osobowości i temperamentu z PTSD w niniejszej
pracy przypisuje się efektowi podatności.
14
Rozdział 2
Definicja pojęcia temperamentu, regulacji stanów afektywnych oraz
stanów afektywnych
Czym jest temperament? W literaturze można spotkać wiele definicji temperamentu (zob.
Strelau, 2001), ale najbardziej wyczerpującą stworzył Strelau (1993, s. 117), który pod pojęciem
temperamentu rozumie „podstawowe, względnie stałe czasowo cechy osobowości, które
manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i
czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i
zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne,
temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz
niektórych czynników środowiskowych". Twórcy Wielkiej Piątki pod pojęciem cech osobowości
rozumieją „wymiary różnic indywidualnych w zakresie tendencji do ujawniania trwałego wzorca
myśli, uczuć i zachowań" (McCrae i Costa, 1990, p. 23). Istotę osobowości i temperamentu
stanowi więc pojęcie cechy (trait), która jak zauważa Zawadzki (2002) posiada specyficzne
właściwości. Istnienie cech leży u podłoża zarówno różnic interindywidualnych
(międzyosobniczych), jaki i intraindywidualnej (wewnątrzosobniczej) stałości czasowej i
sytuacyjnej w zachowaniach ludzi. Co więcej, dostępne obserwacji są przejawy cechy, a nie jej
istnienie (ma ona więc charakter latentny). Konsekwencją takiego ujmowania cechy jest sposób
jej pomiaru - oparty o wnioskowanie na podstawie złożonych zachowań.
Jak wspomniano już wcześniej, cechy temperamentu stanowią podstawowy element
struktury osobowości, czyli leżą u podłoża jej rozwoju oraz stanowią jej najogólniejszą
charakterystykę (Strelau, 2001; Zawadzki i Strelau, 1997). Czym, jednak temperament różni się
od osobowości? Strelau (2001) wskazał na pięć głównych różnic między tymi dwoma pojęciami:
•
czynniki determinujące rozwój: w przypadku temperamentu można mówić o silniejszych
uwarunkowaniach biologicznych, a w przypadku osobowości społecznych,
15
•
populacja, której dotyczy pojęcie: cechy temperamentu manifestują się zarówno u zwierząt,
jaki i człowieka, a osobowość przejawia się wyłącznie u ludzi,
•
stadium ujawniania się: temperament przejawia się już u niemowląt, podczas gdy osobowość
zaczyna ujawnić się dopiero u dzieci starszych i osób dorosłych,
•
formalne i treściowe aspekty zachowania: temperamentu odnosi się do formalnych aspektów
zachowania (jak ktoś się zachowuje), a osobowość dotyczy treściowych aspektów
zachowania (dlaczego ktoś podejmuje jakieś działania),
•
pełnione funkcje: temperament modyfikuje przebieg zachowania, zaś osobowość odpowiada
za planowanie i integrację zachowania ukierunkowanego na osiągnięcie konkretnego celu.
Zaproponowana przez Strelaua (1993) definicja temperamentu wynika z jego
wieloletnich badań i stanowi element Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT). Jej istotę
stanowią różnice indywidualne w zakresie zapotrzebowania i regulacji poziomu stymulacji.
Autor wyróżnił sześć cech temperamentu, które odnoszą się do energetycznej (reaktywność
emocjonalna, aktywność, wytrzymałość i wrażliwość sensoryczna) oraz czasowej
charakterystyki zachowania (perseweratywność i żwawość). Pierwsza grupa cech determinuje
zapotrzebowanie, poszukiwanie oraz intensywność reakcji (poziom pobudzenia, lub inaczej
aktywacji) na stymulację. Druga z nich odnosi się z kolei do przebiegu reakcji w czasie.
Cechami wyróżnionymi przez Strelaua są:
•
reaktywność emocjonalna (RE) jest tendencją do intensywnego reagowania na bodźce
wywołujące emocje, wyrażającą się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej,
•
aktywność (AK), czyli skłonność do poszukiwania bodźców oraz podejmowania zachowań
zwiększających dopływ stymulacji,
•
wytrzymałość (WT), to zdolność adekwatnego reagowania w warunkach długotrwałej lub
silnej stymulacji,
•
wrażliwość sensoryczna (WS), to zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o niskiej
wartości stymulacyjnej,
16
•
perseweratywność (PE) oznacza tendencję do trwania zachowań/reakcji pomimo zaniku
bodźca, który je wywołał oraz długotrwałego przeżywania stanu emocjonalnego po
zaprzestaniu oddziaływania bodźca,
•
żwawość (ŻW), czyli tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa
wykonywanej czynności oraz szybkości modyfikacji zachowania w odpowiedzi na zmianę
warunków zewnętrznych.
Wykazano, że konfiguracja tych cech tworzy cztery zasadnicze struktury (typy)
temperamentu (Oniszczenko i Dragan, 2006; Zawadzki i Strelau, 1997, 2003):
•
struktura zharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji – niski
poziom RE, PE, wysoki ŻW, AK, WS, WT (tzw. typ odporny),
•
struktura zharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji wysoki poziom RE, PE, niski ŻW, AK, WS, WT (tzw.struktura nieodporna),
•
struktura niezharmonizowana wskazująca na tendencję do niedostymulowywania się: niski
poziom RE, AK, wysoki WT, niski (lub przeciętny) poziom ŻW, PE, WS (tzw. typ
niedostymulowujący się),
•
struktura niezharmonizowana wskazująca na skłonność do przestymulowania: wysoki
poziom RE, AK, niski WT, wysoki (lub przeciętny) poziom ŻW, PE, WS (tzw. typ
przestymulowujący się).
Czym jest regulacja stanów afektywnych i jakie są jej typy? Regulację stanów
afektywnych należy rozpatrywać z szerszej perspektywy konstruktu inteligencji emocjonalnej.
Najbardziej znanym modelem jest koncepcja Mayera i Saloveya (1997; por. Bar-On, 1997; por.
Goleman, 1997). Zgodnie z definicją tych autorów inteligencja emocjonalna jest zdolnością do
śledzenia cudzych oraz własnych uczuć i emocji, rozróżniania ich i wykorzystywania tego
rodzaju informacji w kierowaniu własnym myśleniem i działaniem. Zawiera cztery typy
zdolności:
17
•
zdolność do spostrzegania, oceny i wyrażania stanów afektywnych, polegająca na
rozpoznawaniu emocji w stanach fizjologicznych, doznaniach i myślach, ale również
rozpoznawania emocji u innych ludzi i w dziełach sztuki,
•
zdolności do asymilowania emocji w przebieg procesów poznawczych (również
emocjonalnego wspomagania myślenia), polegającą na zdolności do wywoływania u siebie
określonych emocji w celu lepszego zrozumienia sytuacji, przyjmowania różnych punktów
widzenia, jak również zdolność do stosowania różnych sposobów rozwiązywania problemów
(odpowiadających odmiennym stanom emocjonalnym),
•
zdolności do rozumienia i analizowania emocji oraz wykorzystywania wiedzy emocjonalnej
(m.in. nazywanie, interpretowanie znaczenia, rozumienie i przewidywanie zmian w
przebiegu stanów afektywnych),
•
zdolności do regulacji stanów afektywnych u siebie i innych takie, jak otwartość na
pozytywne i negatywne stany afektywne, świadome angażowanie się lub separowanie od
doświadczanych stanów afektywnych, łagodzenie negatywnych, a wzmacnianie
pozytywnych stanów afektywnych.
Badacze podkreślają, że jednym z najważniejszych elementów tej koncepcji jest właśnie
zdolność do regulacji doświadczanych stanów afektywnych (Pandey i Choubey, 2010). Zdolność
do modyfikacji doświadczanych stanów afektywnych jest jednym z najważniejszych
komponentów zdrowia psychicznego i dobrego samopoczucia. Czym jest jednak dokładnie
zdolność do regulacji stanów afektywnych? Pod pojęciem regulacji stanów afektywnych
rozumie się procesy, za pomocą których osoby wpływają na to kiedy i jakie stany afektywne
odczuwają (Gross, 1998). Wyróżnia się dwa główne typy tych procesów: podwyższające poziom
odczuwanych pozytywnych i obniżające negatywnych stanów afektywnych (upward regulation)
oraz obniżające poziom doświadczanych pozytywnych i podwyższające negatywnych stanów
afektywnych (downward regulation). Mogą mieć one charakter zarówno automatyczny (np.
temperament), jak i kontrolowany (np. poznawcze i behawioralne strategie regulacji własnych
stanów afektywnych).
18
Parkinson i Totterdel (1999; por. Koole, 2009) dokonali dokładnej analizy i podziału
najczęstszych sposobów poznawczej i behawioralnej regulacji stanów afektywnych.
Przeprowadzona przez autorów analiza czynnikowa pokazała, iż podejmowana przez człowieka
regulacja stanów afektywnych może przyjąć jedną z dwóch form: modyfikację stanów
afektywnych polegająca na angażowaniu się bądź unikaniu. Co więcej wzorzec ten dotyczy
zarówno poznawczych, jak i behawioralnych sposobów regulacji stanów afektywnych.
Dodatkowo Gross (1998) w swoim czasowym modelu regulacji stanów afektywnych zauważa,
że regulacja stanów afektywnych może pojawić się zarówno przed, jak i po wystąpieniu reakcji
afektywnej. Według tego autora regulacja stanów afektywnych składa się z pięciu faz. Pierwsze
cztery odnoszą się działań regulacyjnych poprzedzających reakcję afektywną, podczas gdy piąta
następuje już po wystąpieniu reakcji. Składa się z wyboru sytuacji, zmiany sytuacji, skierowania
uwagi na wybrane elementy sytuacji, zmiany przekonań (np. nadana sytuacji innego znaczenia)
oraz modyfikacji samej reakcji emocjonalnej (m.in. behawioralnej, psychicznej oraz
fizjologicznej).
Wyróżnia się następujące główne poznawcze sposoby regulacji stanów afektywnych
(Kamholz i in., 2006): (1) dystansowania rozumianego, jako odcinanie się od własnych emocji,
(2) obwiniania siebie i koncentracji na negatywnych emocjach (3) obwiniania innych, (4)
daremnego planowania poradzenia sobie z problemem, gdy nie jest możliwe podjęcie
konkretnych działań, (5) supresji myśli/odwracania uwagi, myślenia: (6) o miłych rzeczach, (7) o
religii lub (8) o samobójstwie, jako sposobu na poradzenie sobie z problem, (9) minimalizowania
znaczenia, (10) analizowania emocji i sytuacji, (11) przyjmowania perspektywy rozwoju
osobistego, (12) porównywania w dół i testowania rzeczywistości, akceptowania: (13) emocji i
(14) sytuacji oraz (15) obserwowania siebie (własnych doświadczeń bez oceniania).
Regulację stanów afektywnych należy różnicować z innym podobnym konstruktem:
radzeniem sobie ze stresem. Według Grossa (1998) radzenie sobie ze stresem w odróżnieniu od
regulacji stanów afektywnych jest głównie ukierunkowane na obniżenie poziom emocji
19
negatywnych wywołanych zdarzeniem i poradzenie sobie z daną konkretną sytuacją, z jak
najmniejszym kosztem dla organizmu.
Czym są stany afektywne i jakie są typy ich zmienności? Należy różnicować między
trzema stanami afektywnymi, czyli nastrojem, emocjami i afektami. Nastrój rozumiany jest
zwykle jako „stan afektywny charakteryzujący się długotrwałością, nieintencjonalnością,
rozlanym charakterem, brakiem wyraźnej subiektywnej przyczyny” (Larsen, 2002, za: MarszałWiśniewska i Nowicka, 2007, s.63). Emocja według Dolińskiego (2000) dotyczy subiektywnego
stanu psychicznego, uruchamiającego priorytet dla programu działania. Określenie afekty jest
najczęściej używane, gdy mowa o doświadczaniu silnych podstawowych związanych z
potrzebami biologicznymi stanów afektywnych: szczęścia, smutku, złości, strachu, wstrętu,
zaskoczenia3.
Możemy również wyróżnić trzy główne typy zmienności afektywnej: zmienności w
ciągu życia, wariancji dziennej, zmienności godzinowej oraz wariancji minutowej (np. w
zaburzeniu osobowości typu borderline). Podkreślić przy tym należy, iż zmienność afektywna
może zachodzić zarówno samoistnie, jak i pod wpływem czynników środowiskowych.
Procedura badawcza w przypadku zmian samoistnych przyjmuje najczęściej formę dzienniczka.
Uczestnicy proszeni są o ocenę doświadczanych stanów afektywnych z ostatnich kilku godzin
lub aktualnie odczuwanych. Natomiast, pomiar zmienności stanów afektywnych w odpowiedzi
na warunki środowiskowe jest najczęściej badany w procedurze manipulacji eksperymentalnej:
uczestnicy zostają losowo przydzielani do jednego z kilku warunków eksperymentalnych i
proszeni o stosowanie danego sposobu regulacji. Pomiar doświadczanych stanów afektywnych
zostaje przeprowadzony zarówno przed, jak i po indukcji afektywnej.
3
W niniejszej pracy określenie stany afektywne będzie używane zamiennie z określeniem afektywności oraz
emocjonalności, gdy autorzy nie sprecyzowali jednoznacznie o jaki typ stanów afektywnych im chodzi. Określenie
nastrój będzie używany, gdy instrukcja dotyczyła tego, jak zwykle ktoś się czuje, jak również w badaniach z
ostatnich kilku godzin. Określenie emocje będzie używane, gdy uczestnicy proszeni byli o ocenę swoich
doświadczeń w powiązaniu z konkretną sytuacją lub w odniesieniu do konkretnych stanów afektywnych (np. radość,
smutek).
20
Rozdział 3
Osobowość/temperament a zaburzenie stresowe pourazowe
Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie podłużnych i poprzecznych badań dotyczących
wpływu cech osobowości i temperamentu na wystąpienie, siłę, ekspresję oraz przebieg PTSD.
Przedstawione zostaną wyłącznie badania spełniające następujące wymogi metodologiczne:
•
uwzględniające narzędzia do pomiaru osobowości i temperamentu o charakterze ciągłym i
nieklinicznym, np. Formalna Charakterystyka Zachowania-Kwestionariusz Temperamentu
(Zawadzki i Strelau, 1997),
•
mierzące objawy PTSD przy zastosowaniu szeroko używanych narzędzi, również MMPI
(zob. Lyons i Wheeler-Cox, 1999; Wise, 1996).
Dodatkowo zaprezentowane zostaną wyniki badań dotyczące roli „twardości" (hardiness)
w wyznaczaniu PTSD. Konstrukt ten jest konglomeratem adaptacyjnych cech temperamentu
(niska neurotyczność, wysoka ekstrawersja) i pozytywnych wzmocnień otrzymywanych w
dzieciństwie. Składa się z poczucia zaangażowania, kontroli i wyzwania, które modyfikują
reakcję osoby w sytuacjach stresowych (Kobasa, 1979).
Czy istnieją przesłanki sugerujące, że cechy osobowości/temperamentu warunkują
rozwój PTSD? Najnowsze wyniki badań wskazują, że osobowość (Engelhard, van den Hout i
Kindt, 2003; Engelhard, van den Hout i Schouten, 2006; Fauerbach, Lawrence, Schmidt,
Munster i Costa, 2000; Holeva i Tarrier, 2001; Parslow, Jorm i Christensen, 2006; van den Hout
i Engelhard, 2004), podobnie jak temperament (Gil, 2005a, 2005b; Gil i Caspi, 2006; Zawadzki i
in., 2009) wiąże się i różnicuje osoby pod względem siły PTSD mierzonego kilka miesięcy
później. Jednakże wyniki, które są oparte o korelacje lub porównanie grup badanych w
schemacie poprzecznych badań potraumatycznych nie pozwalają jednoznacznie ocenić, czy
cechy wpływają na wystąpienie zaburzenia. Jedno z interesujących badań przeprowadzili
Engelhard i współautorzy (2006) u kobiet, które w wyniku poronienia doświadczyły objawów
PTSD. Oceniany przed utratą dziecka, poziom neurotyczności uwrażliwiał na doświadczone
21
zdarzenie: szacowane ryzyko rozwoju PTSD kilka miesięcy później było dwukrotnie wyższe
wśród uczestniczek o wysokim poziomie neurotyczności, w porównaniu do badanych z niskim
nasileniem tej cechy. Dla przykładu prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzenia dla
uczestniczek słabo wykształconych z wysoką neurotycznością wynosiło 73%, w przeciwieństwie
do 37% u kobiet z niskim poziomem tej cechy (Engelhard i in., 2006). W kolejnych badaniach
Gil (2005a) oraz Gil i Caspi (2006) potwierdzono, że poziom niektórych cech różnicuje osoby, u
których sześć miesięcy później doszło do rozwoju PTSD. Izraelscy studenci, którzy przed
wybuchem bomby w autobusie szkolnym cechowali się wyższym poziomem unikania szkody, a
niższym poszukiwania nowości byli szczególnie narażeni na wystąpienie objawów zaburzenia.
Analizy regresji pokazały, że unikanie szkody było istotnym predyktorem siły PTSD, nawet gdy
kontrolowano wiek (Gil, 2005a) lub stopień ekspozycji na traumę-bezpośredni, pośredni i jego
brak (Gil i Caspi, 2006). Engelhard i van den Hout (2007) wskazują, że wpływ neurotyczności,
ujawnia się również w grupie osób zagrożonych doświadczeniem sytuacji traumatycznej:
żołnierzy wyjeżdżających na misję do Iraku. Im wyższy był poziom tej cechy przed wyjazdem,
tym silniejszych objawów zaburzenia doświadczali badani po pięciu miesiącach od powrotu.
Uzyskano również ciekawy wynik dotyczący związku neurotyczności z siłą deklarowanych
stresorów towarzyszących misji. Podczas gdy, neurotyczność i zdarzenia traumatyczne były
niezależnymi predyktorami PTSD, rola stresorów nietraumatycznych (np. brak oddzielnego
pokoju) w wyznaczaniu objawów była w znacznej mierze uwarunkowana poziomem
neurotyczności (Engelhard i van den Hout, 2007). Innymi słowy, neurotyczność nie ma
większego wpływu na ilość i siłę przypominanych sobie traum, ale w sposób istotny uwrażliwia
na doświadczanie i późniejsze deklarowanie stresorów subiektywnych, również warunkujących
PTSD (por. Engelhard, van den Hout i McNally, 2008). W odróżnieniu od poprzednich badań,
Fauerbach i współpracownicy (2000) pierwszego pomiaru dokonali po doświadczeniu sytuacji
traumatycznej: ofiary poparzeń znajdowały się w szpitalu. Wyższy poziom neurotyczności, a
niższy ekstrawersji pozwalał przewidywać siłę objawów PTSD cztery miesiące później (por.
Lawrence i Fauerbach, 2003). Holeva i Tarrier (2001) w grupie ofiar wypadków drogowych,
22
stwierdzili, że nawet gdy kontrolowano wpływ wieku, płci, ilości poprzednich wypadków
komunikacyjnych, strat wynikających ze zdarzenia oraz ostrej reakcji na stres, wyższy poziom
neurotyczności oraz psychotyczności miesiąc po zdarzeniu, były istotnymi predyktorami
różnicującymi pół roku później osoby pod względem diagnozy PTSD. Zawadzki i współautorzy
(2009) zauważyli, że wyższy poziom reaktywności emocjonalnej także uwrażliwia na rozwój
PTSD. Reaktywność emocjonalna oceniana trzy miesiące od powodzi okazała się równie
trafnym predyktorem objawów PTSD piętnaście i dwadzieścia siedem miesięcy od zdarzenia, co
reaktywność emocjonalna badana w tych fazach.
Które cechy osobowości/ temperamentu predysponują do doświadczania silniejszego
PTSD? Wyniki badań pokazują, że cechy temperamentu w ujęciu RTT i PTSD są podobnie
powiązane w grupach badanych, którzy doświadczyli różnego rodzaju traumatycznych wydarzeń
(Kaczmarek i Zawadzki, 2012; Oniszczenko, 2010; Strelau i Zawadzki, 2005; Strelau, Zawadzki,
Oniszczenko, Sobolewski i Pawłowski, 2004; Zawadzki, 2006). Najsilniejszym predyktorem
objawów PTSD jest wyższy poziom reaktywności emocjonalnej. Jej wpływ narastał wraz z
upływem czasu (Strelau i Zawadzki, 2004, 2005; Zawadzki i in., 2009), ale pozostawał istotny w
różnych momentach pomiaru - trzy miesiące od zdarzenia (Strelau i in., 2004; Strelau i
Zawadzki, 2004; Zawadzki i in., 2009), po roku (Strelau i Zawadzki, 2004), dwóch (Strelau i in.,
2004; Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in., 2009) oraz trzech latach (Strelau i in., 2004) od
traumy. Wyższy poziom perseweratywności, a niższy żwawości także konsekwentnie wiąże się z
silniejszymi objawami zaburzenia w różnych fazach pomiaru, przy czym wraz z upływem czasu,
rola żwawości wydaje się narastać, a perseweratywności słabnąć (Strelau i Zawadzki, 2004;
Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in., 2009). W przypadku pozostałych cech, wyniki są
niejednoznaczne:
•
aktywność oraz wytrzymałość i PTSD są ujemnie związane w kilka miesięcy od zdarzenia
(Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in., 2009), podobnie jak po roku (Strelau i Zawadzki,
2005), dwóch oraz trzech latach od zdarzenia (Strelau i in., 2004). Jednakże w badaniu
23
Zawadzkiego i współautorów (2009) po dwóch latach od wydarzenia, cechy te był dodatnio
związane z PTSD,
•
wrażliwość sensoryczna i PTSD są słabo lub nieistotnie powiązane w kilka miesięcy od
wydarzenia (Strelau i in., 2004; Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in., 2009), ujemnie po
roku (Strelau i Zawadzki, 2005), dwóch (Strelau i in., 2004; Zawadzki i in., 2009) oraz trzech
latach od traumy (Strelau i in., 2004).
Spośród cech koncepcji Cloningera najważniejszą rolę odgrywa unikanie szkody, ale
istotne znaczenie przypisuje się także poszukiwaniu nowości i uzależnieniu od nagrody.
Stwierdzono, że unikanie szkody i PTSD są dodatnio związane, zarówno u osób dorosłych
(Yoon, Jun, An, Kang i Jun, 2009), jak i nieletnich (Ruchkin, Eisemann i Hägglöf, 1998).
Wyższy poziom unikania szkody i poszukiwania nowości obserwuje się także częściej u
uzależnionych od alkoholu mężczyzn, którzy cierpią na PTSD, porównując z badanymi bez
objawów zaburzenia (Evren, Dalbudak, Cetin, Durkaya i Evren, 2010). Wynik badania Richman
i Frueh (1997) nad weteranami z Wietnamu pokazały, że najsilniejszym predyktorem aktualnych
wynikających z wojny objawów PTSD jest właśnie unikanie szkody. Uwzględnienie tej cechy
jako pierwszego predyktora spowodowało, że poszukiwanie nowości i uzależnienie od nagrody
przestały być istotnymi zmiennymi wyjaśniającymi. Natomiast włączenie do analiz na początku
silniejszego poszukiwania nowości (dodatni predyktor) spowodowało, że kolejna cecha:
uzależnienie od nagrody, wciąż pozostało istotnym ujemnym wyznacznikiem PTSD (por.
Ruchkin i in., 1998).
W przypadku koncepcji Wielkiej Piątki, modelu PEN Eysencka i koncepcji poszukiwania
wrażeń Zuckermana najważniejszą rolę przypisuje się neurotyczności (Cox, MacPherson, Enns i
McWilliams, 2004; Kaczmarek, Kaźmierczak i Strelau, 2009; Kelly i in., 1998; Lauterbach,
2004; Lee, Vailland, Torrey i Elder, 1995; Li, Sang, Wang i Shi, 2012; Marais i Stuart, 2005;
Miller, 2003; Pedersen, Middel i Larsen, 2002, 2003; Sembi, Tarrier, O'Neill, Burns i Faragher,
1998; Spinhoven, Penninx, van Hemert, de Rooij i Elzinga, 2014; Yuan i in., 2011). Cecha ta
pozostaje istotnym predyktorem warunkującym diagnozę PTSD, nawet gdy kontroluje się różne
24
zdarzenia traumatyczne oraz życiowe rozpoznanie zaburzeń afektywnych (Cox i in., 2004).
Kelly i współautorzy (1998) zauważyli, że silniejszym niż neurotyczność, wyznacznikiem
wystąpienia PTSD (kiedykolwiek w odpowiedzi na infekcję wirusem HIV) jest jedynie diagnoza
tego zaburzenia jeszcze przed zachorowaniem. Obserwuje się również, że im wyższy jest
poziom neurotyczności, tym silniejszych objawów PTSD doświadczają weterani II Wojny
Światowej po czterdziestu latach od zakończenia walki (Lee i in., 1995). Podobnie, dziennikarze
z wyraźniejszymi objawami zaburzenia, cechują się silniejszą neurotycznością, porównując z
badanymi o słabym PTSD. Lauterbach (2004) dokonał dokładniejszej analizy związku
neurotyczności z PTSD wśród studentów. Zauważył, że co prawda wszystkie podkategorie tej
cechy mogą predysponować do doświadczania silniejszego PTSD, to najtrafniejszy walor
prognostyczny posiadają: lęk, depresja, agresywna wrogość i nieśmiałość. Konsekwentne wyniki
uzyskuje się również dla ekstrawersji (Clark i Owens, 2012; Dörfel, Rabe i Karl, 2008; Holeva i
Tarrier, 2001; Haisch i Meyers, 2004; Li i in., 2012; McFarlane, 1988; Ribi, Vollrath,
Sennhauser, Gnehm i Landolt, 2007; Rubin, Boals i Bernsten, 2008; Spinhoven i in., 2014).
Stwierdza się, że im wyższy jest poziom neurotyczności, a niższy ekstrawersji, tym wyraźniejsze
są objawy PTSD w różnych grupach badanych: studentów (Rubin i in., 2008), ofiar wypadków
drogowych (Dörfel i in., 2008; Holeva i Tarrier, 2001) i trzęsienia ziemi (Li i in., 2012), ojców,
których dzieci cierpią na zagrażającą życiu chorobę (Ribi i in., 2007) oraz osób zagrożonych
ekspozycją na zdarzenia traumatyczne - strażaków (McFarlane, 1988) i policjantów (Haisch i
Meyers, 2004). McFarlane (1988) wśród strażaków uczestniczących w pożarze buszu stwierdził,
że wyższy poziom neurotyczności a niższy ekstrawersji okazały się lepszymi predyktorami
PTSD, niż stopień ekspozycji na zdarzenie, postrzegane zagrożenie i siła strat poniesionych w
wyniku wydarzenia. Badanie ofiar wypadków drogowych pokazało, że te dwie cechy pozostały
istotnymi predyktorami zaburzenia, nawet gdy kontrolowano wpływ innych zmiennych, takich
jak negatywne myśli o sobie oraz subiektywna ocena strat poniesionych w wyniku zdarzenia
(Dörfel i in., 2008). W przypadku pozostałych cech, wyniki są niejednoznaczne (Chung, Berger i
Rudd, 2007, Clark i Owens, 2012; Dimic, Lecic-Tosevski i Gavrilovic, 2002; Dudek i Koniarek,
25
2004; Haisch i Meyers, 2004; Hyer, Braswell, Albrecht, Boyd, Boudewyn i Talbert, 1994; Li i
in., 2012; Rubin i in., 2008; Solomon, Ginzburg, Neria i Ohry, 1995).
Omówienia wymaga również, jaką rolę w wyznaczaniu PTSD odgrywa poziom
„twardości" (Agaibi i Wilson, 2005; Omeri, Lennings i Raymond, 2004). Martin, Marchand i
Boyer (2009) stwierdzili, że oficerowie policji, którzy pod wpływem doświadczonych w pracy
zdarzeń traumatycznych cierpieli na pełnoobjawowe PTSD, cechowali się niższym poziomem
„twardości", porównując z badanymi bez jakichkolwiek objawów zaburzenia (por. Sutker,
Davis, Uddo i Ditta, 1995). Badanie żołnierzy uczestniczących w konflikcie Yom Kippur,
wskazuje również, że „twardość" różnicowała osoby pod względem siły PTSD: niższy poziom
wszystkich kategorii „twardości" obserwowano częściej u weteranów z silniejszymi objawami
zaburzenia (Dekel, Solomon, Ginzburg, Zakin i Neria, 2004). Co więcej Zakin, Solomon i Neria
(2003) zauważyli, że „twardość" okazuje się silniejszym predyktorem współwystępujących
objawów PTSD, niż typ doświadczeń wojennych (ekspozycja na dramatyczne zdarzenia; bycie
dodatkowo więźniem wojennym) i styl przywiązania (bezpieczny; lękowy lub unikający).
Okazuje się również, że dwadzieścia lat od zakończenia działań w Wietnamie, zarówno u kobiet,
jak i mężczyzn, poziom „twardości" był ujemnym predyktorem aktualnych objawów PTSD,
zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio - poprzez wsparcie społeczne. Innymi słowy, im osoba
była „twardsza" psychicznie, tym wykazywała słabsze objawy PTSD, ale również efektywniej
uzyskiwała wsparcie społeczne, będące również negatywnym wyznacznikiem PTSD (King,
King, Fairbank, Keane i Adams, 1998; King, King, Foy, Taft, Stern, King i King, 1999).
Czy można mówić o tym, że cechy osobowości/temperamentu modyfikują ekspresję
PTSD? Dotychczasowe badania w różnych grupach badanych dotyczące związku temperamentu
w ujęciu RTT z poziomem objawów PTSD, wskazują, że reaktywność emocjonalna jest równie
silne dodatnio związana z objawami intruzji, unikania/odrętwienia, co pobudzenia
psychofizjologicznego. Żwawość i perseweratywność były odmiennie powiązane z
poszczególnymi kategoriami objawów PTSD: żwawość ujemnie i zasadniczo z objawami
kategorii intruzji, zaś perseweratywność dodatnio –unikaniem/odrętwieniem i pobudzeniem
26
psychofizjologicznym (Kaczmarek i in., 2009; Strelau i Zawadzki, 2004; Zawadzki i in., 2009).
W przypadku pozostałych cech zauważono słabsze powiązania (Zawadzki i in., 2009):
•
ujemnie wytrzymałości zwłaszcza z objawami unikania/odrętwienia i pobudzenia
psychofizjologicznego,
•
ujemnie wrażliwości sensorycznej szczególnie z kategorią unikania/odrętwienia.
Zawadzki i współautorzy (2009) stwierdzili również, że istotny wpływ tych cech został
uzyskany w różnych momentach pomiaru, przy czym wraz z upływem czasu, rola reaktywności
emocjonalnej, żwawości i wrażliwości sensorycznej narasta, a perseweratywności i
wytrzymałości słabnie. Wpływ czasu był szczególnie wyraźny w przypadku aktywności:
dodatnio i równie silnie powiązanej z każdą kategorią objawów, ale wyłącznie w fazie późnej
(por. Kaczmarek i in., 2009).
Dotychczas niewielka liczba badań dotyczyła związku cech koncepcji Cloningera z
poszczególnymi wiązkami objawów. Unikanie szkody było w nich równie silnie powiązane z
objawami unikania/odrętwienia, co pobudzeniem psychofizjologicznym (North, Hong, Suris,
Spitznagel, 2008), ale słabiej z kategorią intruzji (North i in., 2008; Ruchkin i in., 1998; por.
Contractor, Elhai, Ractliffe i Forbes, 2013). Ponadto North, Abbacchi i Cloninger (2012) w
grupie ofiar bombardowania zauważyli, że unikanie szkody było jedynym istotnym predyktorem
objawów unikania/odrętwnia, nawet gdy kontrolowano wpływ płci.
Przeprowadzono również kilka badań nad cechami ujmowanymi przez inne koncepcje.
Neurotyczność w większości z nich (Dörfel i in., 2008; Kaczmarek i in., 2009; por. Knežević,
Opačić, Savić i Priebe, 2005) była równie silnie dodatnio związana z objawami intruzji, co
unikania/odrętwienia (Chung, Easthope, Chung i Clark-Carter, 1999; Zhang, Liu, Zhu, Shi i
Cheng, 2010), ale silniej z objawami pobudzenia psychofizjologicznego (Chung. Berger, Jones i
Rudd, 2006; Engelhard i in., 2003; Li i in., 2012; Roca, Spence i Munster, 1992; Zhang i in.,
2010). Wyniki takie zostały uzyskane bez względu na wiek badanych (Chung i in., 2006;
Engelhard i in., 2003; Roca i in., 1992; Zhang i in., 2010) oraz doświadczoną traumę: wypadki
(Chung i in., 1999; Roca i in., 1992), klęski żywiołowe (Zhang i in., 2010), poronienie
27
(Engelhard i in., 2003) oraz zawał mięśnia sercowego (Chung i in., 2006). Ekstrawersja
wykazuje powiązania z każdą kategorią objawów, przy czym siła zależności jest
niejednoznaczna. Dörfel i współautorzy (2008) na ofiarach wypadków komunikacyjnych
stwierdzili, że im wyższy poziom ekstrawersji, tym słabsze są wszystkie kategorie objawów,
przy czym cecha ta była najsłabiej związana z objawami unikania/odrętwienia (por. Chung i in.,
2005). Roca i współpracownicy (1992) u ofiar poparzeń zauważyli, że słabsza ekstrawersja,
mierzona wyłącznie podczas pobytu w szpitalu, występowała częściej u badanych z silniejszymi
objawami unikania/odrętwienia. Bardzo interesujący wynik uzyskali Zhang i współpracownicy
(2010), którzy zauważyli, że pół roku od trzęsienia ziemi, dzieci, które cechowały się wyższym
poziom ekstrawersji i utraciły rodziców przed klęską, cechowały się niższym poziomem
pobudzenia psychofizjologicznego. Natomiast, u dzieci, które straciły rodziców później,
ekstrawersja na poziomie tendencji statystycznej, predysponowała do doświadczania silniejszych
objawów unikania/odrętwienia. Dotychczas najmniej badań dotyczyło pozostałych cech:
•
otwartość na doświadczenie była ujemnie związana z objawami intruzji rok później w grupie
studentów doświadczających działań wojennych (Knežević i in., 2005), ale zauważono
również wynik sugerujący powiązania odwrotne: jej niższy poziom częściej występował u
ofiar poparzeń doświadczających objawów ponownego doświadczania traumy, bezpośrednio
po zdarzeniu oraz kilka miesięcy później (Roca i in., 1992),
•
Klonowicz i Eliasz (2004) w grupie pracowników pogotowia zauważyli, że wraz z upływem
czasu sumienność może nasilać odczuwanie dystresu przez osoby neurotyczne: kontrolując
wpływ zmiennych społeczno-demograficznych oraz izolowanych efektów cech, 5% w
zakresie objawów intruzji oraz 3% objawów unikania/odrętwienia było wyjaśnionych przez
interakcję neurotyczności i sumienności.
Czy istnieją przesłanki sugerujące, że cechy osobowości/temperamentu warunkują
przebieg reakcji PTSD w czasie? Istnieje kilka badań, które wskazują, że cechy nie są
odpowiedzialne za zmiany w sile objawów tego zaburzenia. Engelhard, van den Hout i Lommen
(2009) w grupie żołnierzy wyjeżdżających na misję do Iraku stwierdzili, że mierzona przed
28
wyjazdem neurotyczność nie była odpowiedzialna za wzrost objawów PTSD z fazy przed do
potraumatycznej. Identyczny wynik uzyskano dla kobiet, u których doszło do poronienia.
Mierzona przed utratą dziecka neurotyczność nie była istotnym predyktorem siły objawów
pobudzenia psychofizjologicznego po tym zdarzeniu, gdy uwzględniono poziom tych
symptomów z okresu ciąży (Engelhard i in., 2003). Stwierdza się również, że uwzględnienie siły
objawów PTSD mierzonej wkrótce po wypadku, powoduje, że oceniana w tym samym czasie
neurotyczność nie pozwala dłużej przewidywać siły objawów PTSD kilka miesięcy później
(Denson, Marshall, Schell i Jaycox, 2007; Mason i in., 2009). Bardzo interesujący wynik
uzyskała Gil (2005b) w grupie izraelskich studentów. Jej wyniki sugerują, że cechy
temperamentu mogą odgrywać istotniejszą rolę w wystąpieniu zaburzenia oraz potwierdzają, że
nie warunkują one przebiegu PTSD w czasie. Zauważyła, że mierzone przed wybuchem bomby
w autobusie szkolnym unikanie szkody było istotnym predyktorem objawów PTSD po tym
zdarzeniu, nawet gdy kontrolowano siłę tego zaburzenia przed traumą (unikanie szkody i objawy
PTSD przed wydarzeniem nie były powiązane).
29
Rozdział 4
Osobowość/temperament a regulacja stanów afektywnych
Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie badań dotyczących powiązań cech
osobowości/temperamentu z poznawczą regulacją stanów afektywnych dotyczące:
•
związku cech ze stosowaniem poznawczej regulacji nasilającej doświadczanie pozytywnych
i negatywnych stanów afektywnych,
•
powiązań cech z poszczególnymi poznawczymi działaniami regulacyjnymi,
•
określające interakcję cech w wyznaczaniu poznawczej regulacji stanów afektywnych.
Które cechy osobowości/temperamentu wiążą się ze stosowaniem regulacji
nasilającej doświadczanie pozytywnych i negatywnych stanów afektywnych? Badanie
przeprowadzone w grupie osób dorosłych pokazało, że wyższy poziom neurotyczności okazał
się istotnym predyktorem czynnika negatywnej regulacji stanów afektywnych (składały się na
niego skale obwiniania siebie i innych, ruminowania i katastrofizowania) dwa lata później (Cox i
McAdams, 2014). Z kolei wynik badania Kokkonen i Pulkkinen (2001a) sugerują, że
ekstrawersja w wieku 27 lat była istotnym predyktorem skłonności do podwyższania swojego
nastroju (wyobrażanie sobie pozytywnego scenariusza wydarzeń oraz myślenie o miłych
rzeczach, aby podtrzymać pozytywny nastrój) w wieku 36 lat. Z kolei badanie przeprowadzone
w grupie chińskich adolescentów pokazało, że neurotyczność była dodatnio powiązana ze
stosowaniem poznawczej regulacji nasilającej doświadczanie negatywnych stanów afektywnych
(wspólny wskaźnik obwiniania siebie i innych, ruminacji oraz katastrofizowania). Co więcej,
osoby, które cechowały się wysokim wskaźnikiem neurotyczności i dysfunkcjonalnej regulacji
częściej deklarowały zachowania ryzykowne, gdy cechowały się wyższym poziomem depresji,
porównując do niskiego. Natomiast osoby z niskim wskaźnikiem neurotyczności i
dysfunkcjonalnej modyfikacji częściej deklarowały zachowania ryzykowne, gdy cechowały się
wyższym nasileniem depresji, niż osoby o niskim poziomie (Auerbach, Claro, Abela, Zhu i Yao,
2010; por. Schreiber, Grant i Odlaug, 2012). Inne badanie pokazało, że neurotyczność była
30
ujemnie powiązana ze skłonnością do polepszania swojego nastroju oraz ograniczenia zbyt
silnego nastroju pozytywnego i negatywnego (Kokkonen i Pulkkinen, 2001b). Wynik badania
Marszał-Wiśniewskiej i Nowickiej (2007) pokazał, że cechy temperamentu pozwalają na
predykcję świadomych i kontrolowanych poznawczych strategii obniżających i
podwyższających własny nastrój:
•
osoby o wysokim poziomie reaktywności emocjonalnej częściej niż osoby o niskim jej
poziomie obniżają własny nastrój. Analiza regresji z tą cechą temperamentu jako
predyktorem wyjaśniała około 45% wariancji w skali obniżania nastroju;
•
osoby o niskim poziomie wytrzymałości częściej niż osoby o wysokim poziomie tej cechy
obniżają własny nastrój;
•
osoby o wysokim poziomie aktywności częściej niż osoby o niskim jej poziomie
podwyższają własny nastrój. Analiza regresji z tą cechą temperamentu jako predyktorem
wyjaśniała około 10% wariancji w skali podwyższania nastroju;
•
osoby o wysokim poziomie perseweratywności w porównaniu do osób o niskim poziomie tej
cechy częściej obniżają i podwyższają własny nastrój. Analiza regresji z tą cechą
temperamentu jako predyktorem wyjaśniała 55% wariancji w skali obniżania nastroju i około
17% w skali podwyższania nastroju.
Jakie są powiązania cech osobowości/temperamentu z poszczególnymi poznawczymi
działaniami regulacyjnymi? Connor-Smith i Flachsbart (2006) przeprowadzili metaanalizę
badań (124 artykuły, 165 niezależnych grup badanych, 33,094 osób oraz 2,653 efektów
statystycznych) nad związkiem osobowości w ujęciu Wielkiej Piątki z radzeniem sobie ze
stresem. Zauważono, że neurotyczność była dodatnio powiązana z radzeniem sobie poprzez
unikanie, a ekstrawersja poprzez konfrontację. Szczególnie im, niższy był poziom ugodowości i
sumienności, tym większy był wskaźnik radzenia sobie poprzez unikanie, a niższy poprzez
konfrontację. Dodatkowo zauważono, że:
31
•
neurotyczność była dodatnio powiązana z unikaniem, zaprzeczaniem, dystrakcją, myśleniem
życzeniowym, a ujemnie z planowaniem rozwiązania problemu, poznawczą
rekonstrukturyzacją oraz akceptacją sytuacji i jej konsekwencji,
•
ekstrawersja, otwartość na doświadczenie i sumienność była dodatnio związana z
planowaniem rozwiązania problemu oraz dodatkowo ugodowość z poznawczą
rekonstrukturyzacją,
•
ugodowość i sumienność była negatywnie powiązana z zaprzeczaniem.
•
ugodowość była dodatnio a otwartość na doświadczenie ujemnie z myśleniem religijnym,
•
otwartość na doświadczenie była dodatnio powiązana z myśleniem życzeniowym.
Polskie badania mieszkańców Warszawy potwierdziły, że poziom neurotyczności jest
dodatnim predyktorem radzenia sobie ze stresem poprzez unikanie i koncentrację na emocjach, a
ujemnym skoncentrowanego na problemie (Klonowicz i Cieślak, 2004).
Kolejne badania potwierdziły, że neurotyczność jest szczególnie powiązana z wyższym
poziomem stosowania regulacji nasilającej doświadczanie negatywnych stanów afektywnych,
ale również niższym modulacji nasilającej odczuwanie pozytywnych stanów afektywnych.
Stwierdzono dodatnie powiązania neurotyczności z katastrofizowaniem (Garnefski, Kraaij,
Schroevers i Somsen, 2008; Graham, Sherry, Stewart, Sherry, McGrath, Fossum, Allen, 2010),
obwinianiem siebie (Garnefski i in., 2008), trudnościami z akceptacją emocji (Liverant,
Kamholz, Sloan i Brown, 2011; Mitsopoulou, Kafetsios, Karademas, Papastefanakis i Simon,
2013; Trógolo i Medrano, 2012) i przeszłości (Graham i in., 2010), a ujemne z koncentracją na
miłych rzeczach (Garnefski i in., 2008), przyjęciem perspektywy rozwoju osobistego (Garnefski
i in., 2008) oraz poznawczą rekonstrukturyzacją (Egloff, Schmukle, Burns i Schwerdtfeger,
2006; Hasking, Coric, Swannell, Martin, Thompson i Frost, 2010; Wang, Shi i Li, 2009; por.
Denkova, Dolcos i Dolcos, 2012).
Kolejne interesujące badanie przeprowadzono w grupie studentów. Zauważono, że osoby
z niskim i wysokim poziomem tej cechy nie różnią się ilością podejmowanych prób regulacji
doświadczanych stanów afektywnych. Natomiast, podejmowane przez osoby z wysokim
32
poziomem neurotyczności próby były bardziej nieadaptacyjne: kontekstualizowanie (np. myślę o
wszystkich rzeczach, które mi się przydarzyły z związku z tą sytuacją) ignorowanie i próby
supresji emocji oraz zaprzeczanie sytuacji. Podkreślenia wymaga, że badani z wyższym
poziomem tej cechy spostrzegali te strategie, jako efektywniejsze w poprawie doświadczanego
stanu, porównując do osób z niskim poziomem tej cechy (Dynes, 2010).
Garnefski i współpracownicy (2008; por. Hasking i in., 2010) w grupie osób po zawale
mięśnia sercowego zauważyli również, że:
•
ekstrawersja była ujemnie powiązana z ruminacjami, a dodatnio z koncentracją na miłych
rzeczach, przyjęciem perspektywy rozwoju osobistego oraz minimalizowaniem (siły i
znaczenia doświadczenia sytuacji),
•
otwartość na doświadczenie była dodatnio związana z akceptacją sytuacji, planowaniem
poradzenia sobie z problemem oraz przyjęciem perspektywy rozwoju osobistego,
•
sumienność powiązana była dodatnio z koncentracją na miłych rzeczach, przyjęciem
perspektywy rozwoju osobistego oraz minimalizowaniem (siły i znaczenia doświadczenia
sytuacji) a ujemnie z ruminacjami,
•
ugodowość ujemnie z obwinianiem siebie.
Dodatkowo analizy regresji pokazują, że neurotyczność (Hasking i in., 2010; Wang i in.,
2009) jest ujemnym, a ekstrawersja (Matsumoto, 2006; Wang i in., 2009) i ugodowość (Hasking
i in., 2010) dodatnim predyktorem nadawania sytuacji innego znaczenia (Wang i in., 2009).
Czy interakcja cech osobowości/temperamentu ma wpływ na poznawczą regulację
doświadczanych stanów afektywnych? Pojedyncze badania wskazywały, że interakcja cech
osobowości ma wpływ na style radzenia sobie ze stresem. Dla przykładu, Parkers (1986) w
grupie studentów zauważyła, że zarówno introwertycy z nikim poziomem neurotyczności, jak i
wysoko neurotyczni ekstrawertycy cechowali się wyższym poziomem radzenia sobie poprzez
unikanie, porównując do badanych ekstrawertyków z niską neurotycznością. Oznacza to, iż
wśród ekstrawertyków neurotyczność ma dodatni wpływ na unikanie, podczas gdy u
introwertyków zależność jest odwrotna. Gomez, Holmberg, Bounds, Fullarton i Gomez (1999) w
33
grupie nieletnich (około 12 lat) stwierdzili, że neurotyczność była dodatnim predyktorem
radzenia sobie ze stresem poprzez unikanie (bez względu na płeć), podczas gdy ekstrawersja
była dodatnim wyznacznikiem unikania wyłącznie u chłopców. Dodatkowo u chłopców
zauważono, że wpływ ekstrawersji na ten styl radzenia sobie był silniejszy w grupie wysoko
neurotycznej, w porównaniu z dziećmi o niskim poziomem tej cechy.
34
Rozdział 5
Osobowość/temperament a pozytywne i negatywne stany afektywne
Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie badań dotyczących powiązań cech
osobowości/temperamentu z poziomem i zmiennością pozytywnych i negatywnych stanów
afektywnych:
•
związku cech z afektywnością pozytywną i negatywną,
•
interakcyjnego wpływu cech na afektywność pozytywną i negatywną,
•
powiązań cech ze zmiennością afektywną.
Czy cechy osobowości/temperamentu wiążą się z afektywnością pozytywną i
negatywną? Wyniki badań, w których uczestniczyli studenci sugerują, że spośród cech Wielkiej
Piątki wszystkie cechy osobowości wiążą się z afektywnością. Najsilniejsze zależności
obserwuje się dla neurotyczności, przy czym wyższy poziom neurotyczności jest dodatnio
powiązany z poziomem lęku (Auerbach, Abela i Ringo Ho, 2007; Uliaszek i in., 2010;
Wasylkiw, Fabrigar, Rainboth, Reid i Steen, 2010) i depresji (Auerbach i in., 2007; Espejo,
Ferriter, Hazel, Keenan-Miller, Hervas i Vazquez, 2011; Lee i Guajardo, 2011; Ode i Robinson,
2009; Uliaszek i in., 2010; Wasylkiw i in., 2010), większą tendencją do doświadczania
negatywnych (Bono i Vey, 2007; Chang, 1997; Espejo i in., 2011; Gomez, Gomez i Cooper,
2002; Grekin, 2012; Hermes, Hagemann, Naumann i Walter, 2011; Kämpfe i Mitte, 2009; Lee i
Guajardo, 2011; Longua, DeHart, Tennen i Armeli, 2009; Maruskin, Thrash i Elliot, 2012;
McFatter, 1998; Lü, Wang i Zhang, 2014; Mroczek i Kolarz 1998; Nater, Hoppmann i Klumb,
2010; Rafienia, Azadfallah, Fathi-Ashtiani i Rasoulzadeh-Tabatabaiei, 2008; Rubin, Hoyle i
Leary, 2012; Schneider, Rench, Lyons i Riffle, 2012; Tamir, 2005; Tamir i Robinson, 2004;
Tamir, Robinson i Solberg, 2006; Tong, 2010), a niższą pozytywnych stanów afektywnych
(Espejo i in., 2011; Kämpfe i Mitte, 2009; Longua i in., 2009; Lü i in., 2014; Maruskin i
in.,2012; McFatter, 1994, 1998; Mroczek i Kolarz 1998; Nater i in., 2010; Rafienia i in., 2009;
Schneider i in., 2012). Wyższy poziom ekstrawersji jest dodatnio powiązany z doświadczaniem
35
pozytywnych stanów afektywnych (Bono i Vey, 2007; Chang, 1997; Gomez i in., 2002; Hermes
i in., 2011; Kambouropoulos i Rock, 2010; Kämpfe i Mitte, 2009; Longua i in., 2009; Lü i in.,
2014; Lucas i Fujita, 2000; Maruskin i in.,2012; McFatter, 1998; Mooradian i Olver, 1994;
Mroczek i Kolarz 1998; Rafienia i in., 2009; Rubin i in., 2012; Schneider i in., 2012), a ujemnie
negatywnych (Bono i Vey, 2007; -Kämpfe i Mitte, 2009; Longua i in., 2009; Lü i in., 2014;
Maruskin i in.,2012; McFatter, 1998; Mroczek i Kolarz 1998; Schneider i in., 2012) i depresji
(Hervas i Vazquez, 2011). Inne badania pokazały, że wyższy poziom ugodowości i sumienności
jest powiązany z doświadczeniem większego nasilenia pozytywnych stanów afektywnych (Côté
i Moskowitz, 1998; Maruskin i in.,2012; Nater i in., 2010) i niższym negatywnych (Maruskin i
in.,2012). Z kolei otwartość na doświadczenie dodatnio i ugodowość ujemnie z negatywnymi
stanami afektywnymi (Miller, Vachon, i Lynam, 2009; Scalise, Berkel i Whitlock, 2010).
Tradycyjnie temperament traktowany był jako wyznacznik negatywnych stanów
afektywnych, np. lęku, co wykazały wieloletnie badania Strelaua i jego zespołu (Strelau, 2006).
Najnowsze analizy wykazały przy tym, że główną cechą wyznaczającą poziom doświadczanych
emocji negatywnych (jako reakcji na stresory środowiskowe) jest reaktywność emocjonalna
(Strelau i Zawadzki, 2005; Terelak i Kasica, 2005; Zawadzki i in., 2009), zaś emocji
pozytywnych – aktywność (Strelau i Zawadzki, 2005). Jednakże, wyższy poziom
perseweratywności, a niższy żwawości także wiąże się z silniejszym lękiem (Terelak i Kasica,
2005; Zawadzki i in., 2009). Wyniki badań wskazują również, że cechy osobowości są istotnym
predyktorem doświadczanych stanów afektywnych, neurotyczność szczególnie negatywnych
(Wang i in., 2009), a ekstrawersja pozytywnych (Mooradian i Olver, 1994; Srivastava, Angelo i
Vallereux, 2008; Wang i in., 2009), nawet gdy kontroluje się wpływ płci, poziomu
wykształcenia i statusu małżeńskiego (Mroczek i Kolarz; 1998).
Wyniki badań nad koncepcją Cloningera pokazały, że wyższy poziom unikania szkody
związany jest z większym nasileniem negatywnych stanów afektywnych (Garcia, 2011; Salter,
Smith i Ethans, 2013; Taylor, McKay, Crowe, Abramowitz, Conelea, Calamari i Sica, 2014;
Zohar i Clononger, 2011), a niższym pozytywnych (Garcia, 2011; Zohar i Clononger, 2011) u w
36
grupie osób dorosłych (Zohar i Clononger, 2011), uczniów (Garcia, 2011), pacjentów z
zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym (Taylor i in., 2014) i po przerwaniu rdzenia kręgowego
(Salter i in., 2013).
Badania podłużne potwierdzają wpływ cech osobowości na pozytywną i negatywną
emocjonalność. Dla przykładu Vittersø (2001) w grupie studentów stwierdził, że ekstrawersja
jest dodatnio związana z tendencją do doświadczania nastroju pozytywnego ocenianego rok
później. Kolejne badanie w tej samej grupie wskazało, że neurotyczność jest dodatnio powiązana
z większym nasileniem nastroju negatywnego, a niższym pozytywnego miesiąc później oraz
mierzona w fazie pierwszej ekstrawersja jest dodatnio powiązana z większym nasileniem
nastroju pozytywnego w fazie drugiej (Harris i Lightsey, 2005). Inne badania na studentach
pokazały, że mierzona w fazie pierwszej neurotyczność jest dodatnio powiązana z większym
nasileniem emocji negatywnych, a niższym pozytywnych odczuwanych w momencie oraz dwa
tygodnie później (Espejo i in., 2011; por. Rusting, 1999).
Przeprowadzono również kilka badań, w których uczestnicy badania proszeni byli o
kilkukrotną ocenę doświadczanych emocji przez dłuższy okres czasu. Gunthert, Cohen i Armeli
(1999) prosili przez dwa tygodnie o wieczorną ocenę doświadczanych w ciągu dnia emocji.
Wyższy poziom neurotyczności był dodatnim predyktorem emocji negatywnych. Co więcej
zauważono, że osoby niskoneurotyczne deklarowały obniżenie doświadczanych emocji
negatywnych w odpowiedzi na pojawiającą się możliwość poradzenia sobie z problemami dnia
codziennego, podczas gdy u osób wysokoneurotycznych tego nie zaobserwowano. Kolejne
badanie w tej samej grupie badanej wskazało, że istnieje interakcja neurotyczności, emocji
negatywnych oraz codziennych zdarzeń (emocje były oceniane jako aktualnie doświadczane
przez 30 dni). W przypadku osób nisko neurotycznych codzienne pozytywne zdarzenia chroniły
przed doświadczaniem emocji negatywnych po ekspozycji na stresory, podczas gdy u osób
wysoko neurotycznych nie zauważono chroniącego wpływu zdarzeń pozytywnych przed
odczuwaniem emocji negatywnych po takich zdarzeniach. Dodatkowo stwierdzono, że chroniący
wpływ pozytywnych zdarzeń na doświadczanie emocji negatywnych pod wpływem stresorów
37
dotyczy również osób z wysokim poziomem ekstrawersji, ale nie niskim (Longua i in., 2009).
Fleeson, Malanos i Achille (2002) prosili studentów przez dwa tygodnie o codzienną ocenę
odczuwanych emocji (z perspektywy ostatniej godziny o 12.00; 15.00; 18.00; 21.00; 24.00).
Ekstrawersja okazała się istotnym dodatnim predyktorem emocji pozytywnych. W innym
podobnym badaniu studenci byli proszeni przez około 40 dni o ocenę doświadczanych przez
ostatnią godzinę emocji (o godzinie 12, 17 i 22). Zauważono, że neurotyczność była dodatnio
powiązana z odczuwaniem emocji negatywnych, a psychotyczność ujemnie z pozytywnymi
(Kardum, 1999).
Istnieje również kilka innych interesujących badań nad związkiem osobowości ze
stanami afektywnymi w warunkach manipulacji eksperymentalnej. Ng (2009) prosił studentów o
wypełnienie anagramu, po którym uczestnicy doświadczali pozytywnej lub negatywnej
informacji zwrotnej. Następnie badani proszeni byli o ocenę aktualnie doświadczanych emocji.
Zauważono, że osoby wysoko neurotyczne odczuwały silniejsze emocje negatywne, porównując
do osób niskoneurotycznych bez względu na przekazaną informację zwrotną. Dodatkowo
zauważono ujemne powiązania neurotyczności z emocjami pozytywnymi w warunkach
negatywnej informacji zwrotnej. W kolejnym badaniu Larsen i Ketelaar (1989) zastosowali
identyczną procedurę eksperymentalną z pozytywną lub negatywną informacją zwrotną w
odpowiedzi na wynik uzyskany w nowym teście inteligencji. Neurotyczność predysponowała
wyłącznie do podatności na indukcję emocji negatywnych, podczas gdy ekstrawersja
pozytywnych. Dodatkowo największe różnice między osobami wysoko- i niskoneurotycznymi
stwierdzono w poziomie emocji negatywnych w warunkach negatywnej informacji zwrotnej.
Natomiast różnice między osobami wysoko- i niskoekstrawertywnymi stwierdzono w emocjach
pozytywnych w warunkach pozytywnej informacji zwrotnej. Podkreślić należy przy tym, że
osoby wysokoneurotyczne (pozytywna informacja zwrotna) i wysokoekstrawertywne
(negatywna informacja zwrotna) doświadczały podobnej siły emocji negatywnych.
Rusting i Larsen (1997) starali się ocenić związek neurotyczności i ekstrawersji z
tendencją do indukowania pozytywnych i negatywnych emocji. Prosili studentów o przeczytanie
38
pozytywnego bądź negatywnego scenariusza i wyobrażenie sobie siebie w tym zdarzeniu.
Neurotyczność okazała się istotnym dodatnim predyktorem emocji negatywnych, a ekstrawersja
pozytywnym wyznacznikiem emocji pozytywnych, a ujemnym - negatywnych.
Czy interakcja cech osobowości/temperamentu wpływa na afektywność pozytywną i
negatywną? McFatter (1994) prosił studentów o ocenę nastroju w ciągu ostatnich kilku tygodni.
Zaobserwowano interakcję ekstrawersji, neurotyczności i nastroju, co oznacza, że wpływ
ekstrawersji na wyznaczanie emocji negatywnych i pozytywnych okazał się silniejszy w grupie
osób z wyższym poziomem neurotyczności, porównując do osób z niższym poziomem tej cechy
(por. Hotard, McFatter, McWhirter i Stegall, 1989). W kolejnym badaniu tego autora proszono
studentów o ocenę typowych reakcji emocjonalnych w różnych sytuacjach. Ponownie
stwierdzono, że wpływ ekstrawersji na wyznaczanie emocji pozytywnych jest silniejszy w
grupie osób z niższym poziomem neurotyczności, w porównaniu z osobami o wyższym
poziomie tej cechy. Jednakże zależność taką zauważono wyłącznie u mężczyzn (McFatter,
1998). Lynn i Steel (2006) porównywali wspólny wpływ neurotyczności i ekstrawersji na
poziom nastroju w 30 krajach. Zauważono interakcję neurotyczności i ekstrawersją w
wyznaczaniu nastroju. Wyższy poziom neurotyczności był dodatnim predyktorem nastroju
negatywnego we wszystkich krajach, przy czym wpływ ten był szczególnie wyraźny w krajach o
niższym poziomie ekstrawersji, porównując do krajów z wysoką ekstrawersją. Interakcja
neurotyczności i ekstrawersji wyjaśniała 19% zróżnicowania międzykulturowego nastroju
negatywnego.
Czy cechy osobowości/temperamentu wiążą się ze zmiennością afektywną? Wyniki
badań pokazują, że wyższy poziom neurotyczności, a niższy ugodowości wiąże się z szybszą
zmianą stanów afektywnych (Goryńska, Winiewski i Zajenkowski, 2011) również w ocenie
diagnosty (Miller i Pilkonis, 2006). Szczególną rolę przypisuje się neurotyczności, która wiąże
się z tendencją do utrzymywania się nastroju negatywnego oraz osłabianie pozytywnego
(Goryńska i in., 2011). Podkreślić należy, że inne wyniki badań sugerują, że wpływ
neurotyczności na deklarowaną zmienność afektywną jest moderowany poprzez otwartość na
39
doświadczenie. Oznacza to, iż dodatni wpływ neurotyczności na zmienność afektywną może być
zaobserwowany wyłącznie w grupie osób z wysokim poziomem otwartości na doświadczenie,
ale nie u uczestników z niskim poziomem tej cechy (Kamen, Pryor, Gaughan i Miller, 2010).
Dodatkowo, zauważa się, że wyższy poziom neurotyczności współwystępuje z objawami
depresji sezonowej (Gordon, Keel, Hardin i Rosenthal, 1999; Murray, Hay i Armstrong, 1995).
Potwierdzają to wyniki badań, w których uczestnicy proszeni byli o dwukrotne wypełnienie w
ciągu roku (przez dwa lata) odczuwanego w ciągu ostatnich czterech tygodni nastroju.
Neurotyczność była powiązana z sezonową zmiennością nastroju zarówno pozytywnego, jak i
negatywnego (Murray, Allen, Rawlings i Trinder, 2002; Murray, Allen i Trinder, 2002).
Przeprowadzono również kilka badań nad związkiem cech z subiektywnie ocenianymi
stanami afektywnymi przez dłuższy okres czasu. Williams (1990) dokonał analizy czterech
badań nad związkiem cech osobowości z nastrojem doświadczanym w momencie badania (od 3
do 20 razy). Zauważył, że kombinacja wysokiej neurotyczności i niskiej ekstrawersji była
powiązana z większą wariancją nastroju, podczas gdy kombinacja niskiej neurotyczności i
wysokiej ekstrawersji była związana z jego większą stabilnością. Hepburn i Eysenck (1989)
prosili studentów o aktualną ocenę nastroju (3 razy dziennie przez 3 tygodnie). Zauważono, że
osoby wysokoneurotyczne i ekstrawertywne cechowały się największą zmiennością nastroju a
osoby niskoneurotyczne i ekstrawertywne cechowały się najmniejszą zmiennością nastroju (por.
Kardum 1999). Z kolei Fleeson i współautorzy (2002) prosili studentów o aktualną ocenę
nastroju przez 13 dni (12, 15, 18, 21, 24). Stwierdzili, że wyższy poziom ekstrawersji wiązał się
z większą zmiennością nastroju pozytywnego. Rusting i Larsen (1998) prosili studentów przez
60 dni o ocenę trzy razy dzienne aktualnie doświadczanego nastroju: z rana, po południu i
wieczorem. Wyższy poziom neurotyczności wiązał się z większym nasileniem nastroju
negatywnego wyłącznie popołudniu.
Istnieje również kilka badań nad związkiem cech z subiektywnie ocenianym nastrojem o
jednej porze dnia. Velting i Liebert (1997) prosili studentki z rana o ocenę doświadczanego w
ciągu dnia nastroju przez 20 dni. Stwierdzili, że niższy poziom neurotyczności (nieśmiałość), a
40
wyższy ekstrawersji (ciepło, asertywność oraz pozytywne emocje) i otwartości na doświadczenie
(otwartość na emocje oraz działania) wiązał z wyższą zmiennością nastroju. W innym badaniu
proszono studentów przed snem o ocenę nastroju w ciągu dnia przez dwa tygodnie.
Neurotyczność i ekstrawersja wiązały się dodatnio ze zmiennością walencji, a ugodowość i
sumienność ujemnie z aktywacją emocji. Dodatkowo wyższy poziom neurotyczności wiązał się
dodatnio, a ugodowości - ujemnie z większą zmiennością nastroju pozytywnego (Kuppens,
Mechelen, Nezlek, Dossche i Timmermans, 2007). Eid i Diener (1999) prosili studentów (99
kobiet, 81 mężczyzn) o wieczorną ocenę aktualnie doświadczanych emocji (52 dni). Stwierdzili,
że neurotyczność dodatnio a ekstrawersja ujemnie były powiązane ze zmiennością smutku.
Neurotyczność była dodatnio związana z wariancją miłości, złości, strachu i wstydu.
Dodatkowo, ekstrawersja była dodatnio powiązana ze zmiennością radości, a ugodowość
ujemnie z wariancją złości. Analizy regresji pokazały, że główną cechą odpowiedzialną za
zmiany emocji jest neurotyczność. Nawet gdy kontrolowano wpływ nasilenia emocji,
neurotyczność pozostała istotnym predyktorem zmienności sześciu z siedmiu uwzględnionych w
badaniu emocji. Z kolei ekstrawersja pozostała istotnym predyktorem zmienności strachu i
złości, nawet gdy kontrolowano wpływ nasilenia tych emocji.
Niewielkim zainteresowaniem cieszy się natomiast związek osobowości z kilkukrotną
oceną emocji w ciągu jednego dnia. Stanley i Isaacowitz (2011) losowo przydzielali uczestników
badania do jednej z trzech procedur, w których: prosili osoby o jak najdokładniejsze
przypomnienie sobie bardzo negatywnego, pozytywnego lub neutralnego zdarzenia w trakcie
dopasowanej do scenariusza muzyki. Następnie osoby proszone były o oglądanie zdjęć twarzy
emocjonalnych (szczęście, smutek, złość i strach) i neutralnych oraz równoczesną kilkukrotną
ocenę aktualnie doświadczanych emocji. Stwierdzono, że grupa osób, u których obserwowano
ciągły wzrost emocji negatywnych cechowała się wyższym poziomem neurotyczności, w
porównaniu do osób cechujących się ciągłym wzrostem emocji pozytywnych.
41
Rozdział 6
Zaburzenie stresowe pourazowe a regulacja stanów afektywnych
Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie podłużnych i poprzecznych badań dotyczących
wpływu PTSD na zmianę w poznawczej regulacji stanów afektywnych. Przedstawione zostaną
badania:
•
o charakterze podłużnym, w którym pierwszy pomiar dotyczył PTSD, a drugi regulacji
stanów afektywnych,
•
poprzeczne określające zależności PTSD z wymiarami regulacji stanów afektywnych,
•
podłużne dotyczące związku PTSD z regulacją stanów afektywnych u osób, które
uczestniczyły w psychoterapii4.
Czy istnieją przesłanki sugerujące, że objawy PTSD mogą powodować zmiany w
poznawczej regulacji stanów afektywnych? Wyniki badań w grupie weteranów pokazały, że
PTSD mierzone w fazie pierwszej jest istotnym predyktorem radzenia sobie z stresem poprzez
unikanie jakiś czas później. Podkreślić należy, iż zależności te pozostały istotne, nawet gdy
kontrolowano wyjściowy poziom tego stylu radzenia sobie (Benotsch, Brailey, Vasterling, Uddo,
Constans i Sutker, 2000). Co więcej stwierdzono, iż wzrostowi objawów PTSD z fazy pierwszej
do drugiej towarzyszyło nasilanie się radzenia sobie ze stresem poprzez unikanie, a spadek stylu
skoncentrowanego na działaniu (Benotsch i in., 2000). Podobny wynik zauważono w grupie
ofiar wypadków komunikacyjnych, przy czym spadkowi objawów PTSD towarzyszył wzrost
stylu skoncentrowanego na działaniu. Co ciekawe nie stwierdzono zmian w stylu radzenia sobie
skoncentrowanego na emocjach oraz poprzez unikanie (Jeavons, Horne i Greenwood, 2000).
Inne badania w grupie ofiar wypadków drogowych pokazały, że objawy PTSD były dodatnio
związane z obwinianiem siebie i innych o wypadek wkrótce po zdarzeniu. Jednakże, osoby u
których zaburzenie utrzymywało się sześć i dwanaście miesięcy później częściej obwiniały
innych o zaistniałe zdarzenie (Delahanty, Herberman, Craig, Hayward, Fullerton, Ursano i
4
Zaprezentowano badania nad wpływem psychoterapii, gdyż cechuje się ona kierunkowym wpływem oddziaływań
również na zmianę przekonań.
42
Baum, 1997). Walter, Horsey, Palmieri i Hobfoll (2010) zauważyli, że PTSD kobiet
poszukujących pomocy z powodu nadużyć w dzieciństwie okazały się istotnym wyznacznikiem
gorszej oceny własnej osoby pół roku później. Podkreślenia wymagają również wyniki badań w
grupie dzieci hospitalizowanych z powodu uszkodzenia ciała. Zauważono, że mierzony podczas
pobytu w szpitalu poziom objawów PTSD był dodatnio związany z wynikiem ogólnym
dysfunkcjonalnych przekonań wywołanych zdarzeniem badanych sześć miesięcy po zdarzeniu
oraz zmiany w sile objawów PTSD były powiązane ze zmianą w poziomie tych przekonań
(Nixon, Nehmy, Ellis, Ball, Menne i McKinnon, 2010).
Jakie są powiązania PTSD z poznawczą regulacją stanów afektywnych? Najnowsze
wyniki badań pokazują, że poziom objawów PTSD jest istotnie związany z trudnościami w
regulacji emocjonalności (Hruska, Bernier, Kenner, Kenne, Boros, Richardson i Delahanty,
2014; Lilly i Lim, 2013) bez względu na to, jaki jest charakter traumy - jednorazowy (Rellini,
Vujanovic i Zvolensky, 2010) czy wielokrotny (van ser Kolk, Roth, Pelcovitz, Sunday i
Spinazzola, 2005). Co więcej, trudności w regulacji stanów afektywnych obserwuje się znacznie
częściej u osób, które kiedykolwiek lub aktualnie cierpią na PTSD, w porównaniu z osobami bez
objawów tego zaburzenia (van ser Kolk i in., 2005).
Jakie są powiązania PTSD z poszczególnymi stylami i strategiami regulacji
doświadczanych stanów afektywnych? Wyniki badań sugerują przede wszystkim, że poziom
objawów PTSD jest szczególnie powiązany ze skłonnością do unikania i świadomego odcinania
się od niechcianych doświadczeń wewnętrznych (experiential avoidance), szczególnie emocji
(Clohessy i Ehlers, 1999; Ehring i Quack, 2010; Fleurkens, Rinck, Agnes i Minnen, 2014;
Hassija, Luterek, Naragon-Gainey, Moore i Simpson, 2012; Tull, Jakupcak, Paulson i Gratz,
2007; Naifeh, Tull i Gratz, 2012). Skłonność do odcinania się od własnych doświadczeń
emocjonalnych może być częściowo uwarunkowana trudnościami osób z PTSD w akceptacji
własnych stanów afektywnych (Ehring i Quack, 2010; Frewen, Dozois, Neufeld, Lanius i Ruth,
2011, 2012; McDermott, Tull, Gratz, Daughters i Lejuez, 2009; McMillen i Cook, 2003; Tull,
43
Barrett, McMillan, Maine i Roemer, 2007) oraz samego zdarzenia traumatycznego (AmoneP’Olak, Garnefski i Kraaij, 2007; Thavichachart i in., 2009).
Z pozostałych badań wynika głównie, że wyższy poziom PTSD współwystępuje z
większym poziomem radzenia sobie ze stresem poprzez unikanie (Boden, Bonn-Miller,
Vujanovic i Drescher, 2012; Christiansen, Elklit i Olff, 2013; Hruska i Delahanty, 2012; Morris i
Rao, 2013; Ogle, Rubin i Siegler, 2013; Oniszczenko i Laskowska, 2014) i koncentracji na
emocjach (Amstadter i Vernon, 2008; Staiger, Melville, Hides, Kambouropoulos i Lubman,
2009), katastrofizowania (Horsham i Chung, 2013), ruminowania (Amone-P’Olak, Garnefski i
Kraaij, 2007), obwiniania siebie (Beck, Reich, Woodward, Olsen, Jones i Patton, 2013; Ford,
2012; Moscardino, Scrimin, Capello i Altoè, 2014; Thavichachart i in. 2009), myślenia
życzeniowego (Clohessy i Ehlers, 1999), a niższym aktywnym radzeniem sobie (Boden, BonnMiller, Vujanovic i in., 2012; Thavichachart i in., 2009; Morris i Rao, 2013) i poprzez
koncentrację na problemie (Amstadter i Vernon, 2008; Staiger i in., 2009), poznawczej
rekonstrukturyzacji (Armstrong, Shakespeare-Finch i Schochet, 2014; Boden, Bonn-Miller,
Kashdan, Alvarez i Gross, 2012; Boden, Westermann, McRae, Kuo, Alvarez, Kulkarni, Gross i
Bonn-Miller, 2013; Ehring i Quack, 2010; Thavichachart i in., 2009), myślenia o religii
(Thavichachart i in., 2009) w grupie osób dorosłych z różnymi traumami (Amstadter i Vernon,
2008; Ehring i Quack, 2010; Horsham i Chung, 2013; Hruska i Delahanty, 2012; Staiger i in.,
2009), weteranów wojennych (Amone-i in., 2007; Boden, Bonn-Miller, Kashdan i in., 2012;
Boden, Bonn-Miller, Vujanovic i in., 2012; Boden i in., 2013), ataków terrorystycznych
(Moscardino, Scrimin, Capello i Altoè, 2014), ofiar tsunami (Thavichachart i in., 2009),
pacjentów z chorobą nowotworową (Oniszczenko i Laskowska, 2014).
Kilka badań dotyczyło również skutków dezadaptacyjnej regulacji doświadczanych
stanów afektywnych dla zachowań osób z PTSD. Główny wniosek z nich płynący jest taki, że
osoby, które cierpią na PTSD i doświadczają emocji negatywnych zachowują się impulsywnie i
rzadziej podejmują się wykonywania różnych zadań (Frewen i in., 2011; McDermott i in., 2009;
Tull, Barrett i in., 2007; Weiss, Tull, Anestis i Gratz, 2013; Weiss, Tull, Lavender i Gratz, 2013;
44
Weiss, Tull, Devis, Dehon, Fulton i Gratz, 2012; Weiss, Tull, Viana, Anestis i Gratz, 2012),
nawet gdy kontroluje się wpływ negatywnej emocjonalności (Tull, Barret i in., 2007). Dla
przykładu, badanie, w którym uczestniczyły kobiety z chronicznym PTSD, które doświadczyły
nadużyć w dzieciństwie pokazało, że w porównaniu do kobiet bez doświadczeń traumatycznych,
osoby badane z PTSD relacjonowały więcej trudności z wykonywaniem różnych zadań oraz
opanowaniem zachowań impulsywnych, gdy odczuwały emocje negatywne (Frewen i in., 2011).
W innych badaniach skoncentrowano się na wpływie poznawczych strategii regulacji własnych
stanów afektywnych na radzenie sobie z różnymi wydarzeniami życia codziennego u osób
uzależnionych od środków psychoaktywnych. Stwierdzono, że osoby z silniejszym PTSD
relacjonują więcej trudności z regulacją własnych emocji oraz częściej unikają konfrontacji z
codziennymi problemami w porównaniu do osób ze słabszym PTSD (McDermott i in., 2009;
Weiss, Tull, Anestis i Gratz, 2013; Weiss, Tull, Lavender i Gratz, 2013; Weiss, Tull i in., 2012).
Jakie są powiązania wiązek objawów PTSD z poznawczą regulacją doświadczanych
stanów afektywnych? Badanie w grupie kobiet będących ofiarami przemocy stwierdzono, iż
wyższy poziom radzenia sobie ze stresem poprzez unikanie powiązany był z większym
nasileniem objawów intruzji, unikania, odrętwienia oraz wzbudzenia psychofizjologicznego. Z
kolei aktywne radzenie sobie było powiązane z niższym poziomem objawów unikania (Iverson,
Litwack, Pineles, Suvak, Vaughn i Resick, 2013). Dodatkowe badanie w grupie osób, które
doświadczyły śmierci niedawno narodzonego dziecka pokazało, że wyższy poziom objawów
ponownego doświadczania traumy, unikania/odrętwienia i pobudzenia psychofizjologiczne
skorelowany był z wyższym nasileniem radzenia sobie poprzez koncentrację na emocjach, a
niższym na problemie (Christiansen i in., 2013).
Badanie Besser i Priel (2010) w grupie osób, które doświadczyły terroryzmu stwierdzili,
że wyższy poziom wszystkich kategorii objawów wiązał się z wyższym poziomem ruminacji i
katastrofizowania, oraz dodatkowo objawy intruzji i pobudzenia psychofizjologiczne
skorelowane były dodatnio z obwinianiem innych za zaistniałą sytuację (por. Kraaij, Arensman,
Garnefski i Kremers, 2007). Wyniki badań w których uczestniczyły kobiety, które doświadczały
45
nękania (stalking) pokazało, że wyższy poziom objawów kategorii ponownego doświadczania
traumy i unikania/odrętwienia wiązał się z większym nasileniem obwiania samego siebie,
ruminacji oraz koncentracji na rozwiązaniu problemu (por. Moore, Zoellner i Mollenholt, 2008).
Dodatkowo badania w grupie studentów pokazało, iż poziom wszystkich kategorii objawów
PTSD był powiązany z gorszą akceptacją własnych emocji negatywnych oraz reakcji na nie w
postaci zachowań impulsywnych i rzadszego angażowania się w wykonywanie zadań (Tull i in.,
2007).
Z kolei Boden i współpracownicy (2013) w grupie weteranów wojennych stwierdzili, że
wyższy poziom objawów intruzji, unikania, odrętwienia i pobudzenia psychofizjologicznego
związany był z wyższym nasileniem poznawczej rekonstrukturyzacji (Boden i in., 2013).
Czy psychoterapia PTSD pociąga za sobą zmiany w poznawczej regulacji
doświadczanych stanów afektywnych? Jedno z ważniejszych badań w tej kwestii
przeprowadzili Foa i Rauch (2004) w grupie kobiet, które doświadczyły napaści i zostały
poddane terapii przedłużonej ekspozycji. Autorzy stwierdzili, że poziom dysfunkcjonalnych
przekonań dotyczących siebie oraz świata, jak również obwinianie samego siebie uległo
obniżeniu w wyniku oddziaływań i zmiany te zostały utrzymane rok po zakończeniu terapii. Co
więcej ustępowanie objawów PTSD było powiązane z poziomem zmian w przekonaniach.
Pozostałe badania dotyczyły wpływu oddziaływań psychologicznych u osób, które
doświadczyły zdarzenia traumatycznego na współwystępowanie zmian w sile objawów PTSD i
przekonań, nie określając wzajemnych zależności zmian między tymi zmiennymi. Dla przykładu
w badaniu osób ze zróżnicowanymi traumami stwierdzono, że pod wpływem terapii poznawczobehawioralnej trwającej około trzech miesięcy zauważono obniżenie się poziomu
dysfunkcjonalnych przekonań (Botella, García-Palacios, Guillen, Baños, Quero i Alcaniz, 2010),
szczególnie zmniejszenie ilości dysfunkcjonalnych przekonań na temat siebie świata i innych
ludzi (Sobel, Resick i Rabalais, 2009), szczególnie obwiniania samego siebie (Cockram,
Drummond i Lee, 2010; Kubany, Hill i Owens, 2003; Kubany, Hill, Owens, Iannce-Spencer,
McCaig, Tremayne i Williams, 2004; Resick, Nishith, Weaver, Astin i Feuer, 2002) i
46
bezradności (Owens, Chard i Cox, 2008), a zwiększenia samooceny (Kubany i in., 2003; Kubany
i in., 2004). Co więcej zmiany te zaobserwowano bez względu na czas rozpoczęcia oddziaływań
(natychmiast po zgłoszeniu się vs sześć tygodni od zainteresowania terapią) oraz utrzymały się
one do trzech miesięcy od zakończenia terapii (Kubany i in., 2003; Kubany i in., 2004). Inne
badanie w grupie uchodźców pokazało, że pod wpływem terapii dochodzi do zmian w
spostrzeganiu świata, jako lepszego nawet do sześciu miesięcy od zakończenia terapii i wyniki te
zauważono przy różnych typach oddziaływań terapeutycznych: metoda przedłużonej ekspozycji
i poznawczo-behawioralna (Paunovic i Öst, 2001).
W innym badaniu porównywano wpływ skuteczność techniki przedłużonej ekspozycji z
desensytyzacją przy pomocy ruchu gałek ocznych (eye movement desensitization and
reprocessing therapy, EMDR) oraz relaksacji u weteranów. Stwierdzono, że w każdej
interwencji terapeutycznej zauważono istotne obniżenie obwiniania samego siebie (Taylor,
Thordarson, Maxfield, Fedoroff, Lovell i Ogrodniczuk, 2003). Z kolei Harvey i Taylor (2010) w
metaanalizie badań nad skutecznością różnych oddziaływań terapeutycznych w grupie
wykorzystanych seksualnie dzieci i adolescentów zauważyli, że pod wpływem psychoterapii
dochodzi do zmian w poziomie samooceny, nawet do sześciu miesięcy po zakończeniu
oddziaływań.
47
Rozdział 7
Zaburzenie stresowe pourazowe a pozytywne i negatywne stany
afektywne
Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie badań dotyczących wpływu PTSD na poziom oraz
zmienność stanów afektywnych. Przedstawione zostaną badania:
•
dotyczące związku PTSD z poziomem emocjonalności negatywnej i pozytywnej,
•
dotyczące związku poszczególnych wiązek objawów z poziomem emocjonalności
negatywnej i pozytywnej,
•
określające zależności PTSD ze zmiennością emocjonalności pozytywnej i negatywnej.
Czy PTSD jest powiązane z poziomem pozytywnych i negatywnych stanów
afektywnych? Stwierdza się, że wyższy poziom objawów PTSD jest dodatnio powiązany z
emocjonalnością negatywną w wielu grupach badanych: studentów (Bash i Papa, 2014; Frazier,
Gavian, Hirai, Park, Tennen, Tomich i Tashiro, 2011; Hoyt i Yeater, 2011), osób dorosłych
(Calhoun i in., 2011; Fetzner, Collimore, Carleton i Asmundson, 2012; Vujanovic, Bonn-Miller,
Potter, Marshall i Zvolensky, 2011; Watson, Clark i Stasik, 2011), ofair trzęsień ziemi (Feder i
in., 2013), ofiar przemocy (Badour, Bown, Adams, Bunaciu i Feldener, 2012; Kunst, 2011;
Newton i Ho, 2008) w tym kobiet, które były ofiarami napaści seksualnej po 14 roku życia
(Rosenthal, Cheavens, Lynch i Follette, 2006) oraz maltretowanych w dzieciństwie
adolescentów (Shenk, Putnam i Noll, 2013), weteranów (Beckham i in., 2000; Monson, Price,
Rodriguez, Ripley i Warner, 2004), oficerów policji (Maia i in., 2011), uchodźców (Söndergaard
i Theorell, 2004), osób po zawale mięśnia sercowego (Merriman, Norman i Barton, 2007),
chorobie owotworowej (Gold, Douglas, Thomas, Elliott, Rao i Miaskowski, 2012) i uszkodzeniu
kręgosłupa (Hatcher, Whitaker i Karl, 2009) oraz kobiet z zaburzeniami odżywiania (Karr,
Crosby, Cao, Engel, Mitchell, Simonich i Wonderlich, 2013).
Na szczególną uwagę zasługuje badanie Kunst (2011) w grupie ofiar przemocy. W
oparciu o wyniki emocjonalności negatywnej i pozytywnej wyróżnił cztery typy:
48
samoaktualizujący się (wysoka PE, a niska NE), destrukcyjny (wysoka NE, a niska PE), wysoko
(wysoka PE i NE) i nisko (niska PE i NE) emocjonalny. Zauważył, iż typ destrukcyjny cechował
się najwyższym poziomem objawów PTSD i różnił się istotnie od trzech pozostałych kategorii.
W innych badaniach weterani z Wietnamu proszeni byli przez dwa tygodnie o ocenę, na
koniec dnia, nasilenia doświadczanej w ciągu dnia pozytywnych (np. szczęśliwy, dumny,
zainteresowany, zdeterminowany, silny, pełen energii) i negatywnych (lęk, frustracja, złość,
irytacja, przestraszenie oraz depresja) stanów afektywnych, jak również ocenę względnie
trwałych tendencji. Osoby z PTSD cechowały się wyższym poziomem doświadczanej
emocjonalności negatywnej, a niższej pozytywnej, w porównaniu z osobami bez PTSD.
Podkreślenia wymaga, iż różnice zaobserwowano zarówno dla nastroju (Kashdan, Julian, Merritt
i Uswatte, 2006; Kashdan, Uswatte i Julian, 2006), jak również emocji (Kashdan, Uswatte i
Julian, 2006).
Przeprowadzono również kilka analiz regresji z objawami PTSD, jako predyktorem
emocjonalności. Dla przykładu wynik badania weteranów wojny w Wietnamie pokazał, że
poziom objawów PTSD jest istotnym wyznacznikiem nasilenia negatywnych stanów
afektywnych (Miller, Vogt, Mozley, Kaloupek i Keane, 2006). Co więcej badanie w grupie osób
z zaburzeniem osobowości typu borderline pokazało, że to ilość zdarzeń traumatycznych oraz
poziom PTSD (a nie nasilenie cech borderline) były istotnymi predyktorami poziomu
negatywnych stanów afektywnych (Marshall-Berenz, Morrison, Schumacher i Coffey, 2011).
Jakie są powiązana wiązek objawów PTSD z emocjonalnością pozytywną i
negatywną? W większości badań stwierdza się, że większe nasilenie objawów PTSD z każdej
wiązki diagnostycznej jest istotnie dodatnio powiązane z emocjonalnością negatywną zarówno w
grupie osób dorosłych (Fetzer i in., 2012; Vujanovic i in., 2011), weteranów (Monson i in.,
2004) osób po zawale mięśnia sercowego (Bennett, Owen, Koutsakis i Bisson, 2002) i
uszkodzenia rdzenia kręgowego (Hatcher i in., 2009) oraz pacjentów z zaburzeniem osobowości
typu borderline (Marshall-Berenz i in., 2011). Niektórzy badacze podkreślają przy tym, że
najsilniejsze zależności PTSD z emocjonalnością negatywną zauważa się dla objawów intruzji
49
(Bennett i in., 2002; Hatcher i in., 2009; Monson i in., 2004), podczas gdy inni sugerują ogromny
wpływ objawów pobudzenia psychofizjologicznego (Marshall-Berenz i in., 2011).
Jakie są powiązana PTSD ze zmiennością emocjonalności pozytywnej i negatywnej?
Marshall-Berenz i współautorzy (2011) w grupie osób o współwystępującym zaburzeniu
borderline i PTSD stwierdzili, że poziom wszystkich wiązek objawów był istotnie dodatnio
powiązany z poziomem deklarowanej przez badanych zmienności nastroju. Jednakże, istotnym
predyktorem tej wariancji okazały się wyłącznie objawy intruzji (Marshall-Berenz i in., 2011).
W innym badaniu uczestniczyli weterani wojny z Wietnamu. Autorzy prosili uczestników przez
dwa tygodnie na koniec dnia o nasilenie odczuwanego w ciągu dnia nastroju pozytywnego i
negatywnego. Stwierdzono, że osoby z PTSD cechowały się wyższym poziomem niestabilności
emocjonalnej (Kashdan, Uswatte i Julian, 2006), w szczególności nastroju negatywnego
(Kashdan, Uswatte, Steger i in., 2006). Z kolei, Newton i Ho (2008) prosili kobiety, które
doświadczyły traumy interpersonalnej o wielokrotną ocenę odczuwanych w ciągu jednego dnia
emocji (radość, smutek, złość, lęk, napięcie i martwienie się). Zauważono, że poziom objawów
PTSD był dodatnio powiązany z intraindywidualną zmiennością radości, złości, lęku i napięcia,
nawet gdy kontrolowano poziom neurotyczności. Objawy intruzji pozostały istotnie powiązane
ze zmiennością odczuwanego lęku i radości.
50
Rozdział 8
Regulacja stanów afektywnych a pozytywne i negatywne stany
afektywne
Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie badań dotyczących powiązań poznawczej regulacji
stanów afektywnych z afektywnością:
•
związku regulacji z afektywnością pozytywną i negatywną,
•
interakcyjnego wpływu regulacji na afektywność pozytywną i negatywną,
•
powiązań regulacji ze zmiennością afektywną.
Czy poznawcza regulacja stanów afektywnych wiąże się z afektywnością pozytywną
i negatywną? Najnowsze wyniki badań pokazują, że wyższy poziom dysfunkcjonalnej regulacji
stanów afektywnych związany jest z wyższym nasileniem negatywnych stanów afektywnych
(Cheavens i Heiy, 2011; Dunkley, Ma, Lee, Preacher i Zuroff, 2014; Gupta, Rosenthal, Mancini,
Cheavens i Lynch, 2008; Haga, Kraft i Corby, 2009; Orgeta, 2009; Salsman i Linehan, 2012;
Shenk i in., 2013; Shorey, Cornelius i Idema, 2011; Vujanovic, Zvolensky i Bernstein, 2008),
depresji (Mennin, Heimberg, Turk i Fresco, 2005), lęku (Kokkonen i Pulkinnen, 1999; Mennin i
in., 2005), a niższym pozytywnych (Kokkonen i Pulkinnen, 2001b) również jakiś czas później
(Dunkley i in., 2014; Kraaij, Garnefski i in. 2008).
Jakie są powiązania poszczególnych sposobów regulacji doświadczanych stanów
afektywnych ze stanami afektywnymi? Wyniki badań, w których uczestniczyły osoby z różnych
grup sugerują, że:
•
wyższy poziom obwiania siebie i innych, ruminowania i katastrofizowania związany jest z
wyższym nasileniem negatywnych stanów afektywnych (Boonyarit, Chuawanlee,
Mascaskill i Supparerkchaisakul, 2013; Caldwell i Shaver, 2012; Dunkley i in., 2014,
Selby, Franklin, Carson-Wong i Rizvi, 2013; McEvoy, Moulds i Mahoney, 2014; Peters,
Geiger, Smart i Baer, 2014; Short i Mazmanian, 2013; Tobert i Moneta, 2013; White i
Turner, 2014), depresji (Ehring, Fischer, Schnülle, Bösterling i Tuschen-Caffier, 2008;
51
Garnefski, Baan i Kraaij, 2005; Garnefski, van der Kommer, Kraaij, Teerds, Legerstee i
Onstein, 2002; Jermann, Billieux, Larøi, Argembeau, Bondolfi. Zermatten i van der
Linden, 2009; Jermann, van der Linden, d'Acremont i Zermatten, 2006; Kamholz i in.,
2006; Kraaij i Garnefski, 2006; Kraaij, Garnefski i in, 2008; Kraaij, Garnefski, de Wilde,
Dijkstra, Gebhardt, Maes i ter Doest, 2003; Lebel, Castonguay, Mackness, Irish, Bezjak i
Devins, 2013; Martin i Dahlen, 2005; Öngen, 2010; Rudolph, Flett i Hewitt, 2007;
Schroevers, Kraaij i Garnefski, 2007; Selby, Anestis, Bender i Joiner, 2009; Sturgeon i
Zautra, 2013; Sturgeon, Zautra i Arewasikporn, 2014; van der Veek, Kraaij i Garnefski,
2009; Zhu, Auerbach, Yao, Abela, 2008), lęku (Ehring i in.,2008; Garnefski i in.,2002;
Jermann i in.,2009; Jermann i in., 2006; Kamholz i in., 2006; Kraaij i in., 2003; Martin i
in., 2010; 2005; Rudolph i in., 2007; Schroevers i in., 2007; Selby i in., 2009; van der Veek
i in., 2009),
•
nieakceptowanie własnych stanów afektywnych jest dodatnio powiązane z poziomem
negatywnych stanów afektywnych (Orgeta, 2009; Salsman i Linehan, 2012; Shaver,
Veilleux i Ham, 2013), depresji (Weinberg i Klonsky, 2009) i lęku (Weinberg i Klonsky,
2009),
•
wyższy poziom daremnego planowania skorelowany jest dodatnio z poziomem depresji
(Garnefski i in., 2005; Kraaij, van der Veek i in., 2009),
•
wyższy poziom minimalizowania znaczenia, myślenia o miłych rzeczach powiązany jest z
wyższym nasileniem pozytywnych stanów afektywnych (Balzarotti, John i Gross, 2010;
Gross i John, 2003; Wallace, Edwards, Shull i Finch, 2009; van der Veek i in., 2009).
•
odwracanie uwagi związane jest dodatnio z pozytywnymi stanami afektywnymi (Vera i in.,
2011),
•
wyższy poziom poznawczej rekonstrukturyzacji wiąże się z wyższym nasileniem
pozytywnych stanów afektywnych (Boden, Bonn-Miller, Kashdan i in., 2012; Cabello,
Salguero, Fernández-Berrocal i Gross, 2013; Cristea, Tatar, Nagy i David, 2012; Denkova i
in., 2012; Rubin i in., 2012) i niższym negatywnych (Balzarotti i in., 2010; Gross i John,
52
2003; por. Shraub, Taugut, Clavairoly i Sonntag, 2013; Rubin i in., 2012; Siener i Kerns,
2012; Wallace i in., 2009), depresji (Aldao i Nolen-Hoeksema, 2010; Aldinger, Stopsack,
Barnow, Rambau, Spitzer, Schnell i Ulrich, 2013; Betts, Gullone i Allen, 2009; Hughes,
Gullone i Watson, 2011; Moor i in., 2008) i lęku (Aldao i Nolen-Hoeksema, 2010; Dennis,
2007; Moore i in., 2008). Z kolei wyższy poziom minimalizowania znaczenia, myślenia o
miłych rzeczach oraz nadawania sytuacji pozytywnego znaczenia powiązany jest z niższym
poziomem depresji (Garnefski i in., 2002; Jermann i in., 2006; Jermann i in., 2009; Kraaij i
in., 2003; Öngen, 2010; Rudolph i in., 2007; Schroevers i in., 2007; Zhu i in., 2008),
Dodatkowo przeprowadzono szereg analiz regresji, z których wynika, iż poznawcza
regulacja stanów afektywnych jest istotnym predyktorem stanów afektywnych. Wynika z nich,
że wyższy poziom obwiniania siebie (Jermann i in., 2009; Schroevers i in., 2007; Tortella-Feliu,
Balle i Sesé, 2010; van der Veek i in., 2009) i innych (Tortella-Feliu i in., 2010),
katastrofizowania (Garnefski i Kraaij, 2006a, 2006b; Jermann i in., 2009; Öngen, 2010;
Schroevers i in., 2007; Tortella-Feliu i in., 2010), ruminacji (Garnefski i Kraaij, 2006a, 2006b;
Jostmann, Karremans i Finkenauer, 2011; Marcus, Hughes i Arnau, 2008; Peled i Moretti, 2010;
Stoia-Caraballo, Rye, Pan, Kirschman, Lutz-Zois i Lyons, 2008; Thomsen, 2006; Tortella-Feliu i
in., 2010; van der Veek i in., 2009), a niższy myślenia o miłych rzeczach (Jermann i in., 2009;
Öngen, 2010), nadawania sytuacji pozytywnego znaczenia (Schroevers i in., 2007), planowania
skutecznego poradzenia sobie z problemem (Jermann i in., 2009) jest istotnym wyznacznikiem
poziomu depresji.
Dodatkowo stwierdza się, że wyższy poziom nadawania sytuacji pozytywnego znaczenia
jest istotnym predyktorem nastroju pozytywnego (van der Veek i in., 2009). Metaanaliza badań
nad związkiem poznawczej regulacji stanów afektywnych uwzględniła następujące poznawcze
sposoby regulacyjne: unikanie (tłumienie), odwracanie uwagi, nadawanie sytuacji znaczenia z
perspektywy rozwoju osobistego, porównywanie w górę, negatywne fantazjowanie, pozytywne
fantazjowanie, ruminacje. Nadawanie sytuacji znaczenia z perspektywy rozwoju osobistego oraz
53
odwracanie uwagi okazały się najlepszymi dodatnimi predyktorami nastroju pozytywnego
(Augustine i Hemenover, 2009).
Przeprowadzono również kilka badań, w których kontrolowano wpływ innych
zmiennych. Kraaij i Garnefski (2006b) prosili uczestników wojny o określenie poznawczego
sposobu radzenia sobie z doświadczeniami wojennymi, jak również o ocenę aktualnych
objawów PTSD oraz depresji. Większa ilość zdarzeń traumatycznych, jak i wyższe nasilenie
objawów intruzji wyjaśniały 22% wariancji objawów depresji. Jednakże wpływ objawów
unikania po uwzględnieniu ilości zdarzeń wojennych i objawów intruzji okazał się nieistotny. W
ostatnim kroku uwzględniono wpływ dziewięciu skal poznawczej regulacji na objawy depresji.
Wyjaśniały one dodatkowe 27% zróżnicowania objawów depresji (najsilniejszy dodatni wpływ
zaobserwowano dla obwiniania siebie, ruminowania i akceptowania a ujemny dla nadawania
sytuacji pozytywnego znaczenia). Dodatkowo \uwzględnienie tych strategii spowodowało, że
istotny pozostał jedynie wpływ ilości doświadczonych zdarzeń wojennych. Badanie w grupie
uczestników po pierwszym zawale mięśnia sercowego pokazało, że katastrofizowanie jest
dodatnim, a myślenie o miłych rzeczach ujemnym predyktorem objawów depresji, nawet gdy
kontrolowana jest ilość miesięcy od traumy, płeć, wiek, ograniczenia funkcjonowania
wynikające z zawału oraz poziom aktywności (Garnefski, Kraaij, Schroevers, Aarnink, van der
Heijden, van Es, van Herpen i Somsen, 2009). Kolejne badanie w grupie adolescentów pokazało,
że nawet gdy kontrolowany jest wpływ ilości zdarzeń stresujących w ciągu życia, opieki i
kontroli rodzicielskiej, wyższy poziom obwiniania siebie, katastrofizowania i ruminacji a niższy
nadawania sytuacji pozytywnego znaczenia pozostają istotnymi predyktorami poziomu depresji
(Kraaij i in., 2003). Co więcej badanie, w którym uczestniczyli niepełnoletni uczniowie
pokazało, że poznawcza regulacja stanów afektywnych jest istotnym wyznacznikiem depresji i
lęku pięć miesięcy później. Stwierdzono, że (1) wyższy poziom obwiniania siebie,
katastrofizowania i ruminacji, a niższy myśli o miłych rzeczach i nadawania sytuacji
pozytywnego jest istotnym predyktorem poziomu depresji oraz (2) wyższy poziom obwiniania
siebie, ruminacji i katastrofizowania jest istotnym wyznacznikiem lęku (Garnefski, Kraaij i
54
Spinhoven, 2001). Wyższy poziom katastrofizowania, a niższy nadawania sytuacji pozytywnego
okazują się istotnymi predyktorami depresji i lęku u osób dorosłych rok później (Garnefski i
Kraaij, 2007).
Czy interakcja poznawczej regulacji stanów afektywnych wpływa na afektywność
pozytywną i negatywną? Brak jest dotychczas badań nad interakcyjnym wpływem różnych
stylów i strategii regulacji stanów afektywnych na poziom afektywności pozytywnej i
negatywnej.
Czy poznawcza regulacja stanów afektywnych wiąże się ze zmiennością afektywną?
Dotychczas przeprowadzono wyłącznie kilka badań nad związkiem poznawczej regulacji stanów
afektywnych ze zmiennością nastroju i emocji. W pierwszym badaniu uczestniczki proszone
były przez dwa tygodnie o wieczorną ocenę nastroju z ostatnich kilku godzin. Stwierdzono, że
niższy poziom stylu angażowania się w przyjemne czynności, a wyższy samokrytycyzmu i
odreagowywania emocjonalnego jest istotnym predyktorem większej zmienności nastroju
negatywnego (Fichman, Koestner, Zuroff i Gordon, 1999).
Kolejne badania dotyczyły wpływu poznawczej regulacji emocji na emocje wywołane
manipulacją eksperymentalną. W pierwszym badaniu uczestniczyły dwie grupy: osób, które
nigdy nie doświadczyły zaburzeń depresyjnych i osób, które chorują na depresję, ale obecnie nie
posiadają jej objawów. Stwierdzono, że niższy poziom poznawczej rekonstrukturyzacji, a
wyższy poziom supresji podczas oglądania filmu związany był z wyższym poziomem emocji
negatywnych zarówno podczas oglądania filmu, jak i jakiś czas później (Ehring, TuschenCaffier, Schnülle, Fisher i Gross, 2010). W kolejnym z badań stwierdzono, iż osoby regulujące
swoje emocje poprzez poznawczą rekonstrukturyzację doświadczały słabszych emocji
negatywnych w odpowiedzi na emocjogenny film, porównując do osób unikających własnego
doświadczenia (Wolgast, Lundh i Viborg, 2011). Kolejne badanie potwierdza, że wyższy poziom
stosowania poznawczej rekonstrukturyzacji zapobiega nasileniu się doświadczanych emocji
negatywnych, w tym przypadku w odpowiedzi na stres społeczny (Egloff i in., 2006; por.
Johnson, Gooding, Wood, Taylor i Tarrier, 2011).
55
W kolejnym badaniu uczestniczyło 60 osób z zaburzeniami depresyjnymi i lękowymi.
Stwierdzono, że wyższy poziom akceptowania emocji w porównaniu do supresji związany był z
niższym poziomem emocji negatywnych po obejrzeniu filmu, chociaż obydwie grupy cechowały
się podobnym wyjściowym poziomem tych emocji (Campbell-Sills, Barlow, Brown i Hofmann,
2006). Dalsze analizy dotyczyły porównania akceptacji doświadczanych emocji z myśleniem o
filmie w taki sposób, aby jak najbardziej obniżyć poziom dyskomfortu oraz brakiem manipulacji
eksperymentalnej (obejrzenie filmu). Stwierdzono, że spadek doświadczanych emocji
negatywnych był większy w obydwu grupach eksperymentalnych porównując do grupy
kontrolnej. Dodatkowo zaobserwowano większy spadek poziomu emocji negatywnych w grupie
obniżającej odczuwanie emocji negatywnych, niż akceptującej.
Kolejne badania wskazują na dodatni wpływ ruminacji (Grisham, Flower, Williams i
Moulds, 2011; Rusting i Nolen-Hoeksema, 1998), a ujemny dystrakcji uwagi (Grisham i in.,
2011; Rusting i Nolen-Hoeksema, 1998; McLaughlin, Borkovec i Sibrava, 2007) na wzrost
poziomu emocji negatywnych w odpowiedzi na manipulację eksperymentalną. Dokładniejszego
opisania wymaga badanie Broderick (2005), w którym uczestniczyli studenci, którzy trzykrotnie
wypełniali ocenę aktualnie doświadczanych emocji: przed i po indukcji smutku, jak również
natychmiast po zadaniu eksperymentalnym (ruminacja, dystrakcja i medytacja). Indukcja smutku
polegała na koncentracji i odczuciu każdego z 20 typowych twierdzeń depresyjnych (jedno
twierdzenie było pokazywane przez 15 sekund). Po przeczytaniu stwierdzenia osoby słyszały
instrukcję, w której proszono je o zamknięcie oczu i koncentrację na doświadczanym smutku.
Stwierdzono, iż osoby z grupy ruminującej cechowały się wyższym poziomem emocji
negatywnych, niż uczestnicy z grupy medytującej i dystrakcyjnej.
56
Rozdział 9
Podsumowanie teoretycznego modelu zależności cech
temperamentu, zaburzenia stresowego pourazowego, regulacji
nastroju oraz nastroju
Celem projektu było sprawdzenie powiązań między cechami temperamentu oraz objawami
zaburzenia stresowego pourazowego (PTSD) a strategiami regulacji nastroju oraz poziomem (i
zmiennością) nastroju pozytywnego i negatywnego. Poniżej dokonano podsumowania opisanych
wcześniej wyników, zaprezentowano główne oczekiwania badawcze oraz przeprowadzono
uzasadnienie teoretyczne założeń badawczych.
Jaki jest związek temperamentu z poznawczą regulacją stanów afektywnych i
stanami afektywnymi? Przedstawione wcześniej wyniki badania Marszał-Wiśniewskiej i
Nowickiej (2007) pokazały, że cechy temperamentu u ujęciu RTT są istotnym wyznacznikiem
regulacji nastroju z trzema cechami odgrywającymi najważniejszą rolę: (1) reaktywność
emocjonalna jako predyktor wyjaśniała około 45% wariancji w skali obniżania nastroju, (2)
aktywność, jako wyznacznik wyjaśniała około 10% zróżnicowania w skali podwyższania
nastroju; (3) perseweratywność, która wyjaśniała 55% wariancji w skali obniżania nastroju i
około 17% w skali podwyższania nastroju. Stwierdza się również, że cechy temperamentu w
ujęciu tej koncepcji są istotnym predyktorem doświadczanych emocji w odpowiedzi na stresory
środowiskowe: reaktywność emocjonalna decyduje w znacznej mierze o doświadczaniu emocji
negatywnych (Strelau i Zawadzki, 2005; Terelak i Kasica, 2005; Zawadzki i in., 2009), podczas
gdy aktywność - emocji pozytywnych (Strelau i Zawadzki, 2005). Dodatkowo wyższy poziom
perseweratywności, a niższy żwawości powiązany jest z silniejszym lękiem (Terelak i Kasica,
2005; Zawadzki i in., 2009). Wstępne wyniki badań Barańczuk i Zawadzkiego (2013b) nad
związkiem cech temperamentu w ujęciu RTT, regulacji nastroju (przy użyciu omówionego
dokładnie później Inwentarza Poznawczych Strategii Regulacji Nastroju, ICARUS) oraz nastroju
w grupie studentów, którzy doświadczyli co najmniej jednej sytuacji traumatycznej należałoby
57
podsumować, że (1) reaktywność emocjonalna jest istotnym predyktorem zarówno strategii
unikowych regulacji nastroju, jak również nastroju negatywnego, (2) aktywność okazała się
najważniejszym wyznacznikiem strategii aktywnych regulacji nastroju oraz nastroju
pozytywnego. Wyniki badań generalnie pokazują również, że wyższy poziom neurotyczności
wiąże się z szybszą zmianą stanów afektywnych (Bowen i in., 2011; Gordon i in., 1999;
Kuppens i in., 2007; Miller i Pilkonis, 2006; Murray i in., 1995; Velting i Liebert, 1997),
zarówno negatywnych (Eid i Diener, 1999; Murray, Allen, Rawlings i in., 2002; Murray, Allen i
Trinder, 2002; Rusting i Larsen, 1998; Stanley i Isaacowitz, 2011), jak i pozytywnych (Eid i
Diener, 1999; Kuppens i in., 2007; Murray, Allen, Rawlings i in., 2002; Murray, Allen i Trinder,
2002). Dodatkowo wyższy poziom ekstrawersji wiąże się z szybszą zmianą stanów afektywnych
(Kuppens i in., 2007; Velting i Liebert, 1997), zarówno pozytywnych (Eid i Diener, 1999;
Fleeson i in., 2002; Rusting i Larsen, 1998), jak i negatywnych (Eid i Diener, 1999). Wspomnieć
należy również, że kombinacja wysokiej neurotyczności i niskiej ekstrawersji była powiązana z
większą wariancją nastroju, podczas gdy kombinacja niskiej neurotyczności i wysokiej
ekstrawersji była związana z jego mniejszą zmiennością (Williams i in., 1990). W innym
badaniu stwierdzono, że osoby wysoko neurotyczne i ekstrawertywne cechowały się największą
zmiennością nastroju, a osoby nisko neurotyczne i ekstrawertywne cechowały się najmniejszą
zmiennością nastroju (Hepburn i Eysenck, 1989).
Jaki jest związek objawów zaburzenia stresowego pourazowego z poznawczą
regulacją stanów afektywnych i stanami afektywnymi? Wyniki badań pokazują, że poziom
objawów PTSD jest istotnie związany z trudnościami w regulacji emocjonalności (Hruska i in.,
2014; Lilly i Lim, 2013), przy czym wyższy poziom objawów PTSD współwystępuje ze
skłonnością do unikania i świadomego odcinania się od niechcianych doświadczeń
wewnętrznych, szczególnie emocji (Clohessy i Ehlers, 1999; Ehring i Quack, 2010; Fleurkens i
in., 2014; Hassija i in., 2012; Tull i in., 2007; Naifeh i in., 2012), radzenia sobie ze stresem
poprzez unikanie (Boden, Bonn-Miller, Vujanovic i in., 2012; Christiansen i in., 2013; Hruska i
Delahanty, 2012; Morris i Rao, 2013; Ogle i in., 2013; Oniszczenko i Laskowska, 2014) i
58
koncentracji na emocjach (Amstadter i Vernon, 2008; Staiger i in., 2009) katastrofizowania
(Horsham i Chung, 2013), ruminowania (Amone-P’Olak i in., 2007), obwiniania siebie (Beck i
in., 2013; Ford, 2012; Moscardino i in., 2014; Thavichachart i in. 2009), myślenia życzeniowego
(Clohessy i Ehlers, 1999), a niższym aktywnym radzeniem sobie (Boden, Bonn-Miller,
Vujanovic i in., 2012; Thavichachart i in., 2009; Morris i Rao, 2013) i poprzez koncentrację na
problemie (Amstadter i Vernon, 2008; Staiger i in., 2009), poznawczej rekonstrukturyzacji
(Armstrong i in., 2014; Boden, Bonn-Miller, Kashdan i in., 2012; Boden i in., 2013; Ehring i
Quack, 2010; Thavichachart i in., 2009), myślenia o religii (Thavichachart i in., 2009). Stwierdza
się również, że im wyższy jest poziom objawów PTSD, tym wyższy jest poziom emocjonalności
negatywnej (Badour i in., 2012; Bash i Papa, 2014; Beckham i in., 2000; Cahoun i in., 2011;
Feder i in., 2013; Fetzner i in., 2012; Frazier i in., 2011; Gold i in., 2012; Hatche i in., 2009;
Hoyt i Yeater, 2011; Karr i in., 2013; Kunst, 2011; Monson i in., 2004; Maia i in., 2011;
Merriman i in., 2007; Newton i Ho, 2008; Rosenthal i in., 2006; Shenk i in., 2013; Sӧndergaard i
Theorell, 2004; Vujanovic i in., 2011; Watson i in., 2011). Dodatkowo im wyższy jest poziom
objawów PTSD, tym wyższy jest poziom zmienności afektywnej (Kashdan, Uswatte i Julian,
2006; Marshall-Berenz i in., 2011) szczególnie negatywnych stanów afektywnych (Kashdan,
Uswatte, Steger i in., 2006; Newton i Ho, 2008).
Jaki jest związek poznawczej regulacji stanów afektywnych ze stanami
afektywnymi? W projekcie przyjmuje się, że poznawcza interpretacja stresora poprzedza
odczuwanie stanów afektywnych. Zgodnie z koncepcją Lazarusa i Folkman (1984 za: Folkman,
2008) w początkowym etapie osoba ocenia, czy sytuacja jest dla niej ważna (pierwotna ocena
poznawcza) i jakie ma możliwości do poradzenia sobie z problem (wtórna ocena poznawcza).
Wyznacza to bezpośrednio sposoby radzenia sobie ze stresem, w tym wypadku sposoby regulacji
własnych emocji, skutkujące odczuwaniem emocji pozytywnych albo negatywnych. Takie ujęcie
relacji między regulacją stanów afektywnych a doświadczanymi stanami afektywnymi
potwierdzają wyniki badań: (1) wyższy poziom interpretowania sytuacji z perspektywy
osobistego rozwoju, minimalizowania znaczenia sytuacji, porównywania się z innymi ludźmi w
59
gorszej sytuacji, akceptowanie doświadczenia sytuacji, unikanie wartościowania trudności
(dobra, zła), próby zrozumienia sytuacji i własnych emocji z nią związanych wiążą się z
intensywniejszym odczuwaniem pozytywnych stanów afektywnych, w tym wypadku energii
(Kamholz i in., 2006), podczas gdy wyższe nasilenie obwiniania samego siebie i innych za
zaistniałą sytuację, odwracanie uwagi od problemu, odcinanie się od własnych doświadczeń,
myśli samobójcze, daremne planowanie rozwiązania problemu, ruminowanie, katastrofizowanie,
tym intensywniejsze doświadczanie negatywnych stanów afektywnych (Garnefski i Kraaij,
2006a, 2006b; Kamholz i in., 2006), (2) im wyższy jest poziom ruminowania (Broderick 2005;
Grisham i in., 2011; Rusting i Nolen-Hoeksema, 1998), samokrytycyzmu (Fichman i in., 1999),
supresji (Ehring i in., 2010), a niższy poznawczej rekonstrukturyzacji (Egloff i in., 2006; Ehring
i in., 2010; Wolgast i in., 2011) i dystrakcji uwagi (Grisham i in., 2011; Rusting i Larsen, 1998;
McLaughlin i in., 2007), tym większa jest zmienności negatywnych stanów afektywnych.
Jaki jest proponowany model zależności temperamentu, zaburzenia stresowego
pourazowego, regulacji nastroju oraz nastroju? Podkreślić należy, że ze względu na
niewielką liczbę badań o takim charakterze temperamentowi oraz zaburzeniu stresowemu
pourazowemu przypisano status zmiennych niezależnych, podczas gdy strategiom regulacji
nastroju oraz nastrojowi - zmiennych zależnych.
Zgodnie z zaprezentowanymi wcześniej wynikami badań oczekuje się, że większość cech
temperamentu może się wiązać z regulacją nastroju oraz nastrojem. Najważniejszą rolę w
wyznaczaniu regulacji nastroju oraz nastroju pozytywnego i negatywnego przypisać należy
jednak reaktywności emocjonalnej oraz aktywności. Oczekuje się, że reaktywność emocjonalna
rozumiana, jako tendencja do intensywnego reagowania na emotogenne bodźce, wyrażająca się
w dużej wrażliwości oraz niskiej odporności emocjonalnej wyznaczać będzie tendencję do
stosowania strategii nasilających doświadczanie nastroju negatywnego o charakterze unikowym,
nasilenia nastroju negatywnego, jak również niewielkiej zmienności nastroju w kierunku
tendencji do pogarszania się nastroju. Aktywność z kolei, definiowana jako skłonność do
podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej, powinna dodatnio wpływać na
60
strategie aktywne - nasilające doświadczanie nastroju pozytywnego, nastrój pozytywny oraz
niewielką skłonność do polepszania się nastroju. Oczekuje się, że reaktywność emocjonalna oraz
aktywność będą odgrywały raczej decydującą rolę w wyznaczaniu poziomu nastroju
odpowiednio negatywnego oraz pozytywnego, a mniejszą w zmienności nastroju (który będzie
nieznacznie wahał się w granicach poziomu nastroju negatywnego wyznaczanego przez
reaktywność emocjonalną oraz nastroju pozytywnego uwarunkowanego aktywnością). Oznacza
to również, że najniższej zmienności afektywnej należy oczekiwać u osób z niskim nasileniem
zarówno reaktywności emocjonalnej, jak i aktywności oraz najwyższej labilności afektywnej w
grupie osób z wysokim poziomem obydwu tych cech. Oczekiwać należy więc, że osoby ze (1)
zharmonizowanym typem temperamentu o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji
mają tendencję do stosowania strategii nasilających odczuwanie nastroju pozytywnego oraz
osłabiania negatywnego, a w konsekwencji będą się charakteryzowały tendencją do
doświadczania wyższego nasilenia nastroju pozytywnego, a niższego - negatywnego, który
będzie dodatkowo cechował się niską zmiennością (oczekiwać należy niskiej, ale tendencji do
polepszania się nastroju), (2) ze zharmonizowaną strukturą temperamentu o małych
możliwościach przetwarzania stymulacji będą cechowały się tendencją do stosowania strategii
nasilających odczuwanie nastroju negatywnego oraz osłabiania pozytywnego, a w konsekwencji
będą się charakteryzowały tendencją do doświadczania wyższego poziomu nastroju
negatywnego, a niższego - pozytywnego, który będzie cechował się niską zmiennością
(przewidywać należy niskiej, ale skłonności do pogarszania się nastroju), (3) z
niezharmonizowanym typem temperamentu z tendencją do niedostymulowywania się będą
cechowały się tendencją do niskiego poziomu stosowania strategii nasilających odczuwanie
nastroju pozytywnego i negatywnego, niskiego nasilenia zarówno nastroju pozytywnego, jak
negatywnego oraz niską zmiennością nastroju (zarówno dla skłonności do podwyższania, jak
pogarszania się nastroju), (4) z niezharmonizowaną strukturą temperamentu ze skłonnością do
przestymulowywania się będą cechowały się tendencją do wysokiego poziomu stosowania
strategii nasilających odczuwanie nastroju pozytywnego i negatywnego, wysokiego nasilenia
61
zarówno nastroju pozytywnego, jak negatywnego oraz wysoką zmiennością nastroju (zarówno
dla skłonności do podwyższania, jak pogarszania się nastroju).
Podkreślić należy również związek objawów PTSD z regulacją nastroju oraz nastrojem.
Oczekuje się wyższy poziom objawów PTSD współwystępuje z wyższym nasileniem unikowych
strategii regulacji nastroju (podwyższających poziom nastroju negatywnego) i poziomu nastroju
negatywnego, a niższym strategii regulacji aktywnych (nasilających doświadczanie nastroju
pozytywnego) i nasilenia nastroju pozytywnego. Dodatkowo spodziewać się należy, że im
wyższy jest poziom objawów PTSD, tym większa jest zmienność nastroju, w kierunku jego
dalszego pogarszania się. Związek regulacji nastroju z nastrojem należy również oddzielnie
rozpatrywać u osób spełniających kryteria diagnozy objawowej PTSD i u osób nie spełniających
kryteriów tego zaburzenia. W pierwszej z tych grup, czyli wśród uczestników spełniających
kryteria diagnozy objawowej PTSD oczekiwać należy przede wszystkim nasilenia się
unikowych strategii regulacji nastroju podnoszących poziom nastroju negatywnego, nastroju
negatywnego oraz dużej zmienności nastroju (w kierunku dalszego pogarszania się nastroju)
oraz obniżenia się aktywnych strategii regulacji nastroju nasilających poziom nastroju
pozytywnego oraz nastroju pozytywnego. Z kolei w drugiej grupie, czyli osób nie spełniających
kryteriów diagnozy objawowej PTSD spodziewać się należy dominacji aktywnych strategii
regulacji nastroju podnoszących poziom nastroju pozytywnego, nastroju pozytywnego oraz
niskiej zmienności nastroju (w kierunku dalszego polepszania się nastroju). Rozwój objawów
PTSD w odpowiedzi na doświadczenie zdarzenia traumatycznego pociąga za sobą zmiany w
sposobach radzenia sobie - dochodzi przede wszystkim do nasilenia radzenia sobie ze stresem,
doświadczoną traumą oraz nastrojem poprzez unikanie. Jednakże, efektem ubocznym takiego
sposobu radzenia sobie jest utrzymywanie się negatywnych stanów afektywnych. Dodatkowo
oczekiwać należy, że rozwój PTSD i związane z nim nagłe i silne podwyższenie się stosowania
strategii unikowych regulacji nastroju (nasilających nastrój negatywny) może skutkować
rozchwianiem emocjonalnym w postaci dalszego pogarszania się nastroju. Nasilenie się
unikowych strategii regulacji nastroju podwyższających poziom nastroju negatywnego może
62
powodować również zawężenie się zasobów poznawczych na inne sposoby radzenia sobie i
regulacji nastroju, czyli aktywnej regulacji nastroju podwyższającej poziom nastroju
pozytywnego i w konsekwencji obniżenia nastroju pozytywnego. Podsumowując oczekuje się
również, że osoby spełniające kryteria diagnozy objawowej PTSD będą cechowały się wyższym
poziomem unikowych strategii regulacji nastroju, wyższym poziomem nastroju negatywnego
oraz większą zmiennością nastroju (w kierunku dalszego pogarszania się nastroju), a niższym
poziomem aktywnych strategii regulacji nastroju oraz nastroju pozytywnego.
Na zakończenie wspomnieć należy o związku regulacji nastroju z nastrojem. Oczekuje
się, że strategie aktywne regulacji nastroju będą wyznaczać tendencję do nasilania nastroju
pozytywnego, jak również niewielkiej zmienności nastroju w kierunku jego polepszania się.
Spodziewać się również należy, że strategie unikowe będą decydować o poziomie nastroju
negatywnego oraz niewielkiej zmienności nastroju w kierunku jego pogarszania się. Podobnie,
jak w przypadku temperamentu oczekuje się, że strategie aktywne oraz unikowe będą odgrywały
raczej decydującą rolę w wyznaczaniu poziomu nastroju odpowiednio pozytywnego oraz
negatywnego, a mniejszą w zmienności nastroju (który będzie nieznacznie wahał się w granicach
poziomu nastroju pozytywnego wyznaczanego przez aktywną regulację nastroju oraz
negatywnego wyznaczanego przez unikowe strategie regulacji nastroju).
63
CZĘŚĆ II
METODOLOGIA BADAŃ
64
Rozdział 10
Cel badań
Celem projektu była analiza związków między cechami temperamentu i objawami zaburzenia
stresowego pourazowego (PTSD) a strategiami regulacji nastroju oraz poziomem (i
zmiennością) nastroju pozytywnego i negatywnego.
Rozdział 11
Pytania i hipotezy badawcze
Hipoteza pomocnicza: Im wyższy jest poziom reaktywności emocjonalnej i perseweratywności,
a niższy aktywności, wytrzymałości i żwawości, tym wyższy jest poziom objawów PTSD.
Pierwsza hipoteza badawcza: (1a) im wyższy jest poziom reaktywności emocjonalnej i
perseweratywności, tym wyższy jest poziom stosowania strategii nasilających nastrój
negatywny, podczas gdy wyższy poziom takich cech, jak aktywność, wytrzymałość i żwawość
wyznacza stosowanie strategii nasilających doświadczanie nastroju pozytywnego, (1b) osoby z
odpornym typem temperamentu będą cechowały się wyższym poziomem strategii nasilających
doświadczanie nastroju pozytywnego, a niższym nasileniem strategii nasilających doświadczanie
nastroju negatywnego, osoby z typem nieodpornym będą cechowały się wyższym poziomem
strategii nasilających doświadczanie nastroju negatywnego, a niższym nasileniem strategii
nasilających doświadczanie nastroju pozytywnego, osoby z tendencją do niedostymulowywania
będą cechowały się niskim poziomem strategii nasilających doświadczanie nastroju
pozytywnego, jak i negatywnego, zaś osoby ze skłonnością do przestymulowywania się będą
cechowały się wysokim nasileniem zarówno strategii nasilających doświadczanie nastroju
pozytywnego, jak i negatywnego.
Druga hipoteza badawcza: (2a) im wyższy jest poziom reaktywności emocjonalnej i
perseweratywności, tym wyższe jest nasilenie negatywnego nastroju oraz deklarowana jego
szybsza zmiana, czyli dalsze pogarszanie się nastroju, podczas gdy im wyższy jest poziom takich
cech, jak aktywność, wytrzymałość i żwawość, tym wyższe jest nasilenie pozytywnego nastroju
65
oraz jego szybsza zmiana, czyli dalsze jego polepszanie się, (2b) osoby z odpornym typem
temperamentu będą cechowały się wyższym poziomem nastroju pozytywnego, a niższym
nastroju negatywnego oraz małą jego zmiennością (jednakże w kierunku jego dalszego
polepszania się), osoby z typem nieodpornym będą cechowały się wyższym poziomem nastroju
negatywnego, a niższym nasileniem nastroju pozytywnego oraz małą jego zmiennością (w
kierunku jego dalszego pogarszania się), osoby z tendencją do niedostymulowywania będą
cechowały się niskim poziomem nastroju pozytywnego, jak i negatywnego oraz małą jego
zmiennością (zarówno w kierunku polepszania, jak i pogarszania się nastroju), osoby ze
skłonnością do przestymulowywania się będą cechowały się wysokim nasileniem nastroju
pozytywnego, jak i negatywnego oraz dużą jego zmiennością (odpowiednio w kierunku jego
polepszania, jak i pogarszania się).
Trzecia hipoteza badawcza: (3a) im wyższy jest poziom objawów PTSD, tym wyższe jest
nasilenie strategii nasilających doświadczanie nastroju negatywnego, a niższe strategii
nasilających poziom nastroju pozytywnego, (3b) osoby z diagnozą objawową PTSD będą
intensywniej stosowały strategie nasilające poziom nastroju negatywnego i słabiej strategie
podwyższające poziom nastroju pozytywnego w porównaniu z osobami bez PTSD, które
doświadczyły traumatycznego zdarzenia.
Czwarta hipoteza badawcza: (4a) im wyższy jest poziom objawów PTSD, tym wyższy jest
poziom nastroju negatywnego, a niższy pozytywnego i większa zmienność nastroju (czyli dalsze
pogarszanie się nastroju), (4b) osoby z diagnozą objawową PTSD będą cechowały się wyższym
poziomem nastroju negatywnego, a niższym pozytywnego w porównaniu z osobami bez PTSD,
a dodatkowo będą się charakteryzowały większą zmiennością nastroju, czyli odpowiednio
szybszym pogarszaniem się nastroju.
Piąta hipoteza badawcza: Im intensywniejsze stosowanie strategii podwyższających nastrój
pozytywny i negatywny, tym odpowiednio wyższy jest poziom pozytywnego i negatywnego
nastroju oraz większa zmienność nastroju, czyli odpowiednio poprawianie się nastroju
pozytywnego oraz pogarszanie - negatywnego.
66
Rozdział 12
Plan badań
Zmienna niezależna – cechy i typy temperamentu oraz objawy i diagnoza objawowa PTSD (brak
lub wystąpienie objawów PTSD po doznanej sytuacji traumatycznej). Zmienne zależne – (1)
strategie regulacji nastroju oraz (2) poziom oraz zmienność nastroju.
Typ zharmonizowany duże możliwości
przetwarzania stymulacji
Wyższy poziom strategii
podwyższających poziom nastroju
pozytywnego, a niższe obniżających
nasilenie nastroju negatywnego
Wyższe nasilenie nastroju
pozytywnego, a niższe
negatywnego; mała zmienność (w
kierunku polepszania się)
Typ zharmonizowany małe możliwości
przetwarzania stymulacji
Wyższy poziom strategii
podwyższających poziom nastroju
negatywnego, a niższe obniżających
nasilenie nastroju pozytywnego
Wyższe nasilenie nastroju
pozytywnego, a niższe
negatywnego; mała zmienność (w
kierunku polepszania się)
Typ niezharmonizowany tendencja do
niedostymulowywania
Niski poziom strategii
podwyższających poziom nastroju
pozytywnego i negatywnego
Niskie nasilenie nastroju
pozytywnego i negatywnego; mała
zmienność (zarówno w kierunku
polepszania, jak i pogarszania się)
Typ niezharmonizowany tendencja do
przestymulowywania
Niski poziom strategii
podwyższających poziom nastroju
pozytywnego i negatywnego
Wysokie nasilenie nastroju
pozytywnego i negatywnego; duża
zmienność (zarówno w kierunku
polepszania, jak i pogarszania się)
Rycina 2. Proponowany schemat zależności typów temperamentu, regulacji nastroju oraz nasilenia i zmienności
nastroju.
Diagnoza objawowa
PTSD
Bez PTSD
Wyższy poziom strategii
nasilających nastrój negatywny, a
niższy - pozytywny
Wyższe nasilenie nastroju
negatywnego, a niższe pozytywnego;
duża zmienność (w kierunku
pogarszania się nastroju)
Wyższ poziom strategii
nasilających nastrój pozytywny, a
niższy - negatywny
Wyższe nasilenie nastroju
pozytywnego, a niższe negatywnego;
mała zmienność (w kierunku
polepszania się nastroju)
Rycina 3. Proponowany schemat zależności objawów PTSD, regulacji nastroju oraz nasilenia i zmienności nastroju.
67
Rozdział 13
Pomiar zmiennych
Procedura retestu bilingwalnego odbyła się na oryginalnej i zaadaptowanej wersji ICARUS
(dokładnie opisane poniżej), której instrukcja badała styl i nie była ograniczona do jakiejś
perspektywy czasowej. Z kolei w badaniach pilotażowych zastosowano poniższe narzędzia:
•
Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT) pozwala
ocenić energetyczne (reaktywność emocjonalna, aktywność, wytrzymałość i wrażliwość
sensoryczna) i czasowe (żwawość i perseweratywność) własności zachowania (Zawadzki i
Strelau, 1997). Rzetelność α Cronbacha w badaniu własnym wynosiła 0,81 dla żwawości i
0,73 dla perseweratywności oraz 0,83 dla wytrzymałości, 0,75 dla wrażliwości sensorycznej,
0,77 dla reaktywności emocjonalnej i 0,84 w przypadku aktywności. Dokonano również
klasyfikacji typologicznej typów temperamentu z zastosowaniem metody k-średnich na
podstawie danych uzyskanych w analizach typologicznych temperamentu (Zawadzki,
Czarnota-Bojarska, Strelau i Sobolewski, 2004; Zawadzki i Strelau, 2003). Procedura
wyodrębniania typów temperamentu z zastosowaniem tej metody składała się z kilku
elementów: (1) dokonano standaryzacji wyników skal FCZ-KT, (2) przewidywano, że w
oparciu o wystandaryzowane wyniki skal FCZ-KT wyróżni się cztery grupy skupień, czyli
typów temperamentu, (3) przeprowadzono klasyfikację typów (bez iteracji). Wyniki
standaryzowanych średnich cech temperamentu u osób o różnych typach temperamentu
zostały przedstawione poniżej (zob. Rycina 4),
68
1,5
Odporny
1
Niedostymulowujący
się
Średnia
0,5
Reaktywność emocjonalna
Aktywność
Wytrzymałość
0
Wrażliwość sensoryczna
Perseweratywność
-0,5
Przestymulowujący
się
-1
Żwawość
Nieodporny
-1,5
Rycina 4. Wyniki standaryzowanych średnich dla cech temperamentu u osób z różnymi typami temperamentu w
badaniu pilotażowym.
•
Potraumatyczna Skala Diagnostyczna (PDS; Foa, 1995; Foa, Cashman, Jaycox i Perry,
1997), w polskiej adaptacji Małgorzaty Dragan i Marii Lis-Turlejskiej (por. Dragan, 2008).
Kwestionariusz ten pozwala na ocenę ekspozycji jednostki na różnego rodzaju traumatyczne
zdarzenia w trakcie jej życia, a następnie – po wybraniu przez osobę badaną określonego –
jej zdaniem najbardziej – dramatycznego zdarzenia (wraz z określeniem czasu, jaki upłynął
od tego zdarzenia), dokonanie oceny stopnia zagrożenia życia, doznanych urazów, itp.,
wzbudzonych przez to zdarzenie emocji oraz aktualnej częstości wszystkich 17 objawów
PTSD, czasu ich trwania, a także problemów z funkcjonowaniem w różnych sferach życia.
Rzetelność α Cronbacha w badaniu własnym wynosiła 0,83 dla objawów intruzji, 0,79 w
przypadku unikania/odrętwienia oraz 0,80 dla objawów pobudzenia psychofizjologicznego
(oraz 0.90 dla wyniku ogólnego). Do badania nasilenia objawów obliczono sumę punktów
(dla czterostopniowej skali odpowiedzi) dla poszczególnych kategorii objawów oraz dla skali
ogólnej,
•
Inwentarz Poznawczych Strategii Regulacji Stanów Afektywnych (Inventory of Cognitive
Affect Regulation Strategies, ICARUS) autorstwa Kamholz i współautorów (2006) w
polskiej adaptacji Barańczuk i Zawadzkiego (2013a), który służy do pomiaru strategii
poznawczej regulacji stanów afektywnych. Składa się z 59 stwierdzeń, do których badany ma
się ustosunkować wybierając jedną z czterech odpowiedzi (aby poczuć się lepiej
69
korzystałam/em z tego sposobu radzenia sobie, 1 – wcale, 2 – trochę, 3 – średnio, 4 –
bardzo). Narzędzie tworzy 15 skal: dystansowanie (α=0,68), obwinianie innych (α=0,77),
obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach (α=0,83), bezcelowe planowanie
(α=0,81), odwracanie uwagi poprzez myślenie o innych rzeczach (α=0,81), myślenie o
miłych rzeczach (α=0,85), myślenie o religii (α=0,94), myślenie o samobójstwie (α=0,88),
minimalizowanie znaczenia (α=0,64), analizowanie emocji i sytuacji (α=0,87),
przyjmowanie perspektywy rozwoju osobistego (α=0,81), porównywanie w dół i testowanie
rzeczywistości (α=0,76), akceptowanie emocji (α=0,59) oraz akceptowanie sytuacji (α=0,66),
obserwowanie siebie (α=0,57). Inwentarz może być stosowany zarówno w formie do badania
strategii oraz dyspozycyjnych stylów regulacji nastroju, jak również emocji. W badaniu
własnym zastosowano wersję do badania strategii regulacji nastroju,
•
Wielowymiarowy Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem (COPE, Carver, Scheier
i Weintraub, 1989) w polskiej adaptacji Juczyńskiego i Ogińskiej-Bulik (2009) składający się
z 60 stwierdzeń tworzących 15 skal radzenia sobie ze stresem. W badaniu własnym
rzetelność pomiaru skal wynosiła od α=0,44 (odwracanie uwagi) do α=0,95 (myśli o religii),
•
Skale Regulacji Nastroju opracowane przez Wojciszke (2003), obejmują 30 pozycji
dotyczących tendencji do podwyższania i obniżania nastroju. Pierwsza z nich wiąże się ze
skłonnością do myśli i zachowań poprawiających i utrzymujących pozytywny nastrój. Druga
z kolei odzwierciedla tendencję do myśli i zachowań pogarszających i podtrzymujących
negatywny nastój. W badaniu własnym uzyskano współczynniki rzetelności wynoszące od
α=0,87 dla skali Podwyższania Nastroju do α=0,92 dla Skali Obniżania Nastroju,
•
Skala Uczuć Pozytywnych i Negatywnych (SUPIN; Watson, Clark i Tellegen, 1988) w
polskiej adaptacji Brzozowskiego (2010), składa się z 30 pozycji mierzących względnie stałe
tendencje do intensywniejszego doświadczania stanów afektywnych (nastroju). W badaniu
własnym uzyskano wartości rzetelności pomiaru wynoszące od α=0,91 dla nastroju
pozytywnego oraz α=0,93 dla negatywnego,
70
•
dodatkowo przeprowadzono badanie zmienności nastroju w postaci trzech pytań, do których
badany proszony był o ustosunkowanie się na pięciostopniowej skali (1=nigdy, 2=rzadko,
3=czasami, 4=często, 5=zawsze): "mój nastrój szybko się zmieniał", "szybko
przechodziłem/am z nastroju pozytywnego do negatywnego", "szybko przechodziłem/am z
nastroju negatywnego do pozytywnego".
Z kolei w badaniach właściwych zastosowano poniższe narzędzia:
•
opisany wcześniej Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu
(FCZ-KT). Rzetelność α Cronbacha w badaniach właściwych wynosiła 0,83 dla żwawości i
0,74 dla perseweratywności oraz 0,82 dla wytrzymałości, 0,75 dla wrażliwości sensorycznej,
0,79 dla reaktywności emocjonalnej i 0,81 w przypadku aktywności. Typy temperamentu
zostały wyodrębnione – podobnie jak w próbie pilotażowej - na podstawie danych
uzyskanych w analizach typologicznych temperamentu (Zawadzki i in., 2004; Zawadzki i
Strelau, 2003) z zastosowaniem metody k-średnich (również tylko klasyfikacja). Procedura
wyodrębniania typów została opisana wcześniej. Wyniki standaryzowanych średnich cech
temperamentu u osób z różnymi typami temperamentu zostały przedstawione poniżej,
1,5
Odporny
1
Niedostymulowujący
się
Średnia
0,5
Reaktywność emocjonalna
Aktywność
Wytrzymałość
0
Wrażliwość sensoryczna
Perseweratywność
-0,5
Przestymulowujący
się
Żwawość
-1
-1,5
Nieodporny
Rycina 5. Wyniki standaryzowanych średnich dla cech temperamentu u osób z różnymi typami temperamentu w
badaniu właściwym.
•
PTSD-K jest rodzimą metodą pomiaru nasilenia objawów i diagnozy PTSD (Zawadzki,
Bieniek, Strelau, Oniszczenko, Sobolewski, 2002). Narzędzie obejmuje 40 pozycji
71
diagnozujących nasilenie objawów wg DSM-IV. Rzetelność α Cronbacha skali ogólnej
PTSD-K w badaniu właściwym wynosiła 0,97,
•
opisany wcześniej Inwentarz Poznawczych Strategii Regulacji Stanów Afektywnych
(ICARUS; Barańczuk i Zawadzki, 2013a; Kamholz i in., 2006). W badaniu właściwym
rzetelność α Cronbacha skal inwentarza ICARUS: dystansowanie (α=0,66), obwinianie
innych (α=0,69), obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach (α=0,75),
bezcelowe planowanie (α=0,70), odwracanie uwagi poprzez myślenie o innych rzeczach
(α=0,79), myślenie o miłych rzeczach (α=0,74), myślenie o religii (α=0,91), myślenie o
samobójstwie (α=0,75), minimalizowanie znaczenia (α=0,58), analizowanie emocji i sytuacji
(α=0,81), przyjmowanie perspektywy rozwoju osobistego (α=0,80), porównywanie w dół i
testowanie rzeczywistości (α=0,69), akceptowanie emocji (α=0,45) oraz akceptowanie
sytuacji (α=0,63), obserwowanie siebie (α=0,46),
•
opisana wcześniej Skala Uczuć Pozytywnych i Negatywnych (SUPIN; Brzozowski, 2010;
Watson i in., 1988). W badaniu właściwym rzetelność α Cronbacha pomiaru skal inwentarza
SUPIN wynosiła α=0,92 dla nastroju pozytywnego oraz α=0,92 dla negatywnego,
•
dodatkowo przeprowadzono badanie zmienności nastroju, w którym uczestnik proszony był,
aby zastanowił się i odpowiedział, jak w ciągu ostatniego miesiąca zmieniał się jego nastrój,
gdzie 1=nigdy, 2=rzadko, 3=czasami, 4=często, 5=zawsze). W przypadku nastroju
zastosowano trzy następujące pytania: "mój nastrój szybko się zmieniał", "szybko
przechodziłem/am z nastroju pozytywnego do negatywnego", "szybko przechodziłem/am z
nastroju negatywnego do pozytywnego",
•
ankieta demograficzna, badającą m.in. stopień zagrożenia życia (cztery pytania o ofiary
śmiertelne oraz zagrożenie życia dla uczestnika zdarzenia, bliskich mu osób oraz innych
osób), połączonych później we wskaźnik „zagrożenia życia”, doznane urazy ciała (trzy
pytania o wielkość doznanych urazów przez uczestnika zdarzenia, bliskie mu osoby oraz
innych uczestników zdarzenia), połączonych później we wskaźnik „doznane urazy”,
okołotraumatyczne emocje (trzy pytania o poczucie przerażenia, bezradności i horroru),
72
połączonych we wskaźnik „okołotraumatycznych emocji”, okołotraumatyczne doznania
dysocjacyjne (pięć pytań o doznania o charakterze derealizacji, depersonalizacji, odrętwienia,
ograniczonej świadomości i niepamięci zdarzenia w trakcie lub zaraz po wypadku; APA,
2000), połączonych we wskaźnik „okołotraumatycznej dysocjacji” oraz jedno pytanie o
sumaryczną wielkość doznanych strat materialnych. Pięć tych składników zostało po
standaryzacji wyników połączonych we wskaźnik „poziomu ekspozycji”. Dodatkowo w
ankiecie demograficznej badano poziom powypadkowych stresorów, związanych ze
skutkami wypadku: problemami prawnymi, finansowymi, zdrowotno-rehabilitacyjnymi,
komunikacyjnymi (10 pytań), na podstawie których stworzono wskaźnik „długotrwałych
konsekwencji wypadku” (zob. Zawadzki i Popiel, 2012).
Instrukcja we wszystkich zastosowanych narzędziach (z wyłączeniem FCZ-KT oraz
ankiety demograficznej) w badaniach pilotażowych i właściwych odnosiła się do ostatniego
miesiąca.
Rozdział 14
Osoby badane
W pierwszym reteście bilingwalnym uczestniczyło 45, a w drugim 58 studentów anglistyki. W
badaniu pilotażowym, które było równocześnie procedurą walidacyjną ICARUS uczestniczyło
250 studentów I lub II stopnia warszawskich uczelni (w większości z Uniwersytetu
Warszawskiego), którzy (1) nie ukończyli 30 roku życia oraz (2) zadeklarowali ekspozycję na co
najmniej jedno zdarzenie traumatyczne - 152 kobiety i 98 mężczyzn w wieku 18-30 lat
(M=22,67, SD=2,33). Osoby te zadeklarowały doznanie od 1 do 6 wydarzeń traumatycznych,
przy czym 159 osób (63,6%) wykazało doznanie jednego wydarzenia. Jako najpoważniejsze
zdarzenie, do którego odnoszono objawy zaburzeń pourazowych, 94 osoby (37,6%) wskazały
wypadek, 16 (6,4%) - klęskę żywiołową, napaść seksualną - 63 osoby (25,2%), poważną
chorobę - 36 osób (14,4%) oraz inne wydarzenia - 44 osoby (16,4%). Aktualne PTSD (diagnoza
objawowa – bez uwzględnienia kryterium F) zostało zdiagnozowane u 62 (24,8%) osób
badanych.
73
W badaniu właściwym brało udział 280 uczestników ofiar wypadków drogowych - 147
kobiet i 133 mężczyzn w wieku 18-80 lat (M= 34,93, SD= 13,70) i czasu od wydarzenia w
miesiącach wynoszącą od jednego do 24 miesięcy (M=10,17, SD=6,22). Analizy pokazały
również, że 9 osób miało wykształcenie podstawowe, 20 zasadnicze zawodowe, 110 średnie oraz
141 podyplomowe/wyższe. Aktualne PTSD (bez uwzględnienia kryterium F) zostało
zdiagnozowane u 101 (36,6%) osób badanych. W obu grupach diagnoza miała zatem charakter
jedynie diagnozy objawowej, co przeprowadzono w celu zachowania porównywalności z
danymi dotyczącymi nasilenia objawów oraz zwiększenia liczebności grupy z rozpoznaniem
PTSD.
Rozdział 15
Procedura badań
Pierwszy retest bilingwalny został przeprowadzony na Wydziale Anglistyki UW wśród osób
dwujęzycznych: uczestnicy wypełniali oryginalną wersję inwentarza ICARUS, a tydzień później
- wersję polską. W kolejnym kroku wykonano drugi retest bilingwalny również na Wydziale
Anglistyki UW (uczestnicy wypełnili oryginalną wersję kwestionariusza ICARUS, a następnie
od razu skorygowaną wersję polską).
Uczestnicy do badań walidacyjnych byli poszukiwani poprzez ogłoszenia w Internecie
oraz w akademikach. Badanie miało charakter anonimowy, a uczestnicy nie byli nagradzani za
udział w badaniu. Badania były prowadzone przez studentów psychologii. Uczestnicy zostali
poinformowani o tym, że w każdej chwili można się wycofać z udziału oraz polega na
wypełnieniu kilku kwestionariuszy dotyczących radzenia sobie ze stresem oraz emocji i ich
regulacji, których wypełnienie trwa około dwóch godzin. Osobom zainteresowanym udziałem,
pokazywano listę "sytuacji" (część I Potraumatycznej Skali Diagnostycznej - 13 pozycji
umożliwiających wybranie zdarzenia lub zdarzeń traumatycznych) z prośbą o poinformowanie,
czy doświadczyli któregokolwiek z wymienionych zdarzeń. Uczestnikami badania były tylko te
osoby, które potwierdziły doświadczenie przynajmniej jednego zdarzenia. Podkreślić należy, że
74
uzyskano zgodę Komisji Etycznej Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki Zachowania UW na
przeprowadzenie badań pilotażowych.
Uczestnikami do badań właściwych byli uczestnicy wypadków drogowych - osoby
dorosłe, obu płci z Warszawy i okolic. Uczestnicy byli rekrutowani na podstawie policyjnego
rejestru kolizji i wypadków oraz ochotniczych zgłoszeń (informacja zamieszczona w materiałach
informacyjnych, dostępna w szpitalach, fundacjach, firmach ubezpieczeniowych oraz na stronie
internetowej: www.icgz.uw.edu.pl/katastrofy). Na przetwarzanie danych osobowych w ramach
Projektu została uzyskana zgoda Głównego Inspektora Danych Osobowych (pismo GI – DOLIS
– 024/893/07/5767 z dnia 12 października 2007 roku). Osoby badane otrzymały wynagrodzenie
za udział w wysokości 50 zł. Podkreślić należy, że uzyskano zgodę Komisji Etycznej
Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki Zachowania UW również na przeprowadzenie badań
właściwych.
Rozdział 16
Analizy statystyczne
W badaniach zastosowano następujące analizy statystyczne: statystyki opisowe i współczynniki
rzetelności α Cronbacha, analizy czynnikowe ze skalami ICARUS, współczynniki korelacji rPearsona, dwuczynnikowe analizy wariancji oraz analizy ścieżkowe.
75
CZĘŚĆ III
ADAPTACJA INWENTARZA ICARUS
76
Rozdział 17
Adaptacja inwentarza ICARUS
Wersja oryginalna Inwentarza Poznawczych Strategii Regulacji Stanów Afektywnych
(ICARUS) została stworzona przez Barbarę Kamholz i współautorów (2006; por. Garnefski,
Kraaij i Spinhoven, 2001). Autorzy podkreślali, iż celem konstrukcji inwentarza był pomiar
poznawczej regulacji stanów afektywnych ukierunkowanej raczej na obniżanie nasilenia
afektywności negatywnej, niż na podwyższenie pozytywnej. Narzędzie powstało poprzez analizę
taksonomii poznawczej regulacji stanów afektywnych i nie odwołuje się do konkretnych założeń
teoretycznych. Wersja początkowa składała się ze 112 pozycji (część pochodziła z innych
narzędzi), która po wstępnym pomiarze w grupie studentów zmniejszyła się do 97. W oparciu o
kolejne badanie w grupie 398 studentów pula ta ograniczyła się do ostatecznej liczby 59 pozycji,
tworzących piętnaście skal badających podstawowe wzorce (narzędzie może być również
stosowane, jako inwentarz do badania strategii) reagowania w przypadku doświadczenia
niekontrolowanego stresującego zdarzenia: (1) dystansowania rozumianego, jako odcinanie się
od własnych emocji, (2) obwiniania siebie i koncentracji na negatywnych emocjach (3)
obwiniania innych, (4) bezcelowego planowania, (5) supresji myśli/odwracania uwagi, myślenia:
(6) o miłych rzeczach, (7) o religii lub (8) o samobójstwie, (9) minimalizowania znaczenia, (10)
analizowania emocji i sytuacji, (11) przyjmowania perspektywy rozwoju osobistego, (12)
porównywania w dół i testowania rzeczywistości, akceptowania: (13) emocji i (14) sytuacji oraz
(15) obserwowania siebie (własnych doświadczeń). Wskaźniki rzetelności pomiaru skalami tych
strategii poznawczych (α Cronbacha) wynosiły od 0,74 do 0,95. Stwierdzono również
zróżnicowaną, ale satysfakcjonującą stabilność retestową w badaniu podłużnym (drugi pomiar
przeprowadzony był miesiąc później). W badaniu tym współczynniki korelacji dla skal wynosiły
od 0,33 dla akceptowania emocji do 0,93 dla myślenia o religii.
Trafność walidacyjna oryginalnej wersji została potwierdzona poprzez analizę związków
ICARUS ze skalami radzenia sobie ze stresem oraz negatywnych stanów afektywnych w grupie
osób z zaburzeniami psychicznymi. Zgodnie z przewidywaniami stwierdzono dodatnie
77
powiązanie skal ICARUS z radzeniem sobie ze stresem (19 na 22 oczekiwanych relacji okazała
się istotna), przy czym skala myślenia o religii była najsilniej powiązana z jej odpowiednikiem w
wymiarach radzenia sobie ze stresem. Dodatkowo strategie takie, jak obwinianie siebie i
koncentracja na negatywnych emocjach, obwinianie innych, odwracanie uwagi, dystansowanie
się, myślenie o samobójstwie oraz bezcelowe planowanie były dodatnio związane z
doświadczaniem depresji i lęku. Z kolei minimalizowanie znaczenia, myślenie pozytywne,
przyjmowanie perspektywy rozwoju osobistego, analizowanie emocji i sytuacji, akceptowanie
sytuacji, porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości oraz obserwacja siebie skorelowane
były dodatnio z nasileniem poczucia energii.
Dalsze analizy Kamholz i współautorów (2006) pokazały również na silne dodatnie
powiązanie skal inwentarza ICARUS. W eksploracyjnej analizie czynnikowej skale te utworzyły
trzy główne czynniki: pierwszy odzwierciedlał pozytywne i aktywne próby radzenia sobie z
emocjami, a drugi dotyczył negatywnej regulacji polegającej na unikaniu i odwracaniu uwagi.
Czynnik trzeci składał się wyłącznie z jednej skali - myślenia o religii. Podkreślić należy przy
tym, że stwierdzono niewielki wpływ płci na uzyskane wyniki: kobiety cechowały się wyższym
poziomem myślenia o religii niż mężczyźni.
Prace adaptacyjne Inwentarza Poznawczej Regulacji Stanów Afektywnych (ICARUS)
rozpoczęły się od uzyskania zgody autorów na adaptację narzędzia (uzyskano zgodę Komisji
Etycznej Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki Zachowania UW na adaptację narzędzia).
Proces adaptacji był dość złożony i zakładał istnienie podobnych sposobów poznawczej regulacji
stanów afektywnych w różnych kulturach i w związku z tym konieczność wzajemnych translacji
językowych. Po uzyskaniu oficjalnego pozwolenia, przetłumaczono wersję oryginalną na język
polski przez dwóch profesjonalnych tłumaczy oraz dokonano weryfikacji trafności tłumaczenia
przez autorów polskiej adaptacji, którzy ustalili też wspólnie końcową wersję językową pozycji.
W dalszym kroku dokonano zwrotnego tłumaczenia wersji polskiej na język angielski, która
została wysłana do autorów narzędzia z prośbą o ocenę trafności tłumaczenia (wierności treści
pozycji). W tym czasie przeprowadzono również pierwszy retest bilingwalny na Wydziale
78
Anglistyki UW osób dwujęzycznych: uczestnicy wypełniali oryginalną wersję inwentarza
ICARUS, a tydzień później - wersję polską. Uwagi autorów wersji oryginalnej ICARUS oraz
wyniki pierwszego retestu bilingwalnego wskazały na konieczność poprawienia czterech
pozycji: 2 (skala obserwowania siebie), 26 (skala dystansowania się), 37 (skala obwiniania siebie
i koncentracji na negatywnych emocjach) i 52 (skala akceptowania sytuacji). W kolejnym kroku
wykonano drugi retest bilingwalny również na Wydziale Anglistyki UW (uczestnicy wypełnili
oryginalną wersję kwestionariusza ICARUS, a następnie od razu skorygowaną wersję polską).
Po wykazaniu równoważności skal obu wersji językowych inwentarza oraz uznaniu polskiego
tłumaczenia za ostateczne, dalsze analizy były skoncentrowane na oszacowaniu rzetelności i
trafności pomiaru.
Rozdział 18
Badane zmienne i zastosowane narzędzia badawcze
Do walidacji skal inwentarza ICARUS zastosowano Wielowymiarowy Inwentarz do Pomiaru
Radzenia Sobie ze Stresem (COPE), Skale Regulacji Nastroju, Skalę Uczuć Pozytywnych i
Negatywnych (SUPIN). We wszystkich narzędziach użytych w badaniu walidacyjnym instrukcja
dotyczyła reakcji i zachowań osoby badanej z ostatniego miesiąca (w reteście bilingwalnym
instrukcja ICARUS dotyczyła ogólnej tendencji do stosowania poszczególnych wzorców, bez
ograniczenia do specyficznego okresu).
Rozdział 19
Wyniki badań
19.1. Retest bilingwalny
Wyniki pierwszego retestu bilingwalnego pokazały, że osoby badane inaczej odpowiadały na
pozycję 2, 26, 37 i 52. Różnice w tłumaczeniu tych pozycji były zgodne z uwagami autorów
wersji oryginalnej. Największą trudność w tłumaczeniu zanotowano dla pozycji 26 - "I trance
out", która ze względu na brak dokładnego odpowiednika w języku polskim została ostatecznie
przetłumaczona w drugim reteście na „staję się zobojętniały(a)". Treściowo zatem wszystkie
79
cztery pozycje zostały skorygowane. Wyniki pierwszego retestu bilingwalnego pokazały
dodatkowo, że istnieje istotna korelacja wszystkich skal kwestionariusza ICARUS między
odpowiedziami w wersji angielskiej i polskiej, co sugeruje istnienie względnej zgodności
odpowiedzi na pozycje obu wersji językowych skal inwentarza ICARUS.
W drugim reteście bilingwalnym stwierdzono wysoką zgodność odpowiedzi dla
wszystkich pozycji oraz skal. Korelacje r-Pearsona wynosiły od 0,29 (pozycja 17) do 0,90
(pozycja 51) oraz od 0,58 (Skala akceptowania emocji) do 0,89 (Skala obwiniania innych).
Wyniki te udokumentowały zatem wierność tłumaczenia pozycji inwentarza ICARUS.
19.2. Trafność teoretyczna pomiaru skal inwentarza ICARUS
W odniesieniu do wymiarów poznawczej regulacji ICARUS z wymiarami Skal Regulacji
Nastroju zauważono, że część poznawczych strategii jest silniej powiązana z tendencją do
obniżania nastroju, podczas gdy inne z tendencją do jego podwyższania (zob. Tabela 2).
Tabela 2. Współczynniki korelacji r Pearsona skal inwentarza ICARUS ze Skalami Regulacji Nastroju w badaniu
pilotażowym.
Skala Podwyższania
Nastroju
Skala Obniżania
Nastroju
0,35**
-0,09
Myślenie pozytywne
0,47
**
0,14*
Obserwowanie siebie
0,19**
-0,06
**
-0,04
Skale inwentarzy ICARUS oraz Regulacji Nastroju
Pespektywa rozwoju osobistego
Akceptowanie sytuacji
Akceptowanie emocji
0,24
0,11
-0,05
0,25
**
0,11
0,17
**
-0,07
Porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości
0,25
**
0,26**
Myślenie o religii
0,23**
0,12
Obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach
-0,00
0,66**
Dystansowanie
-0,02
0,42**
Myślenie o samobójstwie
-0,15*
0,40**
Odwracanie uwagi
0,13*
0,18**
Bezcelowe planowanie
0,21**
0,23**
0,06
0,27**
Analizowanie
Minimalizowanie znaczenia
Obwinianie innych
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Zaobserwowano, że skłonność do podwyższania własnego nastroju związana była z
przyjmowaniem perspektywy rozwoju osobistego (r=0,35; p<0,01), myśleniem pozytywnym
80
(r=0,47; p<0,01), obserwowaniem siebie (r=0,19; p<0,01), akceptowaniem sytuacji (r=0,24;
p<0,01), analizowaniem emocji i sytuacji (r=0,25; p<0,01), minimalizowaniem znaczenia
(r=0,17; p<0,01), porównywaniem w dół i testowaniem rzeczywistości (r=0,25; p<0,01),
myśleniem o religii (r=0,23; p<0,01) i samobójstwie (r=-0,15; p<0,05), bezcelowym
planowaniem (r=0,21; p<0,01) oraz odwracaniem uwagi (r=0,13; p<0,05). Z kolei tendencja do
obniżania swojego nastroju była istotnie powiązana z myśleniem o miłych rzeczach (r=0,14;
p<0,05), porównywaniem w dół i testowaniem rzeczywistości (r=0,26; p<0,01), myśleniem o
religii (r=0,23; p<0,01), obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach (r=0,66;
p<0,01), dystansowaniem (r=0,42; p<0,01), myśleniem o samobójstwie (r=0,40; p<0,01),
bezcelowym planowaniem (r=0,23; p<0,01). odwracaniem uwagi (r=0,18; p<0,01) i
obwinianiem innych (r=0,27; p<0,01).
W analizie związków poznawczych strategii regulacji stanów z wymiarami radzenia
sobie ze stresem (inwentarz COPE) stwierdzono, że przyjmowanie perspektywy rozwoju
osobistego (r=0,68; p<0,01), myślenie pozytywne (r=0,38; p<0,01), akceptowanie sytuacji
(r=0,39; p<0,01), analizowanie emocji i sytuacji (r= 0,33; p<0,01), oraz obserwowanie siebie
(r=0,37; p<0,01) były najsilniej powiązane z tendencją do przyjmowania perspektywy rozwoju
osobistego. Supresja myśli/odwracanie uwagi (r=0,46; p<0,01) oraz myślenie o samobójstwie
(r= 0,27; p<0,01) były najsilniej powiązane z tendencją do odwracania uwagi. Z kolei
dystansowanie (r=0,31; p<0,01) oraz obwinianie innych (r=0,19; p<0,01) było najsilniej
związane ze zaprzestaniem działań. Obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach
było najsilniej powiązane z koncentrowaniem się na emocjach (r=0,42; p<0,01), akceptowanie
emocji z akceptacją doświadczenia sytuacji (r=0,27; p<0,01), minimalizowanie znaczenia z
radzeniem sobie poprzez humor (r=0,32; p<0,01), a bezcelowe planowanie z unikaniem (r=0,31;
p<0,01).Zaobserwowano również najsilniejsze powiązania myślenia o religii między obydwoma
skalami (r=0,89; p<0,01). Porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości było równie silnie
powiązane z poszukiwaniem wsparcia instrumentalnego (r=0,22; p<0,01) i odwracaniem uwagi
(r=0,22; p<0,01). Ze względu na dużą liczbę uzyskanych korelacji wyniki są dostępne u
81
autorów. W celu uzyskania uogólnionego obrazu zależności przeprowadzono analizy
czynnikowe (Główne Składowe, rotacja Varimax) oddzielnie dla obu inwentarzy. Analiza
czynnikowa COPE pozwoliła wyróżnić trzy czynniki: pierwszego odzwierciedlającego aktywne
radzenie sobie ze stresem (podejmowanie aktywności, planowanie poradzenia sobie z
problemem, unikanie innych działań, przyjmowanie perspektywy rozwoju osobistego, akceptacja
zdarzenia i emocji, drugiego odnoszącego się do poszukiwania wsparcia w celu obniżenia
dyskomfortu psychicznego (poszukiwanie wsparcia instrumentalnego i emocjonalnego,
aktywność religijna, odreagowywanie emocjonalne) oraz trzeciego odzwierciedlającego unikanie
(unikanie działania, zaprzeczanie, odwracanie uwagi, zaprzestanie działań, używanie środków
psychoaktywnych oraz żartowanie z problemu). Następnie przy użyciu metody regresyjnej
obliczono współczynniki korelacji r Pearsona wyników czynnikowych inwentarza ICARUS i
COPE (Barańczuk i Zawadzki, 2013a).
Tabela 3. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników skala inwentarza ICARUS oraz inwentarza COPE w
badaniu pilotażowym.
Czynniki skal inwentarza
ICARUS i COPE
Czynnik aktywny ICARUS
Czynnik unikowy ICARUS
** p<0,01 (dwustronnie).
Czynnik aktywnego
radzenie sobie COPE
Czynnik unikowego
radzenia sobie COPE
Czynnik poszukiwania
wsparcia COPE
0,55**
-0,07
0,19**
0,49**
0,13**
0,17**
Stwierdzono, że czynnik aktywny ICARUS związany był z czynnikiem aktywnego
(r=0,55; p<0,01) i unikowego (r=0,19; p<0,01) radzenia sobie, jak również z poszukiwaniem
wsparcia (r=0,13; p<0,01). Z kolei czynnik unikowy ICARUS skorelowany był z czynnikiem
unikowego (r=0,49; p<0,01) radzenia sobie, jak również z poszukiwaniem wsparcia (r=0,17;
p<0,01). Uzyskane dane pokazały, że wymiary poznawczej regulacji stanów afektywnych
badane skalami kwestionariusza ICARUS dotyczą zasadniczo aktywnej oraz unikowej formy
radzenie sobie ze stresem.
W kolejnych analizach walidowano powiązanie strategii regulacji stanów afektywnych z
nasileniem nastroju i emocji, które doświadczyły traumatycznego zdarzenia. Stwierdzono, że
obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach, dystansowanie oraz myślenie o
samobójstwie powiązane były z niższym poziomem emocjonalności pozytywnej, a wyższym
82
negatywnej. Odwrotne zależności zaobserwowano dla minimalizowania znaczenia. Część ze
strategii takich jak obwinianie innych, analizowanie emocji i sytuacji, porównywanie w dół i
testowanie rzeczywistości, odwracanie uwagi, myślenie o miłych rzeczach i religii były
wyłącznie dodatnio związane z emocjonalnością negatywną, podczas gdy rozwój osobisty,
akceptacja emocji i sytuacji oraz obserwacja siebie dodatnio z pozytywną. Myślenie o miłych
rzeczach były dodatnio powiązane z emocjonalnością pozytywną i negatywną (dokładne wyniki
dostępne u autorów). Podkreślić przy tym należy, że skale inwentarza ICARUSA wykazały
silniejsze powiązania z wymiarami nastroju, a niższe z poszczególnymi emocjami, co sugeruje,
iż narzędzie w niniejszum badaniu służy przede wszystkim do badania efektywność regulacji
nastroju. Szczegółowe analizy powiązań skal regulacji nastroju ICARUS z nastrojem zostały
zaprezentowane w dalszych częściach pracy.
83
CZĘŚĆ IV
WYNIKI BADAŃ PILOTAŻOWYCH
84
Rozdział 20
Analiza czynnikowa skal polskiej wersji inwentarza ICARUS
W tabeli 4 zaprezentowano wyniki eksploracyjnej analizy czynnikowej skal inwentarza (metoda
Głównych Składowych Oblimin z normalizacją Keisera) z badań wstępnych. Zastosowanie
eksploracyjnej analizy czynnikowej miało na celu sprawdzenie założeń teoretycznych o dwóch
głównych wzorach regulacji stanów afektywnych: skal podwyższających i obniżających
pozytywne i negatywne stany afektywne.
Tabela 4. Wyniki analizy czynnikowej skal inwentarza ICARUS w badaniu pilotażowym.
Skale inwentarza ICARUS
Czynnik 1
Czynnik 2
Perspektywa rozwoju osobistego
0,77
-0,06
Myślenie pozytywne
0,71
0,12
Obserwowanie siebie
0,66
-0,02
Akceptowanie sytuacji
0,64
-0,18
Akceptowanie emocji
0,62
-0,05
Analizowanie
0,53
0,21
Minimalizowanie znaczenia
0,47
0,13
Porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości
0,43
0,33
Myślenie o religii
0,31
-0,14
Obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach
-0,03
0,79
Dystansowanie
-0,11
0,77
Myślenie o samobójstwie
-0,13
0,61
Bezcelowe planowanie
0,26
0,46
Odwracanie uwagi
0,31
0,43
Obwinianie innych
0,01
0,31
Wyniki analizy okazały się zgodne z przewidywaniem wyodrębnienia się dwóch
głównych czynników w strukturze skal inwentarza ICARUS. Pierwszy z nich dotyczy
pozytywnych i aktywnych prób regulacji nastroju (przyjmowanie perspektywy rozwoju
osobistego, myślenie o miłych rzeczach, obserwowanie siebie, akceptowanie sytuacji i emocji,
analizowanie emocji i sytuacji, minimalizowanie znaczenia, porównywanie w dół i testowanie
rzeczywistości oraz myślenie o religii), a drugi odzwierciedla negatywną regulację, która polega
na unikaniu i odwracaniu uwagi (obwinianie siebie i koncentrowanie się na negatywnych
emocjach, dystansowanie, myślenie o samobójstwie, bezcelowe planowanie, odwracanie uwagi,
oraz obwinianie innych).
85
Wyniki badania są w dużym stopniu zgodne z analizami czynnikowymi
przeprowadzonymi przez Kamholz i współautorów (2006). W badaniach tych wyróżniono trzy
czynniki. Pierwszy czynnik odzwierciedlał aktywne próby poradzenia sobie z problemem, który
składał się z następujących skal: myślenie o miłych rzeczach, porównywanie w dół i testowanie
rzeczywistości, przyjmowanie perspektywy rozwoju osobistego, analizowanie emocji i sytuacji,
akceptowanie sytuacji i emocji, minimalizowanie znaczenia, obserwowanie siebie oraz
odwracanie uwagi. Czynnik drugi odzwierciedlał próby unikania oraz odwracania uwagi i
zawierał następujące skale: myślenie o samobójstwie, dystansowanie, obwinianie siebie i innych
oraz daremne planowanie). Czynnik trzeci składał się wyłącznie z jednej skali: myśli religijnych.
Rozdział 21
Analizy korelacyjne
21.1. Temperament a zaburzenie stresowe pourazowe
Poniżej zaprezentowano analizy korelacji r Pearsona cech temperamentu z objawami stresowego
zaburzenia pourazowego PTSD. Nie stwierdzono istotnych powiązań aktywności i wrażliwości
sensorycznej z objawami PTSD.
Tabela 5. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z objawami PTSD w badaniu pilotażowym.
Skale FCZ-KT i PDS
Reaktywność emocjonalna
Aktywność
Wytrzymałość
Wrażliwość sensoryczna
Perseweratywność
Żwawość
Wynik ogólny
PTSD
0,23**
-0,08
-0,14*
0,01
0,12
-0,16*
Objawy
Intruzji
0,20**
-0,07
-0,10
0,01
0,13*
-0,18**
Objawy
unikania/odrętwienia
0,17**
-0,09
-0,10
0,01
0,05
-0,10
Objawy
psychofizjologiczne
0,23**
-0,04
-0,18**
0,01
0,12*
-0,13*
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Zauważono natomiast, że (1) reaktywność emocjonalna związana była z wynikiem
ogólnym PTSD (r=0,23; p<0,01), objawami intruzji (r=0,20; p<0,01), unikania/odrętwienia
(r=0,17; p<0,01) oraz psychofizjologicznymi (r=0,23; p<0,01), (2) wytrzymałość skorelowana
była z wynikiem łącznym PTSD (r=-0,14; p<0,05), symptomami psychofizjologicznymi
(r=-0,18; p<0,01), (3) perseweratywność powiązana była z objawami intruzji (r=0,13; p<0,05)
oraz psychofizjologicznymi (r=0,12; p<0,05), (4) żwawość związana była z wynikiem ogólnym
86
PTSD (r=-0,16; p<0,05), objawami intruzji (r=-0,18; p<0,01) oraz psychofizjologicznymi (r=0,13; p<0,05).
21.2. Temperament a regulacja nastroju
W tabeli 6 zaprezentowano współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z regulacją
nastroju (ze względu na dużą liczbę skal zaprezentowano wyłącznie istotne statystycznie
korelacje).
Tabela 6. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z regulacją nastroju w badaniu pilotażowym.
Skale
FCZ-KT i ICARUS
Reaktywność
Aktywność Wytrzymałość
emocjonalna
Wrażliwość
sensoryczna
Perseweratywność Żwawość
Czynnik aktywny
-0,10
0,21**
0,06
0,15*
0,00
0,19**
Czynnik unikowy
0,36**
-0,12*
-0,24**
-0,12
0,29**
-0,10
Perspektywa
rozwoju osobistego
-0,19**
0,27**
0,14*
0,14*
-0,06
0,18**
-0,00
0,19**
-0,08
0,14*
0,14*
0,11
Obserwowanie
siebie
-0,17**
0,07
0,14*
0,01
-0,19**
0,23**
Akceptowanie
sytuacji
-0,13*
0,07
0,07
-0,00
-0,10
0,17**
Analizowanie
0,08
0,08
-0,06
0,24**
0,17**
0,12*
Minimalizowanie
znaczenia
-0,11
0,17**
0,08
0,04
-0,03
0,06
Porównywanie w
dół i testowanie
rzeczywistości
0,17**
0,07
-0,09
0,14*
0,18**
-0,04
Obwinianie siebie i
koncentracja na
negatywnych
emocjach
0,41**
-0,14
-0,24**
-0,00
0,35**
-0,11
Dystansowanie
0,20**
-0,11
-0,14*
-0,15*
0,06
-0,06
Myślenie o
samobójstwie
0,13*
-0,14*
-0,15*
-0,05
0,09
-0,05
Bezcelowe
planowanie
0,08
0,03
-0,03
0,05
0,19**
0,00
0,20**
0,02
-0,17**
0,03
0,17**
-0,16*
Myślenie
pozytywne
Obwinianie innych
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Stwierdzono powiązania reaktywności emocjonalnej (r=0,36; p<0,01), aktywności (r=0,12; p<0,05), wytrzymałości (r=-0,24; p<0,01) i perseweratywności (r=0,29; p<0,01) z
czynnikiem unikowym ICARUS oraz aktywności (r=0,21; p<0,01), wrażliwości sensorycznej
(r=0,15; p<0,05) i żwawości (r=0,19; p<0,01) z czynnikiem aktywnym ICARUS. Co więcej
stwierdzono, że (1) reaktywność emocjonalna związana była z przyjmowaniem perspektywy
87
rozwoju osobistego (r=-0,19; p<0,01), obserwowaniem siebie (r=-0,17; p<0,01), akceptowaniem
sytuacji (r=-0,13; p<0,05), porównywaniem w dół i testowaniem rzeczywistości (r=0,17;
p<0,01), obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach (r=0,41; p<0,01),
dystansowaniem (r=0,20; p<0,01), myśleniem o samobójstwie (r=0,13; p<0,05) obwinianiem
innych (r=0,20; p<0,01), (2) aktywność skorelowana była z przyjmowaniem perspektywy
rozwoju osobistego (r=0,27; p<0,01), myśleniem pozytywnym (r=0,19; p<0,01),
minimalizowaniem znaczenia (r=0,17; p<0,01), myśleniem o samobójstwie (r=-0,14; p<0,05),
(3) wytrzymałość powiązana była z przyjmowaniem perspektywy rozwoju osobistego (r=0,14;
p<0,05), obserwowaniem siebie (r=0,14; p<0,05), obwinianiem siebie i koncentracją na
negatywnych emocjach (r=-0,24; p<0,01), dystansowaniem (r=-0,14; p<0,05), myśleniem o
samobójstwie (r=-0,15; p<0,05), obwinianiem innych (r=-0,17; p<0,01), (4) wrażliwość
sensoryczna związana była z przyjmowaniem perspektywy rozwoju osobistego (r=0,14; p<0,05),
myśleniem pozytywnym (r=0,14; p<0,05), analizowaniem emocji i sytuacji (r=0,24; p<0,01),
porównywaniem w dół i testowaniem rzeczywistości (r=0,14; p<0,05), dystansowaniem (r=0,15; p<0,05), (5) perseweratywność skorelowana była z myśleniem pozytywnym (r=0,14;
p<0,05), obserwowaniem siebie (r=-0,19; p<0,01), analizowaniem emocji i sytuacji (r=0,17;
p<0,01), porównywaniem w dół i testowaniem rzeczywistości (r=0,18; p<0,01), obwinianiem
siebie i koncentracją na negatywnych emocjach (r=0,35; p<0,01), bezcelowym planowaniem
(r=0,19; p<0,01), obwinianiem innych (r=0,17; p<0,01), (6) żwawość powiązana była z
przyjmowaniem perspektywy rozwoju osobistego (r=0,18; p<0,01), obserwowaniem siebie
(r=0,23; p<0,01), akceptowaniem sytuacji (r=0,17; p<0,01), analizowaniem emocji i sytuacji
(r=0,12; p<0,05), obwinianiem innych (r=-0,16; p<0,05).
88
21.3. Temperament a nastrój
Kolejna analiza dotyczyła związku cech temperamentu z nasileniem i zmiennością nastroju (zob.
Tabela 7).
Tabela 7. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z nasileniem i zmiennością nastroju w badaniu
pilotażowym.
Skale FCZ-KT, SUPIN oraz
Nastrój pozytywny
zmienności nastroju
Reaktywność emocjonalna
Aktywność
Wytrzymałość
Wrażliwość sensoryczna
Perseweratywność
Żwawość
Nastrój negatywny
Pogarszanie się
nastroju
Polepszanie się
nastroju
-0,35**
0,34**
0,36**
-0,05
0,34
**
-0,09
-0,09
0,06
0,30
**
0,11
-0,19
0,34
**
**
-0,30
**
-0,24
**
0,05
-0,09
-0,04
-0,06
**
**
-0,01
**
-0,02
0,32
-0,25
**
0,30
-0,19
** p<0,01 (dwustronnie).
Nie zauważono istotnych korelacji cech temperamentu z tendencją do polepszania się
nastroju. Stwierdzono natomiast związek (1) reaktywności emocjonalnej (r=-0,35; p<0,01),
aktywności (r=0,34 p<0,01), wytrzymałości (r=0,30; p<0,01), perseweratywności (r=-0,19;
p<0,01) i żwawości (r=0,34; p<0,01) z nastrojem pozytywnym, (2) reaktywności emocjonalnej
(r=0,34; p<0,01), wytrzymałości (r=-0,30; p<0,01), perseweratywności (r=0,32; p<0,01) i
żwawości (r=-0,25; p<0,01) z nastrojem negatywnym oraz (3) reaktywności emocjonalnej
(r=0,36; p<0,01), wytrzymałości (r=-0,24; p<0,01), perseweratywności (r=0,30; p<0,01) i
żwawości (r=-0,19; p<0,01) z tendencją do szybkiego pogarszania się nastroju.
89
21.4. Zaburzenie stresowe pourazowe a regulacja nastroju
W tabeli 8 zaprezentowano współczynniki korelacji r Pearsona stresowego zaburzenia
pourazowego z regulacją nastroju (ze względu na dużą liczbę skal zaprezentowano wyłącznie
istotne statystycznie powiązania).
Tabela 8. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD z regulacją nastroju w badaniu pilotażowym.
Skale PDS i ICARUS
Czynnik aktywny
Czynnik unikowy
Porównywanie w dół i testowanie
rzeczywistości
Obwinianie siebie i koncentracja na
negatywnych emocjach
Dystansowanie
Myślenie o samobójstwie
Odwracanie uwagi
0,02
0,31**
Objawy
intruzji
-0,01
0,22**
Objawy
unikania/odrętwienia
0,03
0,29**
Objawy
psychofizjologiczne
0,03
0,29**
0,12
0,12*
0,08
0,12
0,26**
0,19**
0,23**
0,26**
0,26**
0,24**
0,18**
0,17**
0,13*
0,18**
0,26**
0,26**
0,15*
0,26**
0,21**
0,15*
Wynik ogólny
PTSD
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Zauważono, że wynik ogólny PTSD (r=0,31; p<0,01), objawy intruzji (r=0,22; p<0,01),
unikania/odrętwienia (r=0,29; p<0,01) oraz pobudzenia psychofizjologicznego (r=0,29; p<0,01)
powiązane były z czynnikiem unikowym ICARUS. Dodatkowo (1) wynik ogólny PTSD
związany był z obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach (r=0,26; p<0,01),
dystansowaniem (r=0,26; p<0,01), myśleniem o samobójstwie (r=0,24; p<0,01), odwracaniem
uwagi (r=0,18; p<0,01), (2) objawy ponownego doświadczania traumy skorelowane były z
porównywaniem w dół i testowaniem rzeczywistości (r=0,12; p<0,05), obwinianiem siebie i
koncentracją na negatywnych emocjach (r=0,19; p<0,01), dystansowaniem (r=0,17; p<0,01),
myśleniem o samobójstwie (r=0,13; p<0,05), odwracaniem uwagi (r=0,18; p<0,01), (3)
symptomy unikania/odrętwienia powiązane były z obwinianiem siebie i koncentracją na
negatywnych emocjach (r=0,23; p<0,01), dystansowaniem (r=0,26; p<0,01), myśleniem o
samobójstwie (r=0,26; p<0,01), odwracaniem uwagi (r=0,15; p<0,05), (4) objawy
psychofizjologiczne związane były z obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych
emocjach (r=0,26; p<0,01), dystansowaniem (r=0,26; p<0,01), myśleniem o samobójstwie
(r=0,21; p<0,01), odwracaniem uwagi (r=0,15; p<0,05).
90
21.5. Zaburzenie stresowe pourazowe a nastrój
W tabeli 9 z kolei zaprezentowano analizy korelacji r Pearsona stresowego zaburzenia
pourazowego z nastrojem. Nie stwierdzono istotnych powiązań PTSD z tendencją do
polepszania się nastroju.
Tabela 9. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD z nasileniem i zmiennością nastroju w badaniu
pilotażowym.
Wynik ogólny
PTSD
Objawy
intruzji
Nastrój pozytywny
-0,27**
-019**
-0,26**
-0,24**
Nastrój negatywny
0,36**
0,30**
0,30**
0,34**
Pogarszanie się nastroju
0,26**
0,20**
0,23**
0,25*
Polepszanie się nastroju
0,07
0,03
0,07
0,07
Skale PDS, SUPIN i zmienności
nastroju
Objawy
Objawy
unikania/odrętwienia psychofizjologiczne
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Zauważono natomiast, że (1) wynik ogólny PTSD związany był z niższym poziomem
nastroju pozytywnego (r=-0,27; p<0,01) a wyższym negatywnego (r=0,36; p<0,01) oraz
tendencją do szybkiego pogarszania się nastroju (r=0,26; p<0,01), (2) objawy ponownego
doświadczania traumy skorelowane były z niższym nasileniem nastroju pozytywnego (r=-0,19;
p<0,01) a wyższym negatywnego (r=0,30; p<0,01) oraz skłonnością do szybkiego pogarszania
się nastroju (r=0,20; p<0,01), (3) symptomy unikania/odrętwienia powiązane były z niższym
poziomem nastroju pozytywnego (r=-0,26; p<0,01) a wyższym negatywnego (r=0,30; p<0,01)
oraz tendencją do szybkiego pogarszania się nastroju (r=0,23; p<0,01), (4) objawy
psychofizjologiczne związane były z niższym nasileniem nastroju pozytywnego (r=-0,24;
p<0,01) a wyższym negatywnego (r=0,34; p<0,01) oraz skłonnością do szybkiego pogarszania
się nastroju (r=0,25; p<0,05).
91
21.6. Regulacja nastroju a nastrój
Ostatnie analizy korelacji r Pearsona dotyczyły związku poznawczej regulacji nastroju z
nasileniem i zmiennością nastroju (zob. Tabela 10). Ze względu na dużą liczbę skal
zaprezentowano wyłącznie istotne statystycznie korelacje.
Tabela 10. Współczynniki korelacji r Pearsona regulacji nastroju z nasileniem i zmiennością nastroju w badaniu
pilotażowym.
Nastrój
pozytywny
Nastrój
negatywny
Pogarszanie się
nastroju
Polepszanie się
nastroju
Czynnik aktywny
0,32**
0,02
-0,10
0,11
Czynnik unikowy
-0,12*
0,39**
0,31**
0,04
Perspektywa rozwoju
osobistego
0,29**
-0,03
-0,13*
0,08
Myślenie pozytywne
0,24**
0,12*
-0,07
0,11
0,25
**
-0,02
-0,11
0,08
0,19
**
0,05
-0,01
0,02
*
-0,01
-0,07
0,08
0,10
*
0,04
0,02
*
-0,07
0,11
Skale ICARUS, SUPIN i
zmienności nastroju
Obserwowanie siebie
Akceptowanie sytuacji
Akceptowanie emocji
Analizowanie
Minimalizowanie znaczenia
0,14
0,23
**
0,13
-0,15
Porównywanie w dół i
testowanie rzeczywistości
0,10
0,18**
0,10
0,08
Myślenie o religii
0,05
0,15*
-0,03
0,14*
-0,23**
0,48**
0,41**
-0,01
-0,05
0,27**
0,23**
0,09
-0,11
**
**
0,01
Obwinianie siebie i
koncentracja na negatywnych
emocjach
Dystansowanie
Myślenie o samobójstwie
0,31
0,17
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Zauważono, że czynnik aktywny ICARUS związany był z poziomem nastroju
pozytywnego (r=0,32; p<0,01) a czynnik unikowy ICARUS skorelowany był z nasileniem
nastroju negatywnego (r=0,39; p<0,01) i tendencją do szybkiego pogarszania się nastroju
(r=0,31; p<0,01). Dodatkowo stwierdzono, że (1) przyjmowanie perspektywy rozwoju
osobistego (r=0,29; p<0,01), myślenie pozytywne (r=0,24; p<0,01), obserwowanie siebie
(r=0,25; p<0,01), akceptowanie sytuacji (r=0,19; p<0,01) i emocji (r=0,14; p<0,05),
minimalizowanie znaczenia (r=0,23; p<0,01), obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych
emocjach (r=-0,23; p<0,01) były związane z poziomem nastroju pozytywnego, (2) myślenie
pozytywne (r=0,12; p<0,05), analizowanie emocji i sytuacji (r=0,13; p<0,05), minimalizowanie
92
znaczenia (r=-0,15; p<0,05), porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości (r=0,18; p<0,01),
myślenie o religii (r=0,15; p<0,05), obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach
(r=0,48; p<0,01), dystansowanie (r=0,27; p<0,01) i myślenie o samobójstwie (r=0,31; p<0,01)
skorelowano były z nasileniem nastroju negatywnego, (3) przyjmowanie perspektywy rozwoju
osobistego (r=-0,13; p<0,05), obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach
(r=0,41; p<0,01), dystansowanie (r=0,23; p<0,01), myślenie o samobójstwie (r=0,17; p<0,01)
były powiązane z tendencją do pogarszania się nastroju, (4) myślenie o religii związane było ze
skłonnością do polepszania się nastroju (r=0,14; p<0,05).
93
Rozdział 22
Analizy wariancji
Celem dwuczynnikowej analizy wariancji była ocena różnic w poznawczej regulacji nastroju
oraz nasilenia i zmienności u osób w zależności od diagnozy PTSD oraz typów temperamentu.
Wyniki średnich przedstawiono na poniższych rycinach:
0,8
Czynnik
unikowy
0,6
0,4
Czynnik
aktywny
Nastrój
pozytywny
Nastrój
negatywny
Pogarszanie się
nastroju
Polepszanie się
nastroju
Średnia
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
Odporny
Nieodporny
Niedostymulowujący się
Przestymulowujący się
Rycina 6. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju
u osób z różnymi typami temperamentu w badaniu pilotażowym.
Nastrój
negatywny
0,7
0,6
Czynnik
unikowy
0,5
0,4
0,3
Średnia
0,2
Nastrój
pozytywny
Czynnik
aktywny
Pogarszanie się
nastroju
Polepszanie się
nastroju
0,1
0
-0,1
-0,2
-0,3
Diagnoza PTSD
Bez PTSD
Rycina 7. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju
u osób spełniających i nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu pilotażowym.
94
Ro
zw
ó
yś
le j os
ob
Ob nie
se poz isty
r
Ak wo y ty
w
w
ce
p t an i n e
ow e s
Ak
ie
a
bi
ce n ie
e
pt
s
ow ytu
ac
an
M
ji
ie
in
e
im
al An mo
c
izo ali
zo j i
w
Po ani w a
n
e
ró
wn zna ie
y w cz
e
M ani nia
ew
yś
le
Ob ni e dół
wi o re
ni
lig
a
M
Dy nie ii
yś
s
le
ni stan ieb
eo
so ie
w
Be
s
an
zc am
elo o b i e
we ó js
t
Od pla w ie
wr n ow
a
Ob can ani
e
wi ie
u
ni
an w a
gi
ie
in
ny
ch
M
Średnia
.
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
Odporny
Nieodporny
Niedostymulowujący się
Przestymulowujący się
Rycina 8. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji nastroju u osób z różnymi typami
temperamentu w badaniu pilotażowym.
95
Ro
zw
ój
yś
os
le
ob
n
ist
Ob ie p
y
o
se
zy
rw
ty
wn
Ak
o
e
ce wan
pt
i
e
ow
sie
an
bi
Ak
ie
e
ce
sy
pt
tu
ow
ac
an
ji
ie
M
e
in
m
im
An
oc
al
ji
izo aliz
ow
wa
a
ni
Po
e z nie
ró
na
wn
yw cze
ni
an
a
ie
M
w
yś
le
dó
n
ł
Ob ie o
re
wi
l ig
ni
ii
an
i
e
M
Dy
s
yś
ieb
sta
le
ie
ns
ni
eo
ow
sa
an
Be
m
ie
zc
elo obó
j
s tw
we
pl
ie
an
Od
ow
wr
an
ac
ie
an
Ob
ie
wi
uw
ni
ag
an
i
ie
in
ny
ch
M
Średnia
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
-0,1
-0,2
Diagnoza PTSD
Bez PTSD
Rycina 9. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji nastroju u osób spełniających i nie
spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu pilotażowym.
96
W oparciu o wyniki analizy wariancji stwierdzono:
•
istotny efekt typu temperamentów dla czynnika aktywnego ICARUS F (3, 241)=3,91,
p=0,009 i czynnika unikowego ICARUS F (3, 241)=5,09, p=0,002; przyjmowania
perspektywy rozwoju osobistego F (3, 237)=7,82, p=0,000 , myślenia pozytywnego F (3,
234)=2,73, p=0,044, obwiniania siebie i koncentracji na negatywnych emocjach F (3,
229)=7,03, p=0,000, dystansowania F (3, 238)=3,46, p=0,017, nastroju pozytywnego F (3,
237)=9,14, p=0,000 i negatywnego F (3, 239)=14,24, p=0,000, oraz tendencji do
pogarszania się nastroju F (3, 232)=8,98, p=0,000, co potwierdziły dalsze analizy post-hoc
przy zastosowaniu testu Scheffego:
o
osoby ze skłonnością do przestymulowywania (M=0,24, 95% CI [-0.17, 0.50]) cechowały
się wyższym poziomem aktywnego czynnika regulacji stanów afektywnych, niż osoby z
nieodporną strukturą temperamentu (M=-0,34, 95% CI [-0.60, -0.86]), p=0,026,
o
osoby z odpornym typem temperamentu (M=-0,42, 95% CI [-0.78, -0.07]) cechowały się
niższym nasileniem unikowego czynnika regulacji stanów afektywnych, niż osoby z
nieodporną strukturą temperamentu (M=0,42, 95% CI [0.16, 0.67]), p=0,000 i z tendencją
do przestymulowania (M=0,23, 95% CI [-0.15, 0.48]), p=0,001,
o
osoby z przestymulowującym się typem temperamentu (M=9,32, 95% CI [8.36, 10.29])
cechowały się wyższym poziomem przyjmowania perspektywy rozwoju osobistego, niż
osoby z nieodporną strukturą temperamentu (M=6,96, 95% CI [5.96, 7.96]), p=0,007;
dodatkowo osoby z odpornym typem temperamentu (M=10,81, 95% CI [9.44, 12.19])
cechowały się wyższym nasileniem tej strategii, niż osoby ze strukturą nieodporną
(M=6,96, 95% CI [5.96, 7.96]), p=0,000 i z tendencją do niedostymulowania (M=8,05,
95% CI [6.81, 9.30]), p=0,043,
o
osoby z tendencją do przestymulowania się (M=10,54, 95% CI [9.29, 11,79]) cechowały
się wyższym poziomem myślenia pozytywnego, niż osoby z nieodpornym typem
temperamentu (M=7,99, 95% CI [6.76, 9.22]), p=0,032,
97
o
osoby ze strukturą temperamentu o tendencji do przestymulowania (M=8,89, 95% CI
[7.72, 10.05]) cechowały się wyższym nasileniem obwiniania siebie i koncentracji na
negatywnych emocjach, niż osoby z odpornym typem temperamentu (M=5,83, 95% CI
[4.19, 7.46]), p=0,000; dalsze analizy pokazały, że osoby z nieodporną strukturą
temperamentu (M=9,92, 95% CI [8.75, 11.09]) cechowały się wyższym poziomem tej
strategii, niż osoby z odpornym typem temperamentu (M=5,83, 95% CI [4.19, 7.46]),
p=0,000 oraz skłonnością do niedostymulowania (M=8,83, 95% CI [5.34, 8.31]), p=0,002,
o
osoby z odporną strukturą temperamentu M=1,73, 95% CI [0.87, 2.58]) cechowały się
niższym nasileniem dystansowania, niż osoby z nieodpornym typem temperamentu
(M=3,26, 95% CI [2.69, 3.84]), p=0,006 oraz tendencją do niedostymulowania (M=3,36,
95% CI [2.63,.09]), p=0,045,
o
osoby z odpornym typem temperamentu (M=36,75, 95% CI [33.06, 40.43]) cechowały się
wyższym nasileniem nastroju pozytywnego, niż osoby ze strukturą nieodporną (M=25,67,
95% CI [23.06, 28.26]), p=0,000, tendencją do niedostymulowania (M=31,27, 95% CI
[27.78, 34.77]), p=0,000 i przestymulowania (M=32,75, 95% CI [30.11, 35.40]), p=0,014;
kolejne analizy pokazały, że osoby ze skłonnością do przestymulowywania się (M=32,75,
95% CI [30.11, 35.40]) cechowały się wyższym poziomem tego nastroju, niż osoby z
nieodpornym typem temperamentu (M=25,67, 95% CI [23.06, 28.26]), p=0,002,
o
osoby z nieodporną strukturą temperamentu (M=26,74, 95% CI [23.86, 29.61]) cechowały
się wyższym nasileniem nastroju negatywnego, niż osoby z typem odpornym (M=13,01,
95% CI [8.94, 17.08]), p=0,000 i niedostymulowującym się (M=16,67, 95% CI [12.99,
20.36]), p=0,000; dodatkowo osoby z tendencją do przestymulowywania się (M=25,31,
95% CI [22.45, 28.17]) cechowały się wyższym poziomem tego nastroju, niż osoby z
odporną strukturą temperamentu (M=13,01, 95% CI [8.94, 17.08]), p=0,000 i
niedostymulowującą się (M=16,67, 95% CI [12.99, 20.36]) p=0,016,
o
osoby z typem nieodpornym (M=2,53, 95% CI [2.27, 2.79]) cechowały się szybszym
pogarszaniem się nastroju, niż osoby ze strukturą odporną (M=1,49, 95% CI [1.11, 1.87]),
98
p=0,000 i niedostymulowującą się (M=2,02, 95% CI [1.68, 2.36]), p=0,004; dodatkowo
osoby ze skłonnością do przestymulowania (M=2,54, 95% CI [2.29, 2.79]) cechowały się
szybszym pogarszaniem się nastroju, niż osoby z typem odpornym (M=1,49, 95% CI [1.11,
1.87]), p=0,000 i niedostymulowującym się (M=2,02, 95% CI [1.68, 2.36]), p=0,003,
•
istotny efekt diagnozy objawowej PTSD dla czynnika unikowego ICARUS F (1,
241)=5,28, p=0,022; obwiniania siebie i koncentracji na negatywnych emocjach F (1,
229)=5,98, p=0,015, dystansowania F (1, 238)=4,18, p=0,042, myślenia o samobójstwie F
(1, 241)=5,89, p=0,016, nastroju negatywnego F (1, 239)=9,93, p=0,002, tendencji do
pogarszania się nastroju F (1, 232)=6,23, p=0,013, przy czym ich poziom był bardziej
nasilony u osób spełniających kryteria diagnostyczne PTSD, porównując do osób bez
diagnozy tego zaburzenia,
•
istotny efekt interakcji diagnozy PTSD i typów temperamentu w przypadku nastroju
negatywnego F (3, 239)=3,98, p=0,009, który nie został potwierdzony w badaniach
właściwych i w związku z tym wątek ten nie będzie dalej rozwijany.
99
Rozdział 23
Analizy ścieżkowe
Czy diagnoza objawowa PTSD modyfikuje powiązania strategii regulacji nastroju z
poziomem i zmiennością nastroju? Analizy ścieżkowe rozpoczęto od porównania związków
czynników regulacji nastroju z poziomem nastroju pozytywnego i negatywnego oraz
zmiennością nastroju u osób spełniających i nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej
PTSD w celu określenia, czy rozwój PTSD zmienia schemat tych powiązań.
Tabela 11. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju w
grupie osób spełniających kryteria diagnozy objawowej PTSD w badaniu pilotażowym.
Czynniki ICARUS, skale
SUPIN oraz zmienność
nastroju
Czynnik
aktywny
Czynnik
unikowy
Nastrój
pozytywny
Nastrój
negatywny
Czynnik aktywny
X
-0,02
0,43**
0,01
-0,26*
0,29*
Czynnik unikowy
-0,02
X
-0,01
0,23
0,31*
0,06
-0,01
X
-0,12
-0,01
0,38**
0,23
-0,12
X
0,51**
0,22
X
0,37**
0,37**
X
Nastrój pozytywny
Nastrój negatywny
0,43
**
0,01
*
-0,01
Polepszanie się nastroju
0,29*
0,06
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
0,38**
Pogarszanie się nastroju
-0,26
*
0,31
0,51
**
0,22
Pogarszanie Polepszanie
się nastroju się nastroju
Tabela 12. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju w
grupie osób nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu pilotażowym.
Czynniki ICARUS, skale
SUPIN oraz zmienność
nastroju
Czynnik
aktywny
Czynnik
unikowy
Nastrój
pozytywny
Nastrój
negatywny
Pogarszanie
się nastroju
Polepszanie
się nastroju
Czynnik aktywny
X
0,28**
0,29**
0,01
-0,07
0,05
Czynnik unikowy
0,28**
X
-0,13
0,39**
0,26**
0,02
**
**
0,15*
Nastrój pozytywny
0,29
**
-0,13
X
-0,34
-0,23
Nastrój negatywny
0,01
0,39**
-0,34**
X
0,36**
0,04
Pogarszanie się nastroju
-0,07
0,26**
-0,23**
0,36**
X
0,12
0,04
0,12
X
Polepszanie się nastroju
0,05
0,02
0,15
*
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Stwierdzono, że czynnik aktywny związany był z poziomem nastroju pozytywnego
zarówno w grupie osób spełniających (r=0,43; p<0,01), jak i nie spełniających (r=0,29; p<0,01)
kryteriów diagnozy objawowej PTSD. Natomiast czynnik unikowy skorelowany był istotnie z
100
nasileniem nastroju negatywnego wyłącznie w grupie osób nie spełniających kryteriów diagnozy
objawowej PTSD (r=0,39; p<0,01).
W kolejnych analizach przeprowadzono analizy ścieżkowe, w której cechom
temperamentu oraz nasileniu objawów PTSD przypisano status zmiennych niezależnych,
wymiarom strategii regulacji nastroju – zmiennych pośredniczących (mediatorów), zaś
poziomowi i zmienności nastroju pozytywnego i negatywnego - zmiennych zależnych. Spośród
cech temperamentu uwzględniono wyłącznie dwie, czyli reaktywność emocjonalną i aktywność,
które okazały się najsilniej związane z unikowymi i aktywnymi strategiami regulacji nastroju
oraz nastrojem (perseweratywność nie została włączona do modelu, bowiem nie przewidywała
strategii regulacyjnych). Dodatkowo, ze względu na ogromną ilość skal oraz najsilniejsze
powiązania czynnika aktywnego i unikowego ICARUS z innymi zmiennymi w modelach
ścieżkowych uwzględniono wyłącznie czynnik aktywny i unikowy regulacji nastroju, z
pominięciem podziału analiz na poszczególne skale. W analizie tej dopuszczono skorelowanie
zmiennych pośredniczących i zależnych, co oznacza, iż model był więc nierekursywny. W
nawiasach podano wartości błędu dla zmiennych pośredniczących i zależnych.
Poniżej zaprezentowano pierwszy z modeli ścieżkowych (zob. Rycina 10). Model RML
wykazywał dobre dopasowanie do danych chi2=2,65, df=6, p=0,85; RMSEA=0,001.
Stwierdzono, że reaktywność emocjonalna okazała się jedynym predyktorem objawów PTSD z
błędem predykcji wynoszącym 0,96. Zauważono bezpośredni wpływ (1) objawów PTSD na
nastrój negatywny (0,37, t=6,01), (2) reaktywności emocjonalnej na poziom nastroju
negatywnego (0,27, t=5,64) oraz aktywności na poziom nastroju pozytywnego (0,27, t=4,13).
Dodatkowo stwierdzono efekty pośrednie. Poziom objawów PTSD okazał się mediatorem
wpływu reaktywności emocjonalnej na strategie unikowe (0,06, t=3,14), poziom nastroju
pozytywnego (-0,05, t=2,39) oraz negatywnego (0,14, t=4,15). Z kolei strategie unikowe
ICARUS okazały się mediatorem wpływu objawów PTSD (0,06, t=2,73) i reaktywności
emocjonalnej (0,06, t=3,01) na poziom nastroju negatywnego, podczas gdy strategie aktywne
okazały się mediatorem wpływu aktywności (0,05, t=2,73) na poziom nastroju pozytywnego.
101
0,22*
Aktywność
0,20*
-0,19*
-0,36*
0,27*
Strategie aktywne (0,96)
Reaktywność emocjonalna
Pozytywny nastrój (0,70)
-0,25*
-0,13*
0,24*
0,21*
0,31*
Nasilenie objawów PTSD
0,28*
0,21*
Strategie unikowe (0,79)
Negatywny nastrój (0,71)
0,21*
0,30*
Rycina 10. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z nasileniem nastroju w
modelu RML w badaniu pilotażowym.
Czy wiek i płeć modyfikuje powiązania cech temperamentu, zaburzenia stresowego
pourazowego ze strategiami regulacji i nasileniem nastroju? Zaprezentowany powyżej model
nie uwzględniał wpływu wieku i płci, które mogły mieć wpływ zakłócający na uzyskane wyniki.
Analiza korelacji r Pearsona wieku i płci z wynikiem ogólnym PTSD, czynnikiem aktywnym i
unikowym ICARUS, poziomem i zmiennością nastroju wykazała, że istnieją istotne
statystycznie związki płci z wynikiem ogólnym PTSD (r=-0,17; p<0,01), nastrojem pozytywnym
(r=0,15; p<0,05), tendencją do pogarszania się nastroju (r=-0,14; p<0,05). Uzyskane wyniki
sugerowały, iż należało dokonać analiz korelacji r Pearsona między tymi zmiennymi oddzielnie
u kobiet i mężczyzn. Analizy pokazały identyczny układ powiązań między badanymi zmiennymi
u obu płci.
102
Tabela 13. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz
zmienności nastroju w grupie kobiet w badaniu pilotażowym.
Czynniki ICARUS, skale
SUPIN oraz zmienność
nastroju
Wynik
ogólny
PTSD
Czynnik
aktywny
X
0,03
Wynik ogólny PTSD
Czynnik
Nastrój
Nastrój
Pogarszanie
unikowy pozytywny negatywny się nastroju
0,30**
Czynnik aktywny
0,03
X
0,13
Czynnik unikowy
0,30**
0,13
X
**
0,45
-0,23**
Polepszanie
się nastroju
0,39**
0,21**
0,10
**
-0,02
-0,18
*
0,16*
-0,03
0,34**
0,25**
0,00
**
*
0,45
**
-0,03
X
-0,23
Nastrój negatywny
0,39**
-0,02
0,34**
-0,24**
X
0,44**
0,13
Pogarszanie się nastroju
0,21**
-0,18*
0,25**
-0,16*
0,44**
X
0,28**
0,00
0,22**
0,13
0,28**
X
Polepszanie się nastroju
0,10
0,16*
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
-0,24
-0,16
0,22**
Nastrój pozytywny
Tabela 14. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz
zmienności nastroju w grupie mężczyzn w badaniu pilotażowym.
Czynniki ICARUS,
skale SUPIN oraz
zmienność nastroju
Wynik ogólny PTSD
Czynnik aktywny I
Czynnik unikowy
Wynik
ogólny
PTSD
Czynnik
aktywny
Czynnik
unikowy
Nastrój
pozytywny
X
0,01
0,44**
-0,35**
0,44**
0,41**
0,08
0,01
X
0,32**
0,14
0,09
-0,03
0,05
**
0,06
*
0,19
0,44
**
0,32
**
X
-0,26
*
*
Nastrój Pogarszanie Polepszanie
negatywny się nastroju się nastroju
0,45
**
Nastrój pozytywny
-0,35
0,14
-0,26
Nastrój negatywny
0,44**
0,09
0,45**
-0,40**
X
0,49**
0,05
Pogarszanie się
nastroju
0,41**
-0,03
0,41**
-0,24*
0,49**
X
0,13
Polepszanie się
nastroju
0,08
0,05
0,06
0,19
0,05
0,13
X
X
-0,40
**
0,41
**
-0,24
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
W dalszych analizach zweryfikowano związek objawów PTSD, cech temperamentu,
poznawczej regulacji nastroju z nasileniem nastroju z uwzględnieniem wpływu wieku i płci.
Uzyskane wyniki były podobne do tych zaprezentowanych na Rycinie 10, w którym nie
kontrolowano wpływu wieku i płci. Model RML wykazywał dobre dopasowanie do danych
chi2=3,09, df=6, p=0,80; RMSEA=0,001. Ponownie reaktywność emocjonalna okazała się
jedynym predyktorem objawów PTSD z błędem predykcji wynoszącym 0,96. Zauważono
wpływ bezpośrednich predyktorów (1) objawów PTSD na nastrój negatywny (0,37, t=6,05), (2)
reaktywności emocjonalnej na poziom nastroju negatywnego (0,28, t=5,66) oraz aktywności na
poziom nastroju pozytywnego (0,26, t=3,91). Dodatkowo stwierdzono efekty pośrednie. Poziom
103
objawów PTSD okazał się mediatorem wpływu reaktywności emocjonalnej na strategie unikowe
(0,05, t=2,75), poziom nastroju pozytywnego (-0,04, t=2,19) oraz negatywnego (0,13, t=3,75).
Natomiast strategie unikowe ICARUS okazały się mediatorem wpływu objawów PTSD (0,06,
t=2,77) i reaktywności emocjonalnej (0,07, t=2,93) na poziom nastroju negatywnego, podczas
gdy strategie aktywne okazały się mediatorem wpływu aktywności (0,06, t=3,04) na poziom
nastroju pozytywnego.
0,20*
Aktywność
0,23*
-0,18*
0,28*
-0,34*
Pozytywny nastrój (0,72)
Strategie aktywne (0,95)
Reaktywność emocjonalna
-0,24*
-0,12*
0,24*
0,18*
0,33*
Nasilenie objawów PTSD
0,29*
0,21*
Strategie unikowe (0,77)
Negatywny nastrój (0,72)
0,20*
0,31*
Rycina 11. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z nasileniem nastroju z
uwzględnieniem wieku i płci w modelu RML w badaniu pilotażowym.
104
Jaki jest związek strategii regulacji nastroju ze zmiennością nastroju? Ostatnia
analiza dotyczyła związku regulacji nastroju ze zmiennością nastroju. Model DWLS wykazał
dobre dopasowanie do danych chi2=7,52, df=2, p=0,02; RMSEA=0,010. Stwierdzono, że
strategie aktywne ICARUS okazały się istotnym predyktorem tendencji do polepszania się
nastroju, podczas gdy strategie unikowe ICARUS okazały się istotnym predyktorem skłonności
do pogarszania się nastroju.
0,12
Zmiana N->P (0,99)
Strategie aktywne
-0,22*
0,15*
Strategie unikowe
Zmiana P->N (0,94)
0,24*
Rycina 12. Analizy ścieżkowe regulacji nastroju ze zmiennością nastroju w modelu DWLS w badaniu pilotażowym.
105
CZĘŚĆ V
WYNIKI BADAŃ WŁAŚCIWYCH
106
Rozdział 24
Analizy czynnikowe skal polskiej wersji inwentarza ICARUS
Analiza czynnikowa pozwoliła na wyodrębnienie się dwóch głównych czynników w strukturze
skal inwentarza ICARUS. Pierwszy z nich dotyczy pozytywnych prób regulacji nastroju (rozwój
osobisty, akceptowanie sytuacji, myślenie o miłych rzeczach, analizowanie emocji i sytuacji,
akceptowanie emocji, obserwowanie siebie, minimalizowanie znaczenia, porównywanie w dół i
testowanie rzeczywistości, odwracanie uwagi oraz daremne planowanie) a drugi odzwierciedla
negatywną regulację polegająca na unikaniu i odwracaniu uwagi (dystansowanie, obwinianie
siebie i koncentrowanie się na negatywnych emocjach, myślenie o samobójstwie, myślenie o
religii, obwinianie innych), co również jest zgodne z analizą czynnikową przeprowadzoną w
badaniach pilotażowych i badaniami Kamholz i współpracowników (2006).
Tabela 15.Wyniki analizy czynnikowej skal inwentarza ICARUS w badaniu właściwym.
Sakle inwentarza ICARUS
Czynnik 1
Czynnik 2
Perspektywa rozwoju osobistego
0,77
-0,00
Akceptowanie sytuacji
0,76
-0,27
Myślenie pozytywne
0,74
-0,05
Analizowanie
0,65
0,18
Akceptowanie emocji
0,64
-0,20
Obserwowanie siebie
0,61
-0,00
Minimalizowanie znaczenia
0,59
0,08
Porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości
0,48
0,31
Odwracanie uwagi
0,47
0,26
Bezcelowe planowanie
0,45
0,39
Dystansowanie
-0,20
0,76
Obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych
emocjach
0,23
0,70
Myślenie o samobójstwie
-0,19
0,65
Myślenie o religii
0,24
0,34
Obwinianie innych
0,11
0,33
Współczynnik Tuckera między ładunkami uzyskanymi w analizie danych z badań
pilotażowych i właściwych wynosił odpowiednio 0.978 dla czynnika aktywnego i 0.942 dla
unikowego co wskazuje na duże podobieństwo struktur czynnikowych (Harman, 1970) w obu
próbach.
107
Rozdział 25
Analizy korelacyjne
25.1. Temperament a zaburzenie stresowe pourazowe
Stwierdzono, że cechy temperamentu związane były zarówno z doświadczoną traumą, jak
również objawami PTSD. Analiza powiązań cech temperamentu z traumą pokazała, że (1)
reaktywność emocjonalna związana była z wskaźnikiem ekspozycji (r=0,14; p<0,05), (2)
wytrzymałość powiązana była ze wskaźnikiem ekspozycji (r=-0,22; p<0,01) i konsekwencjami
wypadku (r=-0,15; p<0,05), (3) żwawość związana była ze wskaźnikiem ekspozycji (r=-0,28;
p<0,01) i konsekwencjami wypadku (r=-0,19; p<0,01).
Tabela 16. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z traumą i objawami PTSD w badaniu
właściwym.
Skale FCZ-KT i PTSD-K
Konsekwencje wypadku
Wynik ogólny PTSD
Reaktywność emocjonalna
0,14
*
0,04
0,27**
Aktywność
0,05
0,02
-0,13*
-0,22**
-0,15*
-0,28**
Wrażliwość sensoryczna
-0,10
-0,04
-0,11
Perseweratywność
-0,04
-0,05
0,15**
-0,28**
-0,19**
-0,30**
Wytrzymałość
Żwawość
Wskaźnik ekspozycji
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Dodatkowe analizy pokazały, że reaktywność emocjonalna (r=0,27; p<0,01), aktywność (r=0,13; p<0,05), wytrzymałość (r=-0,28; p<0,01), perseweratywność (r=0,15; p<0,01) i żwawość
(r=-0,30; p<0,01) związane były z wynikiem ogólnym PTSD.
108
25.2. Temperament a regulacja nastroju
Poniżej zaprezentowano współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z regulacją
nastroju (ze względu na dużą liczbę skal zaprezentowano wyłącznie istotne statystycznie
korelacje).
Tabela 17. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z regulacją nastroju w badaniu właściwym.
Skale
FCZ-KT i ICARUS
Czynnik aktywny
Czynnik unikowy
Reaktywność
Aktywność
emocjonalna
0,04
0,33
**
0,27**
0,01
Wytrzymałość
Wrażliwość
sensoryczna
0,00
0,14*
-0,28
**
-0,17
**
Perseweratywność Żwawość
0,13*
0,20
**
0,07
-0,32**
Perspektywa
rozwoju osobistego
0,01
0,26**
0,04
0,18**
0,11
0,12*
Akceptowanie
sytuacji
-0,07
0,16**
0,10
0,11
-0,01
0,12*
Myślenie
pozytywne
0,07
0,23**
-0,01
0,04
0,15*
0,03
Analizowanie
0,18**
0,16**
-0,12*
0,19**
0,20**
0,00
Akceptowanie
emocji
-0,03
0,17**
0,03
0,09
0,09
0,07
Obserwowanie
siebie
-0,09
0,22**
0,04
-0,02
-0,11
0,05
Minimalizowanie
znaczenia
-0,08
0,27**
0,09
-0,06
-0,07
-0,07
Porównywanie w
dół i testowanie
rzeczywistości
0,10
0,20**
-0,08
-0,05
0,18**
-0,10
Odwracanie uwagi
0,14*
-0,04
-0,07
0,04
0,11*
-0,01
Bezcelowe
planowanie
0,17**
0,08
-0,07
0,08
0,17**
-0,04
Dystansowanie
0,23**
-0,06
-0,19**
-0,18**
0,06
-0,25**
Obwinianie siebie i
koncentracja na
negatywnych
emocjach
0,37**
0,05
-0,26**
-0,01
0,31**
-0,14*
Myślenie o
samobójstwie
0,08
0,09
-0,10
-0,33**
-0,07
-0,31**
Myślenie o religii
0,11
0,05
-0,16**
0,03
0,08
-0,16**
Obwinianie innych
0,11
-0,00
-0,16**
0,01
0,14*
-0,13*
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Zauważono, że aktywność (r=0,27; p<0,01), wrażliwość sensoryczna (r=0,14; p<0,05) i
perseweratywność (r=0,13; p<0,05) związane był z czynnikiem aktywnym ICARUS. Z kolei
reaktywność emocjonalna (r=0,33; p<0,01), wytrzymałość (r=-0,28; p<0,01), wrażliwość
sensoryczna (r=-0,17; p<0,01) perseweratywność (r=0,20; p<0,01) i żwawość (r=-0,32; p<0,01)
109
skorelowany był z czynnikiem unikowym ICARUS. Dodatkowo stwierdzono, że (1)
reaktywność emocjonalna związana była z analizowaniem emocji i sytuacji (r=0,18; p<0,01),
odwracaniem uwagi (r=0,14; p<0,05), bezcelowym planowaniem (r=0,17; p<0,01),
dystansowaniem (r=0,23; p<0,01), obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach
(r=0,37; p<0,01), (2) aktywność skorelowana była z przyjmowaniem perspektywy rozwoju
osobistego (r=0,26; p<0,01), akceptowaniem sytuacji (r=0,16; p<0,01), myśleniem pozytywnym
(r=0,23; p<0,01), analizowaniem emocji i sytuacji (r=0,16; p<0,01), akceptowaniem emocji
(r=0,17; p<0,01) obserwowaniem siebie (r=0,22; p<0,01), minimalizowaniem znaczenia
(r=0,27; p<0,01), porównywaniem w dół i testowaniem rzeczywistości (r=0,20; p<0,01), (3)
wytrzymałość powiązana była z analizowaniem emocji i sytuacji (r=-0,12; p<0,05),
dystansowaniem (r=-0,19; p<0,01), obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych
emocjach (r=-0,26; p<0,01), myśleniem o religii (r=-0,16; p<0,01), obwinianiem innych (r=0,16; p<0,01), (4) wrażliwość sensoryczna związana była z przyjmowaniem perspektywy
rozwoju osobistego (r=0,18; p<0,01), analizowaniem emocji i sytuacji (r=0,19; p<0,01),
dystansowaniem (r=-0,18; p<0,01), myśleniem o samobójstwie (r=-0,33; p<0,01), (5)
perseweratywność skorelowana była z myśleniem pozytywnym (r=0,15; p<0,05),
analizowaniem emocji i sytuacji (r=0,20; p<0,01), porównywaniem w dół i testowaniem
rzeczywistości (r=0,18; p<0,01), odwracaniem uwagi (r=0,11; p<0,05), bezcelowym
planowaniem (r=0,17; p<0,01), obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach
(r=0,31; p<0,01); p<0,01), obwinianiem innych (r=0,14; p<0,05), (6) żwawość powiązana była z
przyjmowaniem perspektywy rozwoju osobistego (r=0,12; p<0,05), akceptowaniem sytuacji
(r=0,12; p<0,05), dystansowaniem (r=-0,25; p<0,01), obwinianiem siebie i koncentracją na
negatywnych emocjach (r=-0,14; p<0,05), myśleniem o samobójstwie (r=-0,31; p<0,01) i religii
(r=-0,16; p<0,01), obwinianiem innych (r=-0,13; p<0,05).
110
25.3. Temperament a nastrój
Przeprowadzono również analizy korelacji r Pearsona cech temperamentu z nasileniem i
zmiennością nastroju (zob. Tabela 20). Nie zauważono istotnych korelacji wrażliwości
sensorycznej z nasileniem i zmiennością nastroju.
Tabela 18. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z nasileniem i zmiennością nastroju w badaniu
właściwym.
Skale FCZ-KT, SUPIN oraz
zmienności nastroju
Reaktywność emocjonalna
Aktywność
Wytrzymałość
Wrażliwość sensoryczna
Perseweratywność
Żwawość
Nastrój
pozytywny
-0,25**
0,41**
0,24**
0,01
-0,12*
0,21**
Nastrój
negatywny
0,40**
-0,18**
-0,29**
0,01
0,26**
-0,20**
Pogarszanie się
nastroju
Polepszanie się
nastroju
-0,01
0,02
-0,15
-0,11
-0,03
-0,19*
-0,01
0,34**
0,02
-0,01
-0,00
0,18*
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Analizy pokazały, że cechy temperamentu związane były z nasileniem nastroju: (1)
reaktywność emocjonalna związana była z poziomem nastroju pozytywnego (r=-0,25; p<0,01) i
negatywnego (r=0,40; p<0,01), (2) aktywność skorelowana była z nasileniem nastroju
pozytywnego (r=0,41; p<0,01) i negatywnego (r=-0,18; p<0,01) oraz tendencją polepszania się
nastroju (r=0,34; p<0,01), (3) wytrzymałość powiązana była z poziomem nastroju pozytywnego
(r=0,24; p<0,01) i negatywnego (r=-0,29; p<0,01), (4) perseweratywność skorelowana była z
nasileniem nastroju pozytywnego (r=-0,12; p<0,05) i negatywnego (r=0,26; p<0,01), (5)
żwawość powiązana była z poziomem nastroju pozytywnego (r=0,21; p<0,01) i negatywnego
(r=-0,20; p<0,01) oraz skłonnością do polepszania (r=0,18; p<0,05) i pogarszania się nastroju
(r=-0,19; p<0,05).
111
25.4. Zaburzenie stresowe pourazowe a regulacja nastroju
Poniżej zaprezentowano współczynniki korelacji r Pearsona stresowego zaburzenia
pourazowego z regulacją nastroju (ze względu na dużą liczbę skal zaprezentowano wyłącznie
istotne statystycznie powiązania).
Tabela 19. Współczynniki korelacji r Pearsona traumy i objawów PTSD z regulacją nastroju w badaniu właściwym.
Skale PTSD-K oraz ICARUS
Wskaźnik ekspozycji Konsekwencje wypadku Wynik ogólny PTSD
Czynnik aktywny
Czynnik unikowy
0,00
0,28
**
-0,04
-0,02
**
0,48**
0,29
Odwracanie uwagi
0,01
0,00
0,12*
Bezcelowe planowanie
0,02
0,04
0,19**
Dystansowanie
0,27**
0,32**
0,42**
Obwinianie siebie i koncentracja na
negatywnych emocjach
0,17**
0,15*
0,30**
Myślenie o samobójstwie
0,27**
0,21**
0,29**
Myślenie o religii
0,08
0,08
0,19**
Obwinianie innych
0,18**
0,21**
0,28**
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Zauważono, że wskaźnik ekspozycji (r=0,28; p<0,01), konsekwencje wypadku (r=0,29;
p<0,01) i wynik ogólny PTSD (r=0,48; p<0,01) skorelowany był z czynnikiem unikowym
ICRUS. W analizie związków traumy z regulacją nastroju zaobserwowano, że (1) wskaźnik
ekspozycji skorelowany było z dystansowaniem (r=0,27; p<0,01), obwinianiem siebie i
koncentracją na negatywnych emocjach (r=0,17; p<0,01), myśleniem o samobójstwie (r=0,27;
p<0,01) obwinianiem innych (r=0,18; p<0,01), (2) konsekwencje wypadku powiązane były z
dystansowaniem (r=0,32; p<0,01), obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach
(r=0,15; p<0,05), myśleniem o samobójstwie (r=0,21; p<0,01), obwinianiem innych (r=0,21;
p<0,01). Dalsze analizy pokazały, że również objawy PTSD związane były z regulacją nastroju:
wynik ogólny PTSD związany był z odwracaniem uwagi (r=0,12; p<0,05), bezcelowym
planowaniem (r=0,19; p<0,01), dystansowaniem (r=0,42; p<0,01), obwinianiem siebie i
koncentracją na negatywnych emocjach (r=0,30; p<0,01), myśleniem o samobójstwie (r=0,29;
p<0,01) i religii (r=0,19; p<0,01), obwinianiem innych (r=0,28; p<0,01).
112
25.5. Zaburzenie stresowe pourazowe a nastrój
Poniżej zaprezentowano analizy korelacji r Pearsona stresowego zaburzenia pourazowego z
nastrojem. Nie stwierdzono istotnych powiązań traumy i PTSD z tendencją do polepszania się
nastroju.
Tabela 20. Współczynniki korelacji r Pearsona traumy i objawów PTSD z nasileniem i zmiennością nastroju w
badaniu właściwym.
Skale PTSD-K, SUPIN oraz
zmienności nastroju
Nastrój pozytywny
Nastrój negatywny
Pogarszanie się nastroju
Polepszanie się nastroju
Wskaźnik ekspozycji
Konsekwencje wypadku
Wynik ogólny PTSD
-0,14*
0,24**
0,28**
-0,06
-0,16**
0,28**
0,19*
0,14
-0,35**
0,57**
0,10
0,09
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
W analizie związków traumy i PTSD z nasileniem i zmiennością stanów afektywnych
zaobserwowano, że (1) wskaźnik ekspozycji związany był z poziomem nastroju pozytywnego
(r=-0,14; p<0,05) i negatywnego (r=0,24; p<0,01) oraz tendencją do pogarszania się nastroju
(r=0,28; p<0,01), (2) konsekwencje wypadku skorelowane były z nasileniem nastroju
pozytywnego (r=-0,16; p<0,01) i negatywnego (r=0,28; p<0,01) oraz skłonnością do pogarszania
się nastroju (r=0,19; p<0,05), (3) wynik ogólny PTSD powiązany był z poziomem nastroju
pozytywnego (r=-0,35; p<0,01) i negatywnego (r=0,57; p<0,01).
113
25.6. Regulacja nastroju a nastrój
Zauważono, że czynnik aktywny ICARUS związany był z poziomem nastroju pozytywnego
(r=0,31; p<0,01) i tendencją do polepszania się nastroju (r=0,31; p<0,01). Z kolei czynnik
unikowy ICARUS skorelowany był z nasileniem nastroju pozytywnego (r=-0,18; p<0,01),
negatywnego (r=0,49; p<0,01) i skłonnością do pogarszania się nastroju (r=0,25; p<0,01).
Tabela 21. Współczynniki korelacji r Pearsona regulacji nastroju z nasileniem i zmiennością nastroju w badaniu
właściwym.
Nastrój
pozytywny
Nastrój
negatywny
Pogarszanie
się nastroju
Polepszanie
się nastroju
Czynnik aktywny
0,31**
0,02
-0,02
0,31**
Czynnik unikowy
-0,18**
0,49**
0,25**
0,13
Perspektywa rozwoju osobistego
0,29
**
0,03
-0,04
0,36**
Akceptowanie sytuacji
0,18**
-0,07
-0,15
0,31**
Myślenie pozytywne
0,26**
-0,04
0,03
0,24**
Analizowanie
0,21**
0,12*
0,05
0,11
Akceptowanie emocji
0,19
**
-0,00
-0,11
0,19*
Obserwowanie siebie
0,25**
-0,01
-0,10
0,19*
Minimalizowanie znaczenia
0,22**
-0,07
0,08
0,07
Porównywanie w dół i testowanie
rzeczywistości
0,23**
0,13*
0,10
0,26**
Odwracanie uwagi
-0,09
0,18**
0,14
0,06
Bezcelowe planowanie
0,06
0,24**
-0,01
0,10
**
0,13
0,07
Skale ICARUS, SUPIN oraz zmienności
nastroju
Dystansowanie
-0,29
**
0,39
Obwinianie siebie i koncentracja na
negatywnych emocjach
-0,08
0,41**
0,16
0,16
Myślenie o samobójstwie
-0,04
0,28**
0,18*
0,16
0,04
0,13
*
0,15
0,09
0,14
*
0,09
0,09
Myślenie o religii
Obwinianie innych
-0,13
*
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Dodatkowo stwierdzono, że (1) przyjmowanie perspektywy rozwoju osobistego związane
było z poziomem nastroju pozytywnego (r=0,29; p<0,01) oraz tendencją do polepszania się
nastroju (r=0,36; p<0,01), (2) akceptowanie sytuacji skorelowane było z nasileniem nastroju
pozytywnego (r=0,18; p<0,01) i skłonnością do polepszania się nastroju (r=0,31; p<0,01), (3)
myślenie pozytywne powiązane było z poziomem nastroju pozytywnego (r=0,26; p<0,01) i
tendencją do polepszania się nastroju (r=0,24; p<0,01), (4) analizowanie emocji i sytuacji
związane było z nasileniem nastroju pozytywnego (r=0,21; p<0,01) i negatywnego (r=0,12;
114
p<0,05), (5) akceptowanie emocji skorelowane było z poziomem nastroju pozytywnego (r=0,19;
p<0,01) i skłonnością do polepszania się nastroju (r=0,19; p<0,05), (6) obserwowanie siebie
powiązane było z nasileniem nastroju pozytywnego (r=0,25; p<0,01) i tendencją do polepszania
się nastroju (r=0,19; p<0,05), (7) minimalizowanie znaczenia związane było z poziomem
nastroju pozytywnego (r=0,22; p<0,01), (8) porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości
skorelowane było z nasileniem nastroju pozytywnego (r=0,23; p<0,01) i negatywnego (r=0,13;
p<0,05), skłonnością do polepszania się nastroju (r=0,26; p<0,01), (9) odwracanie uwagi
powiązane było z poziomem nastroju negatywnego (r=0,18; p<0,01), (10) bezcelowe
planowanie związane było z nasileniem nastroju negatywnego (r=0,24; p<0,01), (11)
dystansowanie skorelowane było z poziomem nastroju pozytywnego (r=-0,29; p<0,01),
negatywnego (r=0,39; p<0,01), (12) obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach
powiązane było z nasileniem nastroju negatywnego (r=0,41; p<0,01), (13) myślenie o
samobójstwie związane było z poziomem nastroju negatywnego (r=0,28; p<0,01) i tendencją do
pogarszania się nastroju (r=0,18; p<0,05), (14) myślenie o religii skorelowane było z nasileniem
nastroju negatywnego (r=0,13; p<0,05),(15) obwinianie innych powiązane było z poziomem
nastroju pozytywnego (r=-0,13; p<0,05) i negatywnego (r=0,14; p<0,05).
115
Rozdział 26
Analizy wariancji
Celem dwuczynnikowej analizy wariancji była ocena różnic w poznawczej regulacji stanów
afektywnych oraz nasilenia i zmienności u osób w zależności od diagnozy PTSD oraz typów
temperamentu. Wyniki średnich przedstawiono na poniższych rycinach:
Nastrój
negatywny
1
0,8
0,6
Czynnik
aktywny
Czynnik
unikowy
Nastrój
pozytywny
Polepszanie się
nastroju
Średnia
0,4
Pogarszanie się
nastroju
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
Odporny
Nieodporny
Niedostymulowujący się
Przestymulowujący się
Rycina 13. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju
u osób z różnymi typami temperamentu w badaniu właściwym.
Czynnik
unikowy
0,8
Nastrój
negatywny
0,6
Nastrój
pozytywny
0,4
Średnia
0,2
Pogarszanie się
nastroju
Polepszanie się
nastroju
Czynnik
aktywny
0
-0,2
-0,4
-0,6
Diagnoza PTSD
Bez PTSD
Rycina 14. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju
u osób spełniających i nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu właściwym.
116
Ro
zw
ó
ep
to j os
ob
wa
M
ist
yś n ie
le
sy y
ni
e p tuac
ji
oz
y
Ak An tyw
n
a
ce
p t lizo e
Ob owa w an
ni
M
se
e e ie
in
im rwo
m
w
oc
al
izo an
ji
i
e
wa
s
ie
ni
Po
bi
e
ró
e
wn zna
c
yw
ze
ni
Od an
a
i
Be wr a e w
ca
zc
dó
ni
elo
ł
we e uw
pl
ag
a
Dy now i
st
an
Ob an so ie
M
w
yś
wi
an
le
ni
ni
ie
e o ani
e
sie
sa
m
b
M o bó ie
yś
j
s
l
t
Ob enie w ie
wi
or
ni
an elig
ii
ie
in
ny
ch
Ak
c
Średnia
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
Odporny
Nieodporny
Niedostymulowujący się
Przestymulowujący się
Rycina 15. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji nastroju u osób z różnymi typami
temperamentu w badaniu właściwym.
117
R
oz
wó
j
os
ep
ob
to
is
wa
ty
ni
es
M
yt
yś
ua
le
cj
ni
i
ep
oz
yt
yw
ne
A
na
liz
A
kc
ow
ep
an
to
ie
wa
n
Ob
ie
e
se
m
rw
oc
M
ow
ji
in
an
im
ie
al
izo
sie
bi
w
an
e
ie
zn
Po
ac
ró
ze
wn
ni
yw
a
an
i
e
Od
w
w
dó
ra
ł
c
an
Be
ie
zc
uw
el
ow
ag
ep
i
la
no
w
an
Dy
ie
st
an
so
w
Ob
an
wi
ie
M
ni
yś
an
le
ie
ni
si
eo
eb
sa
ie
m
ob
ój
st
M
w
yś
ie
le
ni
e
or
O
bw
el
ig
in
ii
ia
ni
ei
nn
yc
h
A
kc
Średnia
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
-0,1
-0,2
-0,3
-0,4
Diagnoza PTSD
Bez PTSD
Rycina 16. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji nastroju u osób spełniających i nie
spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu właściwym.
118
W oparciu o wyniki analizy wariancji zauważono:
•
istotny efekt typu temperamentów dla czynnika aktywnego ICARUS F (3, 265)=7,28,
p=0,000 i czynnika unikowego ICARUS F (3, 265)=2,84, p=0,038, przyjmowania
perspektywy rozwoju osobistego F (3, 265)=6,70, p=0,000, myślenia pozytywnego F (3,
265)=5,40, p=0,001, analizowania emocji i sytuacji F (3, 265)=5,36, p=0,001,
akceptowania emocji F (3, 265)=3,49, p=0,016, minimalizowania znaczenia F (3,
265)=5,34, p=0,001, porównywania w dół i testowania rzeczywistości F (3, 263)=4,06,
p=0,008, daremnego planowania F (3, 265)=4,66, p=0,003, obwiniania siebie i koncentracji
na negatywnych emocjach F (3, 265)=5,76, p=0,001, nastroju pozytywnego F (3,
265)=8,36, p=0,000 i negatywnego F (3, 265)=6,76, p=0,000, polepszania się nastroju F (3,
115)=3,00, p=0,033, co potwierdziły dalsze analizy przy zastosowaniu testu Scheffego:
o
osoby z typem niedostymulowującym się (M=-0,38, 95% CI [-0.59, -0.17]) cechowały się
niższym poziomem czynnika aktywnego ICARUS, niż osoby ze strukturą odporną
(M=0,18, 95% CI [-0.20, 0.56]), p=0,023 i przestymulowującą się (M=0,29, 95% CI [0.08,
0.50]), p=0,000,
o
osoby z typem odpornym (M=-0,20, 95% CI [-0.56, 0.14]) cechowały się niższym
poziomem czynnika unikowego ICARUS, niż osoby ze strukturą nieodporną (M=0,32,
95% CI [0.06, 0.58]), p=0,000, niedostymulowującą się (M=0,27, 95% CI [-0.16, 0.21]),
p=0,001 i przestymulowującą się (M=0,26, 95% CI [0.07, 0.45]), p=0,000,
o
osoby z typem niedostymulowującym się (M=13,71, 95% CI [12.95, 14.46]) cechowały się
niższym poziomem przyjmowania perspektywy rozwoju osobistego, niż osoby ze strukturą
odporną (M=13,74, 95% CI [12.35, 15.14]), p=0,022 i przestymulowującą się (M=13,71,
95% CI [12.95, 14.46]), p=0,001,
o
osoby z tendencją do przestymulowywania się (M=16,34, 95% CI [15.58, 17.09])
cechowały się wyższym poziomem myślenia pozytywnego, niż osoby z typem
niedostymulowującym się (M=14,15, 95% CI [13.39, 14.90]), p=0,001,
119
o
osoby z tendencją do niedostymulowywania (M=11,82, 95% CI [11.08, 12.56]) cechowały
się niższym poziomem analizowania emocji i sytuacji, niż osoby z typem nieodpornym
(M=13,93, 95% CI [12.93, 14.93]), p=0,021 i przestymulowującym się (M=13,64, 95% CI
[12.90, 14.38]), p=0,005,
o
osoby ze skłonnością do przestymulowywania się (M=7,61, 95% CI [7.11, 8.10])
cechowały się wyższym nasilenia akceptowania emocji, niż osoby ze strukturą
niedostymulowującą się (M=6,47, 95% CI [5.98, 6.97]), p=0,020,
o
osoby ze skłonnością do przestymulowywania się (M=7,59, 95% CI [7.16, 8.01])
cechowały się wyższym nasileniem minimalizowania znaczenia, niż osoby ze strukturą
nieodporną (M=6,41, 95% CI [5.83, 6.98]), p=0,026 i niedostymulowującą się (M=6,54,
95% CI [6.11, 6.96]), p=0,015,
o
osoby z tendencją do przestymulowywania się (M=10,16, 95% CI [9.60, 10.72]) cechowały
się wyższym poziomem porównywania w dół i testowania rzeczywistości, niż osoby z
typem odpornym (M=9,10, 95% CI [8.07, 10.13]), p=0,001 i niedostymulowującym się
(M=8,85, 95% CI [8.29, 9.42]), p=0,006,
o
osoby ze strukturą nieodporną (M=8,40, 95% CI [7.74, 9.06]) cechowały się wyższym
nasileniem daremnego planowania, niż osoby z typem odpornym (M=7,61, 95% CI [6.71,
8.52]), p=0,039 i niedostymulowującym się (M=6,85, 95% CI [6.36, 7.34]), p=0,002,
o
osoby ze strukturą nieodporną (M=15,88, 95% CI [14.83, 16.92]) cechowały się wyższym
nasileniem obwiniania siebie i koncentracji na negatywnych emocjach, niż osoby z typem
odpornym (M=13,94, 95% CI [12.50, 15.37]), p=0,000 i niedostymulowującym się
(M=13,54, 95% CI [12.76, 14.31]), p=0,002; dodatkowo osoby ze skłonnością do
przestymulowywania się (M=16,34, 95% CI [15.58, 17.09]) cechowały się wyższym
poziomem tej strategii, niż osoby z typem odpornym (M=13,94, 95% CI [12.50, 15.37]),
p=0,000 i niedostymulowującym się (M=13,54, 95% CI [12.76, 14.31]), p=0,017,
o
osoby ze strukturą nieodporną (M=35,29, 95% CI [32.09, 38.48]) cechowały się niższym
poziomem nastroju pozytywnego, niż osoby z typem odpornym (M=45,40, 95% CI [41.01,
120
49.79]), p=0,000, niedostymulowującym się (M=41,12, 95% CI [38.75, 43.48]), p=0,006 i
przestymulowującym się (M=44,77, 95% CI [42.40, 47.14]), p=0,000,
o
osoby ze strukturą nieodporną (M=47,40, 95% CI [44.27, 50.53]) cechowały się wyższym
nasileniem nastroju negatywnego, niż osoby z typem odpornym (M=38,89, 95% CI [34.59,
43.12]), p=0,000, niedostymulowującym się (M=39,11, 95% CI [36.79, 41.42]), p=0,000 i
przestymulowującym się (M=40,09, 95% CI [37.77, 42.41]), p=0,000; dalsze analizy
pokazały, że osoby z tendencją do przestymulowywania się (M=40,09, 95% CI [37.77,
42.41]) cechowały się wyższym poziomem tego nastroju, niż osoby z typem odpornym
(M=38,89, 95% CI [34.59, 43.12]), p=0,041,
o
osoby ze skłonnością do przestymulowywania się (M=3,32, 95% CI [3.04, 3.59])
cechowały się wyższym poziomem polepszania się nastroju, niż osoby z typem
niedostymulowującym się (M=2,71, 95% CI [2.39, 3.03]), p=0,044,
•
istotny efekt diagnozy objawowej PTSD dla czynnika unikowego ICARUS F (1,
265)=41,40, p=0,000, porównywania w dół i testowania rzeczywistości F (1, 263)=6,14,
p=0,0145, dystansowania F (1, 265)=30,73, p=0,000, obwiniania siebie i koncentracji na
negatywnych emocjach F (1, 265)=17,80, p=0,000, myślenia o samobójstwie F (1,
265)=18,08, p=0,000, obwiniania innych F (1, 265)=7,62, p=0,006, nastroju pozytywnego
F (1, 265)=11,39, p=0,001 i negatywnego F (1, 265)=55,81, p=0,000, przy czym czynnik
unikowy ICARUS, porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości, dystansowanie,
obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach, myślenie o samobójstwie,
obwinianie innych, nastrój negatywny, cechowało się wyższym poziomem u osób
spełniających diagnozę PTSD w porównaniu z osobami niespełniającymi kryteriów
rozpoznania tego zaburzenia, podczas gdy nastrój pozytywny cechował się niższym
nasileniem u osób z diagnozą PTSD, niż u osób bez kryteriów tego zaburzenia.
121
Rozdział 27
Analizy ścieżkowe
Jaką rolę w regulacji nastroju oraz nasileniu nastroju odgrywa trauma, a jaką objawy
PTSD? Analizy ścieżkowe rozpoczęto analizą regresji, w której określono wpływ konsekwencji
traumy i wskaźnika ekspozycji oraz objawów PTSD na strategie regulacji nastroju oraz nastrój.
Stwierdzono brak wpływu ekspozycji na traumę i jej konsekwencji oraz objawów PTSD dla
czynnika aktywnego ICARUS oraz nastroju pozytywnego. Zauważono natomiast, że objawy
PTSD (β=0,45, t=7,01, p=0,000), ale nie konsekwencje wypadku (β=0,18, t=0,24, p=0,804) oraz
wskaźnik ekspozycji na traumę (β=0,39, t=0,56, p=0,573) okazały się istotnymi predyktorami
czynnika unikowego ICARUS. Dodatkowo objawy PTSD (β=0,58, t=9,60, p=0,000), ale nie
konsekwencje wypadku (β=-0,09, t=-1,36, p=0,173) oraz ekspozycja na traumę (β=0,87, t=1,33,
p=0,183) były wyznacznikami nasilenia nastroju negatywnego.
Tabela 22. Analizy regresji z traumą i objawami PTSD, jako predyktorami czynnika unikowego oraz nastroju
negatywnego w badaniu właściwym.
Skale PTSD-K i ICARUS
(Stała)
Wynik ogólny PTSD
Konsekwencje wypadku
Ekspozycja na traumę
Skale PTSD-K i SUPIN
(Stała)
Wynik ogólny PTSD
Konsekwencje wypadku
Ekspozycja na traumę
Współczynniki standaryzowane Beta
Czynnik unikowy
0,45
0,18
0,39
Współczynniki standaryzowane Beta
Nastrój negatywny
0,58
-0,09
0,08
Wartość t
Poziom istotności
-3,50
7,01
0,24
0,56
0,001
0,000
0,804
0,573
-3,50
9,60
-1,36
1,33
0,000
0,000
0,173
0,183
W pierwszych analizach ścieżkowych wskaźnikowi ekspozycji i konsekwencjom traumy
przypisano status zmiennych niezależnych, objawom PTSD - zmiennych pośredniczących
(mediatorów), zaś wymiarom strategii regulacji nastroju – zmiennych zależnych. Model RML
wykazywał dobre dopasowanie do danych chi2=2,07, df=2, p=0,70; RMSEA=0,001.
Stwierdzono, że objawy PTSD okazały się istotnym mediatorem wpływu wskaźnika ekspozycji
(0,11, t=2,58) oraz konsekwencji wypadku (0,20, t=5,13) na strategie unikowe PTSD. Związki
122
ze strategiami pozytywnymi okazały się nieistotne statystycznie, czyli zarówno trauma, jak i
PTSD nie upośledzają stosowania tych strategii.
Ekspozycja
0,22*
Nasilenie objawów PTSD
(0,67)
0,63*
Strategie unikowe (0,76)
0,49*
0,41*
Potraumatyczne stresory
Rycina 17. Analizy ścieżkowe traumy, objawów PTSD i regulacji nastroju w modelu RML w badaniu właściwym.
W kolejnej analizie ścieżkowej wskaźnikowi ekspozycji i konsekwencjom traumy
przypisano status zmiennych niezależnych, objawom PTSD - zmiennych pośredniczących
(mediatorów), zaś nasileniu nastroju - zmiennych zależnych (zob. Rycina 18). Model RML
również wykazał dobre dopasowanie do danych chi2=2,83, df=4, p=0,59; RMSEA=0,001.
Zauważono, że poziom objawów PTSD okazał się mediatorem wpływu wskaźnika ekspozycji na
nasilenie nastroju negatywnego (0,13, t=2,67) i pozytywnego (-0,08, t=-2,42). Co więcej poziom
objawów PTSD okazało się mediatorem wpływu konsekwencji wypadku na nasilenie nastroju
negatywnego (0,24, t=5,30) oraz pozytywnego (-0,13, t=-4,25).
Nastrój pozytywny (0,87)
Ekspozycja
-0,36*
0,22*
Nasilenie objawów PTSD
(0,67)
0,63*
0,41*
Potraumatyczne stresory
-0,26*
0,57*
Nastrój negatywny (0,67)
Rycina 18. Analizy ścieżkowe traumy, objawów PTSD i nasilenia nastroju w modelu RML w badaniu właściwym.
123
Czy diagnoza objawowa PTSD modyfikuje powiązania strategii regulacji nastroju z
poziomem i zmiennością nastroju? W dalszych analizach porównano związek czynników
regulacji nastroju, poziom nastroju pozytywnego i negatywnego oraz zmienność nastroju u osób
spełniających i nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD w celu określenia, czy
rozwój PTSD modyfikuje schemat tych powiązań.
Tabela 23. Współczynniki korelacji r Pearsona, czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju w
grupie osób spełniających kryteria diagnozy objawowej PTSD w badaniu właściwym.
Czynniki ICARUS, skale
SUPIN oraz zmienność
nastroju
Czynnik
aktywny
Czynnik
unikowy
Nastrój
pozytywny
Nastrój
negatywny
Pogarszanie
się nastroju
Polepszanie
się nastroju
Czynnik aktywny
X
0,26**
0,28**
-0,01
-0,05
0,28**
Czynnik unikowy
0,26**
X
-0,09
0,29**
-0,05
-0,00
**
-0,03
0,01
X
0,11
0,07
**
-0,09
Nastrój negatywny
-0,01
0,29
**
Pogarszanie się nastroju
-0,05
-0,05
-0,03
0,11
X
0,01
**
-0,00
0,01
0,07
0,01
X
Nastrój pozytywny
Polepszanie się nastroju
** p<0,01 (dwustronnie).
0,28
0,28
X
-0,48
-0,48
**
Tabela 24. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju w
grupie osób nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu właściwym.
Czynniki ICARUS, skale
SUPIN oraz zmienność
nastroju
Czynnik
aktywny
Czynnik
unikowy
Nastrój
pozytywny
Nastrój
negatywny
Pogarszanie
się nastroju
Polepszanie
się nastroju
Czynnik aktywny
X
0,26**
0,31**
0,05
-0,04
0,29**
Czynnik unikowy
0,26**
X
-0,05
0,43**
0,32**
0,10
**
*
0,04
0,21*
0,20
X
0,10
0,10
X
Nastrój pozytywny
-0,05
X
0,05
0,43**
-0,32**
Pogarszanie się nastroju
-0,04
**
*
Polepszanie się nastroju
**
Nastrój negatywny
0,31
**
0,29
0,32
0,10
-0,22
0,04
-0,32
X
0,21
*
0,20
-0,22
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
Stwierdzono, że czynnik aktywny związany był z poziomem nastroju pozytywnego
zarówno w grupie osób spełniających (r=0,28; p<0,01), jak i nie spełniających (r=0,31; p<0,01)
kryteriów diagnozy objawowej PTSD. Czynnik unikowy również związany był z poziomem
nastroju negatywnego zarówno w grupie osób spełniających (r=0,29; p<0,01), jak i nie
spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD (r=0,43; p<0,01).
124
W kolejnych analizach przeprowadzono analizy ścieżkowe, w której cechom
temperamentu oraz nasileniu objawów PTSD przypisano status zmiennych niezależnych,
wymiarom strategii regulacji nastroju – zmiennych pośredniczących (mediatorów), zaś
poziomowi i zmienności nastroju pozytywnego i negatywnego - zmiennych zależnych. Spośród
cech temperamentu uwzględniono wyłącznie dwie, czyli reaktywność emocjonalną i aktywność,
które okazały się najsilniej związane z unikowymi i aktywnymi strategiami regulacji nastroju
oraz nastrojem (perseweratywność nie została włączona do modelu, bowiem nie przewidywała
strategii regulacyjnych). Dodatkowo, ze względu na ogromną ilość skal oraz najsilniejsze
powiązania czynnika aktywnego i unikowego ICARUS z innymi zmiennymi w modelach
ścieżkowych uwzględniono wyłącznie czynnik aktywny i unikowy regulacji nastroju, z
pominięciem podziału analiz na poszczególne skale. W analizie tej dopuszczono skorelowanie
zmiennych pośredniczących i zależnych, co oznacza, iż model był więc nierekursywny. W
nawiasach podano wartości błędu dla zmiennych pośredniczących i zależnych.
Kolejna Rycina 19 przedstawia związek objawów PTSD, cech temperamentu, regulacji
stanów afektywnych z nasileniem nastroju. Model RML wykazywał dobre dopasowanie do
danych chi2=15,65, df=6, p=0,02; RMSEA=0,073. Stwierdzono, że predyktorem PTSD była
reaktywność emocjonalna (błąd predykcji równy 0,93) i żwawość, która wpływała jedynie
(ujemnie) na strategie unikowe i w finalnym modelu została pominięta. Zauważono wpływ (1)
objawów PTSD na nastrój negatywny (0,50, t=10,34), (2) reaktywności emocjonalnej na poziom
nastroju negatywnego (0,27, t=5,32) oraz aktywności na poziom nastroju pozytywnego (0,32,
t=6,56). Nasilenie objawów PTSD okazało się mediatorem wpływu reaktywności emocjonalnej
na strategie unikowe (0,12, t=4,11), poziom nastroju pozytywnego (-0,08, t=3,57) oraz
negatywnego (0,18, t=5,29). Co więcej strategie unikowe ICARUS okazały się mediatorem
wpływu objawów PTSD (0,10, t=3,98) i reaktywności emocjonalnej (0,04, t=2,89) na poziom
nastroju negatywnego, podczas gdy strategie aktywne okazały się mediatorem wpływu
aktywności (0,05, t=3,09) na poziom nastroju pozytywnego.
125
0,27*
Aktywność
0,24*
-0,12*
0,24*
0,21*
Pozytywny nastrój (0,70)
Strategie aktywne (0,94)
-0,14*
Reaktywność emocjonalna
-0,29*
-0,20*
0,21*
0,27*
0,20*
Nasilenie objawów PTSD
0,44*
0,23*
Strategie unikowe (0,72)
Negatywny nastrój (0,57)
0,22*
0,40*
Rycina 19. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z nasileniem nastroju w
modelu RML w badaniu właściwym.
Czy wiek i płeć modyfikuje powiązania cech temperamentu, zaburzenia stresowego
pourazowego ze strategiami regulacji i nasileniem nastroju? Zaprezentowany powyżej model
nie uwzględniał wpływu wieku i płci, które mogły mieć zakłócający wpływ na uzyskane wyniki.
Analiza korelacji r Pearsona wieku i płci z wynikiem ogólnym PTSD, czynnikiem aktywnym i
unikowym ICARTUS, poziomem i zmiennością nastroju wykazała, że istnieją istotne
statystycznie związki płci z wynikiem ogólnym PTSD (r=-0,14; p<0,05), czynnikiem aktywnym
ICARUS (r=-0,12; p<0,05), nastrojem negatywnym (r=-0,14; p<0,05), wieku z wynikiem
ogólnym PTSD (r=0,12; p<0,05), nastrojem pozytywnym (r=-0,15; p<0,01), tendencją do
polepszania się nastroju (r=-0,18; p<0,05). Podobnie, jak wcześniej przeprowadzono analizy
korelacji r Pearsona między zmiennymi oddzielnie u kobiet i mężczyzn. Analizy pokazały
identyczny układ powiązań między badanymi zmiennymi u obu płci.
126
Tabela 25. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz
zmienności nastroju w grupie kobiet w badaniu właściwym.
Czynniki ICARUS, skale
SUPIN oraz zmienność
nastroju
Wynik
ogólny
PTSD
Czynnik Czynnik
Nastrój
Nastrój Pogarszanie Polepszanie
aktywny unikowy pozytywny negatywny się nastroju się nastroju
X
-0,10
0,51**
-0,34**
0,55**
0,12
0,29*
Czynnik aktywny
-0,10
X
0,17*
0,35**
0,11
-0,11
0,37**
Czynnik unikowy
0,51**
0,17*
X
-0,22**
0,56**
0,28*
0,12
**
**
**
*
-0,09
*
0,38**
Wynik ogólny PTSD
Nastrój pozytywny
Nastrój negatywny
Pogarszanie się nastroju
-0,34
0,55
**
0,35
-0,22
**
**
0,11
0,56
0,12
-0,11
0,28*
*
**
Polepszanie się nastroju
0,29
0,37
* p<0,05 (dwustronnie), ** p<0,01 (dwustronnie).
0,12
X
-0,42
-0,42
**
X
0,24
-0,30*
0,24*
-0,09
**
0,38
-0,30
X
-0,02
-0,02
X
Tabela 26. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników regulacji nastroju, nasilenia oraz
zmienności nastroju w grupie mężczyzn w badaniu właściwym.
Czynniki ICARUS, skale
SUPIN oraz zmienność
nastroju
Wynik ogólny PTSD
Wynik
ogólny
PTSD
Czynnik
aktywny
Czynnik
unikowy
X
0,01
0,45**
-0,36**
0,57**
0,14
-0,06
**
**
-0,11
0,13
0,32**
-0,13
0,41**
0,20
0,12
**
-0,08
0,14
X
0,23
0,06
Czynnik aktywny
0,01
X
Czynnik unikowy
0,45**
0,29**
**
**
-0,13
-0,11
**
Nastrój pozytywny
Nastrój negatywny
Pogarszanie się nastroju
Polepszanie się nastroju
-0,36
0,57
**
0,14
-0,06
0,30
0,29
0,13
0,32
**
X
0,41
Nastrój
Nastrój Pogarszanie Polepszanie
pozytywny negatywny się nastroju się nastroju
0,30
X
-0,46
-0,46
**
0,20
-0,08
0,23
X
0,17
0,12
0,14
0,06
0,17
X
** p<0,01 (dwustronnie).
W dalszych analizach zweryfikowano związek cech temperamentu, objawów PTSD,
poznawczej regulacji nastroju z nasileniem nastroju z uwzględnieniem wpływu wieku i płci.
Uzyskane wyniki były podobne do tych zaprezentowanych na Rycinie 19. Model RML
wykazywał dobre dopasowanie do danych chi2=14,71, df=6, p=0,02; RMSEA=0,067. Ponownie
reaktywność emocjonalna okazała się jedynym predyktorem objawów PTSD z błędem predykcji
wynoszącym 0,94. Zauważono wpływ bezpośrednich predyktorów (1) objawów PTSD na nastrój
negatywny (0,50, t=10,03), (2) reaktywności emocjonalnej na poziom nastroju negatywnego
(0,26, t=5,17) oraz aktywności na poziom nastroju pozytywnego (0,30, t=6,03). Dodatkowo
stwierdzono efekty pośrednie. Poziom objawów PTSD okazał się mediatorem wpływu
reaktywności emocjonalnej na strategie unikowe (0,11, t=3,88), poziom nastroju pozytywnego
127
(-0,07, t=3,28) oraz negatywnego (0,17, t=4,91). Natomiast strategie unikowe ICARUS okazały
się mediatorem wpływu objawów PTSD (0,09, t=3,45) i reaktywności emocjonalnej (0,05,
t=2,76) na poziom nastroju negatywnego, podczas gdy strategie aktywne okazały się mediatorem
wpływu aktywności (0,06, t=3,24) na poziom nastroju pozytywnego.
0,24*
Aktywność
0,24*
-0,12*
-0,25*
0,25*
Pozytywny nastrój (0,72)
Strategie aktywne (0,94)
Reaktywność emocjonalna
-0,27*
-0,20*
0,21*
0,25*
0,23*
Nasilenie objawów PTSD
0,44*
0,21*
Strategie unikowe (0,70)
Negatywny nastrój (0,59)
0,21*
0,41*
Rycina 20. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z nasileniem nastroju z
uwzględnieniem wieku i płci w modelu RML w badaniu właściwym.
128
Jaki jest związek strategii regulacji nastroju ze zmiennością nastroju? Kolejna
analiza dotyczyła związku poznawczej regulacji nastroju ze zmiennością nastroju. Model DWLS
wykazał dobre dopasowanie do danych chi2=4,13, df=2, p=0,13; RMSEA=0,009. Stwierdzono,
że strategie aktywne ICARUS okazały się istotnym predyktorem tendencji do polepszania się
nastroju, podczas gdy strategie unikowe ICARUS okazały się istotnym predyktorem skłonności
do pogarszania się nastroju.
0,36*
Zmiana N->P (0,87)
Strategie aktywne
0,09
0,30*
Strategie unikowe
Zmiana P->N (0,96)
0,20*
Rycina 21. Analizy ścieżkowe regulacji nastroju ze zmiennością nastroju w modelu DWLS w badaniu właściwym.
129
CZĘŚĆ VI
DYSKUSJA WYNIKÓW BADAŃ
130
Rozdział 28
Podsumowanie
Celem badań była ocena związku cech temperamentu, objawów zaburzenia stresowego
pourazowego oraz poznawczych strategii regulacji nastroju z poziomem i zmiennością nastroju
pozytywnego i negatywnego.
Przeprowadzono dwa oddzielne badania: w pierwszym badaniu pilotażowym
uczestniczyło 250 studentów (152 kobiety i 98) I lub II stopnia warszawskich uczelni, którzy
zadeklarowali ekspozycję na co najmniej jedno zdarzenie traumatyczne - ze średnią wieku równą
22,67 (SD= 2,33). W drugim właściwym badaniu brało udział 280 uczestników ofiar wypadków
drogowych (147 kobiet i 133 mężczyzn) ze średnią wieku równą 34,93 (SD= 13,70).
Sformułowano jedną hipotezę pomocniczą, w której oczekiwano, że im wyższy jest
poziom reaktywności emocjonalnej i perseweratywności, a niższy aktywności, wytrzymałości i
żwawości, tym wyższy jest poziom objawów PTSD.
Wyniki badań pilotażowych (zob. Tabela 5) i właściwych (zob. Tabela 16) potwierdziły
tę hipotezę. W obydwu badaniach stwierdzono, że im wyższy jest poziom reaktywności
emocjonalnej, a niższy wytrzymałości i żwawości tym wyższe jest nasilenie objawów PTSD.
Wyniki badań są zgodne z wynikami badań innych autorów, w których zauważono powiązania
cech osobowości dla koncepcji Wielkiej Piątki lub Eysencka (Clark i Owens, 2012; Cox i in.,
2004; Dörfel i in., 2008; Engelhard i van den Hout, 2007; Haisch i Meyers, 2004; Holeva i
Tarrier, 2001; Yuan i in., 2011; Kaczmarek i in., 2009; Kelly i in., 1998; Lauterbach, 2004; Lee i
in., 1995; Li i in., 2012; Marais i Stuart, 2005; McFarlane, 1988; Miller, 2003; Pedersen i in.,
2002; Pedersen i in., 2003; Ribi i in., 2007; Rubin i in., 2008; Sembi i in., 1998; Spinhoven i in.,
2014), cech temperamentu w ujęciu RTT (Kaczmarek i Zawadzki, 2012; Oniszczenko, 2010;
Strelau i Zawadzki, 2005; Strelau, Zawadzki, Oniszczenko i in., 2004). i koncepcji Cloningera
(Evren i in., 2010; Gil, 2005a, 2005b; Gil i Caspi, 2006, Ruchkin i in., 1998; Yoon i in., 2009) z
poziomem objawów PTSD.
131
Dodatkowo wyniki badań pokazują, że spośród koncepcji RTT reaktywność emocjonalna
jest najsilniejszym predyktorem objawów PTSD. Jej wpływ narasta wraz z upływem czasu
(Strelau i Zawadzki, 2004; Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in., 2009) oraz pozostaje
istotny w różnych momentach pomiaru - trzy miesiące od zdarzenia (Strelau i in., 2004; Strelau i
Zawadzki, 2004; Zawadzki i in., 2009), po roku (Strelau i Zawadzki, 2004), dwóch (Strelau i in.,
2004; Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in., 2009) oraz trzech latach (Strelau i in., 2004) od
traumy. Wyższy poziom żwawości także konsekwentnie wiąże się ze słabszymi objawami
zaburzenia w różnych fazach pomiaru, przy czym wraz z upływem czasu, rola żwawości wydaje
się narastać (Strelau i Zawadzki, 2004; Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in., 2009). W
przypadku wytrzymałości wyniki są bardziej niejednoznaczne: wytrzymałość i PTSD okazały się
są ujemnie związane w kilka miesięcy od zdarzenia (Strelau i Zawadzki, 2005; Zawadzki i in.,
2009), podobnie jak po roku (Strelau i Zawadzki, 2005), dwóch oraz trzech latach od zdarzenia
(Strelau, 2004). Jednakże w najnowszym badaniu Zawadzkiego i współautorów (2009) po
dwóch latach od wydarzenia wytrzymałość i objawy PTSD były powiązane dodatnio.
W pierwszej hipotezie badawczej oczekiwano, że: (1a) im wyższy jest poziom
reaktywności emocjonalnej i perseweratywności, tym wyższy jest poziom stosowania strategii
unikowych regulacji nastroju, podczas gdy wyższy poziom takich cech, jak aktywność,
wytrzymałość i żwawość warunkuje wyższy poziom stosowania aktywnych, (1b) osoby z
odpornym typem temperamentu będą cechowały się wyższym poziomem strategii aktywnych, a
niższym nasileniem strategii unikowych, osoby z typem nieodpornym będą cechowały się
wyższym poziomem strategii unikowych, a niższym nasileniem strategii aktywnych, osoby z
tendencją do niedostymulowywania się będą cechowały się niskim poziomem zarówno strategii
aktywnych, jak i unikowych, osoby ze skłonnością do przestymulowywania się będą cechowały
się wysokim nasileniem strategii aktywnych oraz unikowych.
Wyniki badań pilotażowych (zob. Tabela 6) i właściwych (zob. Tabela 17) częściowo
potwierdziły hipotezę 1a. W obydwu badaniach stwierdzono, że wyższy poziom reaktywności
emocjonalnej i perseweratywności związany był z wyższym nasileniem stosowania unikowych
132
strategii regulacji nastroju, podczas gdy wyższy poziom aktywności i wrażliwości sensorycznej
związany był z wyższym nasileniem strategii aktywnych. Natomiast wyższy poziom
wytrzymałości związany był z niższym nasileniem czynnika unikowego regulacji nastroju.
Dodatkowo w obydwu badaniach zauważono dodatnie powiązania (1) reaktywności
emocjonalnej z dystansowaniem oraz obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych
emocjach, (2) aktywności z przyjmowaniem perspektywy rozwoju osobistego, myśleniem
pozytywnym i minimalizowaniem znaczenia, (3) wrażliwości sensorycznej z przyjmowaniem
perspektywy rozwoju osobistego oraz analizowaniem emocji i sytuacji, (4) perseweratywności z
myśleniem pozytywnym, analizowaniem emocji i sytuacji, porównywaniem w dół i testowaniem
rzeczywistości, obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach, obwinianiem
innych oraz bezcelowym planowaniem, (5) żwawości z przyjmowaniem perspektywy rozwoju
osobistego, akceptowaniem sytuacji. Obydwa badania pokazały również, że wyższy poziom
wytrzymałości związany był z niższym nasileniem dystansowania, obwiniania siebie i
koncentracji na negatywnych emocjach oraz obwiniania innych. Wyniki są zgodne z poprzednim
wynikami badań, w których zauważono, że cechy osobowości w ujęciu dla koncepcji Wielkiej
Piątki lub Eysencka (Auerbach i in., 2010; Connor i in., 2006; Cox i McAdams, 2014; Egloff i
in., 2006; Hasking i in., 2010; Garnefski i in., 2008; Graham i in., 2010; Kokkonen i Pulkkinen,
2001a; Kokkonen i Pulkkinen, 2001b; Liverant i in., 2011; Mitsopoulou i in., 2013; Trógolo i
Medrano, 2012; Wang i in., 2009) oraz cech temperamentu w ujęciu RTT (Barańczuk i
Zawadzki, 2013b; Marszał-Wiśniewska i Nowicka, 2007) związane były z regulacją stanów
afektywnych. Opisane wcześniej wyniki badania Marszał-Wiśniewskiej i Nowickiej (2007)
pokazały, że cechy temperamentu u ujęciu RTT są istotnym wyznacznikiem regulacji nastroju z
trzema cechami odgrywającymi najistotniejszą rolę: (1) reaktywność emocjonalna jako
predyktor wyjaśniała około 45% wariancji w skali obniżania nastroju, (2) aktywności, jako
wyznacznik wyjaśniała około 10% zróżnicowania w skali podwyższania nastroju; (3)
perseweratywności z kolei wyjaśniała 55% wariancji w skali obniżania nastroju i około 17% w
skali podwyższania nastroju. Przeprowadzone później badanie Barańczuk i Zawadzkiego
133
(2013b) w grupie studentów, którzy doświadczyli co najmniej jednej sytuacji traumatycznej
również pokazało, że reaktywność emocjonalna jest istotnym predyktorem strategii unikowych
regulacji nastroju, podczas gdy aktywność okazała się najważniejszym wyznacznikiem strategii
aktywnych regulacji nastroju.
Wyniki analizy wariancji badań pilotażowych (zob. Rycina 6 i 8) i właściwych (zob.
Rycina 13 i 15) częściowo potwierdziły hipotezę 1b. W obydwu badaniach stwierdzono istotny
efekt typu temperamentów dla czynnika aktywnego i czynnika unikowego regulacji nastroju,
przyjmowania perspektywy rozwoju osobistego, myślenia pozytywnego oraz obwiniania siebie i
koncentracji na negatywnych emocjach. Stwierdzono, że (1) osoby ze skłonnością do
przestymulowania cechowały się wyższym poziomem aktywnego czynnika regulacji nastroju,
niż osoby z nieodporną strukturą temperamentu w badaniach pilotażowych oraz wyższym
poziomem tej strategii regulacji nastroju niż uczestnicy ze skłonnością do niedostymulowania w
badaniach właściwych, (2) osoby z typem odpornym temperamentu cechowały się niższym
nasileniem unikowej strategii regulacji nastroju niż uczestnicy ze strukturą nieodporną i
przestymulowującą się zarówno w badaniach pilotażowych i właściwych, (3) osoby z odpornym
typem temperamentu cechowały się wyższym poziomem przyjmowania perspektywy rozwoju
osobistego, niż uczestnicy ze strukturą niedostymulowującą się zarówno w badaniach
pilotażowych i właściwych, (4) osoby ze skłonnością do przestymulowywania cechowały się
wyższym poziomem myślenia pozytywnego, niż osoby z nieodporną strukturą temperamentu w
badaniach pilotażowych oraz wyższym poziomem tej strategii regulacji nastroju niż uczestnicy
ze skłonnością do niedostymulowywania się w badaniach właściwych, (5) osoby z nieodpornym
typem temperamentu cechowały się wyższym poziomem obwiniania siebie i koncentracji na
negatywnych emocjach, niż uczestnicy ze strukturą odporną i niedostymulowującą oraz osoby z
przestymulowującą się strukturą temperamentu cechowały się wyższym nasileniem obwiniania
siebie i koncentracji na negatywnych emocjach, niż osoby z odpornym typem temperamentu
zarówno w badaniach pilotażowych i właściwych. Trudno jest natomiast odnieść uzyskany
wyniki do badań innych autorów ze względu na brak takich badań.
134
W drugiej hipotezie badawczej spodziewano się, że: (2a) im wyższy jest poziom
reaktywności emocjonalnej i perseweratywności, tym wyższe jest nasilenie negatywnego
nastroju oraz deklarowana jego szybsza zmiana, czyli jego dalsze pogarszanie się, podczas gdy
im wyższy jest poziom takich cech, jak aktywność, wytrzymałość i żwawość, tym wyższe jest
nasilenie pozytywnego nastroju oraz jego szybsza zmiana, czyli jego dalsze polepszanie się, (2b)
osoby z odpornym typem temperamentu będą cechowały się wyższym poziomem nastroju
pozytywnego, a niższym nastroju negatywnego oraz małą jego zmiennością w kierunku jego
dalszego polepszania się, osoby z typem nieodpornym będą cechowały się wyższym poziomem
nastroju negatywnego, a niższym nasileniem nastroju pozytywnego oraz małą jego zmiennością
w kierunku jego dalszego pogarszania się, osoby z tendencją do niedostymulowania będą
cechowały się niskim poziomem nastroju pozytywnego, jak i negatywnego oraz małą jego
zmiennością zarówno w kierunku polepszania, jak i pogarszania się nastroju, osoby ze
skłonnością do przestymulowania będą cechowały się wysokim nasileniem nastroju
pozytywnego, jak i negatywnego oraz dużą jego zmiennością odpowiednio w kierunku jego
dalszego polepszania, jak i pogarszania się.
Wyniki badań pilotażowych (zob. Tabela 7) i właściwych (zob. Tabela 18) częściowo
potwierdziły hipotezę 2a. W obydwu badaniach zauważono dodatnie związki reaktywności
emocjonalnej i perseweratywności z poziomem nastroju negatywnego oraz aktywności i
żwawości z nasileniem nastroju pozytywnego. Z kolei wyższy poziom wytrzymałości
skorelowany był przede wszystkim ujemnie z nastrojem negatywnym, Dodatkowo w obydwu
badaniach stwierdzono, że wyższy poziom żwawości powiązany był ujemnie z tendencją do
szybkiego pogarszania się nastroju. Wyniki badań są zgodne z wynikami badań innych autorów,
w których zauważono powiązania cech osobowości w koncepcji Wielkiej Piątki lub Eysencka
(Auerbach, i in., 2007; Bono i Vey, 2007; Chang, 1997; Espejo i in., 2011; Gomez i in., 2002;
Grekin, 2012; Hermes i in., 2011; Kämpfe i Mitte, 2009; Lee i Guajardo, 2011; Longua i in.,
2009; Lü i in., 2014; Maruskin i in., 2012; McFatter, 1994; McFatter, 1998; Mroczek i Kolarz
1998; Nater i in., 2010; Ode i Robinson, 2009; Rafienia i in., 2008; Rubin i in., 2012; Schneider i
135
in., 2011; Tamir, 2005; Tamir i Robinson, 2004; Tamir i in., 2006; Tong, 2010; Uliaszek i in.,
2010; Wasylkiw i in., 2010), cech temperamentu w ujęciu RTT (Barańczuk i Zawadzki, 2013b;
Strelau, 2006, Strelau i Zawadzki, 2005; Terelak i Kasica, 2005; Zawadzki i in., 2009) i
koncepcji Cloningera (Garcia, 2011; Salter i in., 2013; Taylor i in., 2014; Zohar i Clononger,
2011) z poziomem stanów afektywnych. Poprzednie wyniki badań w ujęciu RTT pokazały, że
cechy temperamentu w ujęciu tej koncepcji są istotnym predyktorem doświadczanych emocji w
odpowiedzi na stresory środowiskowe: reaktywność emocjonalna decyduje w znacznej mierze o
doświadczaniu emocji negatywnych (Strelau i Zawadzki, 2005; Terelak i Kasica, 2005;
Zawadzki i in., 2009), podczas gdy aktywność - emocji pozytywnych (Strelau i Zawadzki,
2005). Dodatkowo wyższy poziom perseweratywności, a niższy żwawości powiązany jest się z
silniejszym lękiem (Terelak i Kasica, 2005; Zawadzki i in., 2009). Wstępne wyniki badań
Barańczuk i Zawadzkiego (2013b) w grupie studentów, którzy doświadczyli co najmniej jednej
sytuacji traumatycznej potwierdziły, że reaktywność emocjonalna jest istotnym predyktorem
nastroju negatywnego, podczas gdy aktywność okazała się najważniejszym wyznacznikiem
nastroju pozytywnego. Inne badania pokazały, że cechy osobowości mogą wiążą się z
labilnością afektywną (Bowen i in., 2011; Ed i Diener, 1999; Gordon i in., 1999; Hepburn i
Eysenck, 1989; Kamen i in., 2010; Kuppens i in., 2007; Miller i Pilkonis, 2006; Murray i in.,
1995; Murray, Allen, Rawlings i in., 2002; Murray, Allen i Trinder, 2002; Rusting i Larsen,
1998; Stanley i Isaacowitz, 2011; Velting i Liebert, 1997; Williams, 1990), chociaż ze względu
na niejednoznaczność uzyskiwanych rezultatów wymaga to dalszych badań.
Wyniki analizy wariancji badań pilotażowych (zob. Rycina 6) i właściwych (zob. Rycina
13) częściowo potwierdziły hipotezę 2b. W obydwu badaniach równocześnie stwierdzono
istotny efekt typu temperamentów dla nastroju pozytywnego i negatywnego (ale nie dla
zmienności nastroju). Stwierdzono, że (1) osoby ze skłonnością do przestymulowania cechowały
się wyższym poziomem nastroju pozytywnego, niż uczestnicy z nieodporną strukturą
temperamentu zarówno w badaniach pilotażowych, jak i właściwych, (2) osoby z nieodpornym
typem temperamentu cechowały się wyższym poziomem nastroju negatywnego, niż uczestnicy
136
ze strukturą odporną i niedostymulowującą oraz osoby strukturą temperamentu o tendencji do
przestymulowania cechowały się wyższym nasileniem tego nastroju, niż osoby z odpornym
typem temperamentu (zarówno w badaniach pilotażowych i właściwych).
W trzeciej hipotezie badawczej oczekiwano, że: (3a) im wyższy jest poziom objawów
PTSD, tym wyższe jest nasilenie strategii unikowych, a niższe korzystanie ze strategii
aktywnych, (3b) osoby z PTSD będą intensywniej stosowały strategie unikowe i słabiej strategie
aktywne w porównaniu do osób bez PTSD.
Wyniki badań pilotażowych (zob. Tabela 8) i właściwych (zob. Tabela 19) częściowo
potwierdziły hipotezę 3a. W obydwu badaniach zauważono dodatnie związki objawów PTSD z
czynnikiem unikowym, obwinianiem siebie i koncentracją na negatywnych emocjach,
dystansowaniem, myśleniem o samobójstwie oraz odwracaniem uwagi. Wyniki analizy wariancji
badań pilotażowych (zob. Rycina 5 i 7) i właściwych (zob. Rycina 12 i 14) częściowo
potwierdziły hipotezę 3b. W obydwu badaniach stwierdzono, że w osoby spełniające kryteria
diagnozy objawowej PTSD cechowały się wyższym poziomem czynnika unikowego PTSD, w
szczególności skal obwiniania siebie i koncentracji na negatywnych emocjach, dystansowania i
myślenia o samobójstwie w porównaniu z osobami bez diagnozy tego zaburzenia. Należy przy
tym podkreślić, że wyniki obu badań spójnie wskazały, że objawy PTSD zasadniczo wiążą się ze
stosowaniem strategii unikowych, co falsyfikuje oczekiwania badawcze dotyczące powiązania
ze strategiami aktywnymi regulacji nastroju.
Wyniki badań są zatem częściowo zgodne z wynikami badań innych autorów stwierdzono w nich, że wyższy poziom objawów PTSD współwystępuje z większym nasileniem
dezadaptacyjnej regulacji stanów afektywnych (Hruska i in., 2014; Lilly i Lim, 2013 polegającej
na unikaniu i świadomym odcinaniu się od niechcianych doświadczeń wewnętrznych,
szczególnie emocji (Clohessy i Ehlers, 1999; Ehring i Quack, 2010; Fleurkens i in., 2014;
Hassija i in., 2012; Tull i in., 2007; Naifeh i in., 2012), radzeniu sobie ze stresem poprzez
unikanie (Boden, Bonn-Miller, Vujanovic i in., 2012; Christiansen i in., 2013; Hruska i
Delahanty, 2012; Morris i Rao, 2013; Ogle i in., 2013; Oniszczenko i Laskowska, 2014) i
137
koncentracji na emocjach (Amstadter i Vernon, 2008; Staiger i in., 2009). katastrofizowania
(Horsham i Chung, 2013), ruminowaniu (Amone-P’Olak i in., 2007), obwinianiu siebie (Beck i
in., 2013; Ford, 2012; Moscardino i in., 2014; Thavichachart i in. 2009).
Zgodnie z czwartą hipotezą badawczą oczekiwano, że: (4a) im wyższy jest poziom
objawów PTSD, tym wyższy jest poziom nastroju negatywnego, a niższy pozytywnego oraz jego
większa zmienność, czyli odpowiednio szybsze dalsze pogarszanie się nastroju, (4b) osoby z
PTSD będą cechowały się wyższym poziomem nastroju negatywnego, a niższym pozytywnego
w porównaniu do osób bez PTSD, a dodatkowo większą zmiennością nastroju, czyli
odpowiednio szybszym pogarszaniem się nastroju.
Wyniki badań pilotażowych (zob. Tabela 9) i właściwych (zob. Tabela 20) częściowo
potwierdziły hipotezę 4a. W obydwu badaniach zauważono dodatnie związki objawów PTSD z
nastrojem negatywnym oraz ujemne z nastrojem pozytywnym. Wyniki analizy wariancji badań
pilotażowych (zob. Rycina 7) i właściwych (zob. Rycina 14) częściowo potwierdziły hipotezę
4b. W obydwu badaniach stwierdzono, że w osoby spełniające kryteria diagnozy objawowej
PTSD cechowały się wyższym poziomem nastroju negatywnego, w porównaniu do osób bez
kryteriów tego zaburzenia. Nie stwierdzono natomiast spójnego wyniku dla związku objawów
PTSD ze zmiennością nastroju, co wymaga dalszych badań. Wynik badania jest zgodny z
wynikami badań innych autorów, którzy stwierdzili, że wyższy poziom objawów PTSD jest
dodatnio związany z poziomem negatywnych stanów afektywnych (Badour i in., 2012; Bash i
Papa, 2014; Beckham i in., 2000; Cahoun i in., 2011; Feder i in., 2013; Fetzner i in., 2012;
Frazieri in., 2011; Gold i in., 2012; Hatcher i in., 2009; Hoyt i Yeater, 2011; Karr i in., 2013;
Kunst, 2011; Monson i in., 2004; Maia i in., 2011; Merriman i in., 2007; Newton i Ho, 2008;
Rosenthal i in., 2006; Shenk i in., 2013; Söndergaard i Theorell, 2004; Vujanovic i in., 2011;
Watson i in., 2011), ale również tendencją do pogarszania się afektywności (Kashdan, Uswatte i
Julian, 2006; Kashdan, Uswatte, Steger i in., 2006; Marshall-Berenz i in., 2011; Newton i Ho,
2008).
138
W piątej hipotezie badawczej oczekiwano, że: im intensywniejsze stosowanie strategii
aktywnych i unikowych, tym odpowiednio wyższy jest poziom pozytywnego i negatywnego
nastroju oraz większa zmienność nastroju, czyli odpowiednio poprawianie się nastroju
pozytywnego oraz pogarszanie się negatywnego.
Wyniki badań pilotażowych (zob. Tabela 10) i właściwych (zob. Tabela 21) potwierdziły
tą hipotezę. W obydwu badaniach stwierdzono, że im wyższy jest poziom czynnika aktywnego,
tym wyższe jest nasilenie nastroju pozytywnego oraz im wyższy jest poziom czynnika
unikowego, tym wyższe jest nasilenie nastroju negatywnego i tendencja do pogarszania się
nastroju. Dodatkowo zauważono dodatnie powiązanie (1) przyjmowania perspektywy rozwoju
osobistego, myślenia pozytywnego, akceptowania emocji i sytuacji, minimalizowania
zcnaczenia, obserwowania siebie z poziomem nastroju pozytywnego, (2) obwiniania siebie i
koncentracji na negatywnych emocjach, dystansowania, myślenia o samobójstwie, analizowania
emocji i sytuacji, porównywania w dół i testowanie rzeczywistości oraz myślenia o religii z
nasileniem nastroju negatywnego, (3) myślenia o samobójstwie z tendencją do pogarszania się
nastroju.
Wyniki są zgodne z wynikami badań innych autorów, w których zauważono dodatnie
związki dysfunkcjonalnej regulacji stanów afektywnych z poziomem negatywnych stanów
afektywnych (Boonyarit i in., 2013; Caldwell i Shaver, 2012; Ehring i in., 2008; Dunkley i in.,
2014, Garnefski i in., 2005; Garnefski i in., 2002; Jermann i in., 2009; Jermann, i in., 2006;
Kamholz i in., 2006; Kraaij i Garnefski, 2006; Kraaij i in., 2008; Kraaij i in., 2003; Lebel i in.,
2013; Martin i in., 2010; 2005; McEvoy i in., 2014; Peters i in., 2014; Rudolph i in., 2007;
Schroevers i in., 2007; Selby i in., 2009; Short i Mazmanian, 2013; Sturgeon i Zautra, 2013;
Sturgeon i in., 2014; Tobert i Moneta, 2013; van der Veek i in., 2009; White i Turner, 2014;,
2009; Zhu i in., 2008), funkcjonalnej regulacji stanów afektywnych z nasileniem pozytywnych
stanów afektywnych (Balzarotti i in., 2010; Boden, Bonn-Miller, Kashdan i in., 2012; Cabello i
in., 2013; Cristea i in., 2012; Denkova i in., 2012; Gross i John, 2003; Rubin i in., 2012; van der
Veek i in., 2009; Wallace i in., 2009), dysfunkcjonalnej regulacji stanów afektywnych z
139
tendencją do dalszego pogarszania się afektywności (Broderick, 2005; Campbell-Sills i in.,
2006; Ehring i in., 2010; Fichman i in., 1999; Grisham i in., 2011; Rusting i Nolen-Hoeksema,
1998).
Omówienia wymagają również dane podsumowujące przedstawione w rozdziałach o
modelach ścieżkowych. Wyższy poziom stosowania strategii aktywnych związany był z
nasileniem nastroju pozytywnego w grupie osób spełniających kryteria diagnozy objawowej
PTSD zarówno w badaniach pilotażowych (zob. Tabela 11), jak i właściwych (zob. Tabela 23).
Dodatkowo zauważono dodatnie powiązania aktywnych strategii z nasileniem nastroju
pozytywnego oraz unikowych strategii z nasileniem nastroju negatywnego w grupie osób nie
spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD zarówno w badaniach pilotażowych (zob.
Tabela 12), jak i właściwych (zob. Tabela 24).
Co więcej konsekwentnie w badaniach pilotażowych (zob. Rycina 10), jak również
właściwych (zob. Rycina 19) stwierdzono, że reaktywność emocjonalna okazała się zasadniczym
predyktorem objawów PTSD. Zauważono bezpośredni wpływ (1) objawów PTSD na nastrój
negatywny, (2) reaktywności emocjonalnej na poziom nastroju negatywnego oraz aktywności na
poziom nastroju pozytywnego. Dodatkowo stwierdzono efekty pośrednie. Poziom objawów
PTSD okazał się mediatorem wpływu reaktywności emocjonalnej na strategie unikowe, poziom
nastroju pozytywnego oraz negatywnego. Z kolei strategie unikowe ICARUS okazały się
mediatorem wpływu objawów PTSD i reaktywności emocjonalnej na poziom nastroju
negatywnego, podczas gdy strategie aktywne okazały się mediatorem wpływu aktywności na
poziom nastroju pozytywnego. Co więcej opisane przed chwilą zależności pozostały istotne,
nawet gdy kontrolowano wpływ wieku i płci zarówno w badaniach pilotażowych (zob. Rycina
11), jak również właściwych (zob. Rycina 20). Dodatkowo w obydwu badaniach (zob. Rycina 12
i 21) zauważono, że im wyższy jest poziom strategii unikowych tym większa jest tendencja do
dalszego pogarszania się nastroju, podczas gdy im wyższy jest poziom strategii aktywnych, tym
większa jest skłonność do dalszego polepszania się nastroju.
140
Rozdział 29
Dyskusja wyników
Uzyskane wyniki badań sugerują, że przede wszystkim wzbudzenie objawów PTSD, a nie samo
doświadczenie zdarzenia traumatycznego wpływa na strategie regulacji nastroju oraz nastrój.
Stwierdzono, że wskaźnik ekspozycji i konsekwencji wypadku warunkował unikowe strategie
regulacji nastroju oraz nastrój negatywny i pozytywny wyłącznie poprzez objawy PTSD. Innymi
słowy, stopień ekspozycji i stresorów potraumatycznych wyznaczał poziom objawów PTSD,
które z kolei wpływały na poziom unikowych strategii regulacji nastroju (nie stwierdzono
wpływu objawów PTSD na aktywne strategie regulacji nastroju) oraz na wyższy poziom
nastroju negatywnego, a niższy - pozytywnego. Trzeba oczywiście zaznaczyć, że zarówno
strategie regulacji, jak i nastrój wiązały się z poziomem ekspozycji i następstwami zdarzenia, ale
wpływ ten miał charakter pośredni – decydującym czynnikiem dla tych zmiennych było
wzbudzenie objawów zaburzenia.
Uzyskane wyniki badania pilotażowego i właściwego jednoznacznie wskazują na
znaczenie cech temperamentu i objawów PTSD dla specyfiki stosowanych strategii regulacji
nastroju i nastroju w grupie osób, które doświadczyły sytuacji traumatycznej. Strategie
reprezentujące aktywną regulację nastroju były wyznaczane przez aktywność oraz wpływały na
nasilenie nastroju pozytywnego oraz jego polepszanie się. Z kolei strategie unikowe regulacji
nastroju były uwarunkowane reaktywnością emocjonalną oraz wpływały na nasilenie nastroju
negatywnego oraz skłonność do pogarszania się nastroju. Co więcej, objawy PTSD wpływały
dodatnio na nasilenie nastroju negatywnego, a ujemnie nastroju pozytywnego (objawy PTSD
były predyktorem wyższego nasilenia nastroju negatywnego zarówno bezpośrednio, jak również
pośrednio - poprzez wpływ na unikowe strategie regulacji nastroju). Podkreślić przy tym należy,
że wyniki badania Barańczuk i Zawadzkiego (2013b) w grupie studentów, którzy doświadczyli
co najmniej jednej sytuacji traumatycznej pokazał, że efekt wpływu objawów PTSD na strategie
unikowe i nastrój pozytywny jest uwarunkowany w znacznej mierze objawami
unikania/odrętwienia, podczas gdy efekt bezpośredni objawów PTSD na nastrój negatywny
141
wynikał faktycznie z objawów ponownego doświadczania traumy i objawów wzbudzenia
psychofizjologicznego.
Przedstawiony powyżej model zależności jednoznacznie wskazuje na zaburzenie
negatywnego nastroju w grupie osób cierpiących na stresowe zaburzenie pourazowe. Jest on
bezpośrednio uwarunkowany zarówno reaktywnością emocjonalną, jak i samymi objawami
PTSD oraz pośrednio poprzez wpływ obydwu tych zmiennych na podwyższenie korzystania z
unikowych strategii regulacji nastroju, które z kolei decydowały o poziomie nastroju
negatywnego oraz warunkowały tendencję do pogarszania się nastroju. W tym wypadku
uzyskane dane są w pełni zgodne z wynikami innych badań i wskazują, że PTSD nasila
stosowanie strategii unikowych i w tym zakresie wpływ objawów zaburzenia nakłada się niejako
na regulację temperamentalną (związaną zasadniczo z reaktywnością emocjonalną), co prowadzi
do pogarszania się nastroju negatywnego. W tym wypadku mamy zatem do czynienia z
pogłębianiem się uwarunkowanej temperamentalnie tendencji, ale istnienie bezpośredniego
wpływu objawów PTSD na nastrój negatywny sugeruje istnienie także innych dodatkowych
uwarunkowań tego wymiaru nastroju – poza strategiami unikowymi. Na istnienie takich
dodatkowych uwarunkowań wskazuje też bezpośrednie powiązanie nastroju negatywnego z
reaktywnością emocjonalną.
Obraz zależności wydaje się jednak bardziej złożony w przypadku nastroju pozytywnego.
Wyższy poziom aktywności, a niższy objawów PTSD warunkował wyższe nasilenie nastroju
pozytywnego. Jednakże pośredni wpływ aktywnych strategii regulacji nastroju na nastrój
pozytywny i jego polepszanie się zaobserwowano wyłącznie dla aktywności (ale nie objawów
PTSD). Brak związków objawów PTSD ze strategiami aktywnymi może być uwarunkowany
równie intensywnym korzystaniem z tych strategii przez osoby wykazujące różny poziom
objawów PTSD. Osoby korzystające z aktywnych strategii regulacji nastroju uzyskują poprawę
nastroju pozytywnego, który dzięki tym strategiom wykazuje także tendencję do polepszania się,
czego konsekwencją jest poprawa ogólnego bilansu afektywnego. Natomiast osoby, które w
mniejszym stopniu korzystają z aktywnej regulacji nastroju, w konsekwencji wykazują znaczne
142
pogorszenie bilansu afektywnego i wykazują skłonność do pogarszania się nastroju. Teza taka
zakłada, że objawy PTSD zasadniczo nie upośledzają możliwości stosowania strategii
aktywnych, dzięki którym możliwa jest poprawa nastroju pozytywnego – zasadnicze znaczenie
przypada tu cechom temperamentu, a dokładniej aktywności temperamentalnej (co stwierdzono
zarówno wśród osób z diagnozą PTSD, jak i bez diagnozy tego zaburzenia). Istnienie
bezpośredniego wpływu objawów PTSD na nastrój pozytywny sugeruje natomiast istnienie
innych dodatkowych uwarunkowań tego wymiaru nastroju – poza strategiami aktywnymi.
Ponownie jednak, na istnienie takich dodatkowych mechanizmów wskazuje też bezpośrednie
powiązanie nastroju pozytywnego z reaktywnością emocjonalną i aktywnością.
Powiązanie temperamentu ze strategiami regulacji nastroju oraz poziomu nastroju
negatywnego i pozytywnego nie budzi w zasadzie wątpliwości i było wielokrotnie stwierdzane
w badaniach. Warto jednak podkreślić, że interesujące zależności stwierdzono w tej pracy nie
tylko dla dwóch podstawowych cech: aktywności i reaktywności emocjonalnej, ale także dla
typów temperamentu (dla których cechy te mają zasadnicze znaczenie). W obydwu badaniach
zauważono, że osoby z odpornym typem temperamentu cechowały się wyższym poziomem
aktywnych strategii regulacji nastroju oraz nastroju pozytywnego (w kierunku nieznacznego
dalszego jego polepszania się), uczestnicy z nieodporną strukturą temperamentu cechowały się
wyższym nasileniem unikowych strategii regulacji nastroju oraz nastroju negatywnego (w
kierunku jego dalszego niewielkiego pogarszania się), osoby z typem niedostymulowującym
temperamentu cechowały się niskim poziomem zarówno strategii aktywnych i unikowych oraz
niskim nasileniem zarówno nastroju pozytywnego, jak i negatywnego (oraz niską zmiennością
zarówno nastroju pozytywnego, jak i negatywnego), podczas gdy osoby o strukturze z tendencją
do przestymulowania cechowały się wysokim nasileniem zarówno strategii aktywnych, jak i
unikowych oraz wysokim poziomem nastroju pozytywnego i negatywnego (i dużą zmiennością
nastroju). Wyniki te wskazują, że zależnie od kombinacji cech temperamentu konstytuujących
dany typ możliwe jest stwierdzenie dominującego wpływu strategii aktywnych, unikowych lub
jednoczesnego stosowania zarówno strategii unikowych, jak i aktywnych (pomimo ich
143
zasadniczo ujemnego skorelowania). Konsekwencją niezharmonizowanego typu temperamentu
może być zatem paradoksalnie niski poziom zarówno nastroju pozytywnego, jak i negatywnego
oraz niska jego zmienność (typ o tendencji do niedostymulowania) lub wysokie nasilenie
zarówno nastroju pozytywnego, jak i negatywnego, któremu towarzyszy wysoka zmienność
nastroju (struktura o tendencji do przestymulowania). Wyniki te wskazują, że kwestię regulacji
nastroju należy analizować nie tylko z perspektywy izolowanych cech, ale także bardziej
globalnie, przy uwzględnianiu ich struktury, a więc przy założeniu podejścia nie tylko
zorientowanego na „zmienne”, ale także na „osoby”.
Powiązanie stresowego zaburzenia pourazowego ze strategiami regulacji nastroju oraz
poziomu nastroju pozytywnego i negatywnego było również wielokrotnie stwierdzane w innych
badaniach. Interesujący jest natomiast aspekt powiązań regulacji nastroju z nastrojem u osób
spełniających i nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD. Wyniki obydwu badań
sugerują, że osoby spełniające kryteria diagnozy objawowej PTSD cechowały się dominującym
wpływem unikowych strategii regulacji nastroju, nastroju negatywnego oraz podwyższonej
zmienności nastroju negatywnego (w kierunku jego pogarszania się), podczas gdy w grupie
uczestników nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD zauważono dominujący
wpływ czynnika aktywnego, nastroju pozytywnego oraz niskiej zmienności (w kierunku
dalszego polepszania się nastroju). Wyniki te wskazują więc, że profil regulacji nastroju i
nastroju jest również uzależniony od tego, czy spełnione są kryteria diagnozy objawowej PTSD.
Konsekwencją rozwoju objawów PTSD jest zaburzenie regulacji nastroju w kierunku nasilenia
się unikowych strategii regulacji nastroju i wzrostu poziomu nastroju negatywnego oraz jego
dużej zmienności (w kierunku dalszego pogarszania się nastroju).
Na koniec wskazać należy dwa główne ograniczenia badania: (1) poprzeczny charakter
uniemożliwiający jednoznaczną ocenę przyczynowo-skutkową związku cech temperamentu z
regulacją nastroju i nastrojem u osób, które doświadczyły sytuacji traumatycznej i cierpią na
PTSD, (2) jednorazową ocenę nastroju, którego poziom mógł być zakłócony innymi czynnikami
niezwiązanymi z traumą. Zaprezentowane wyniki wymagają zatem dalszych badań szczególnie o
144
charakterze podłużnym, w grupie osób, które doświadczyły innych zdarzeń traumatycznych oraz
z uwzględnieniem innych czynników psychologicznych (np. określenia pośredniczącego wpływu
roli wsparcia społecznego na związek objawów PTSD z aktywną regulacją nastroju) oraz innych
miar i procedur badania zmienności nastroju. Podkreślić przy tym należy, że aspekt regulacji
nastroju i nastroju wydaje się szczególnie istotny w przypadku terapii osób, które zmagają się z
objawami PTSD – być może umożliwiłoby to zwiększenie skuteczności psychoterapii i
ograniczenia doświadczanego przez nie cierpienia.
145
Bibliografia
Agaibi, C., Wilson, J. P. (2005). Trauma, PTSD, and resilience: A Review of the literature.
Trauma, Violence, & Abuse, 6, 195-216.
Aldao, A., Nolen-Hoeksema, S. (2010). Specificity of cognitive emotion regulation strategies: A
transdiagnostic examination. Behaviour Research and Therapy, 48, 974-983.
Aldinger, M., Stopsack, M., Barnow, S., Rambau, S., Spitzer, C., Schnell, K., Ulrich, I. (2013).
The association between depressive symptoms and emotion recognition is moderated by
emotion regulation. Psychiatry Research, 205, 59–66.
American Psychiatric Association, APA (2000). Diagnostic and statistical manual of mental
disorders (4th ed., rev.). Washington, DC: Author.
Amone-P’Olak, K., Garnefski, B., Kraaij, V. (2007). Adolescents caught between fires:
Cognitive emotion regulation in response to war experiences in northern Uganda. Journal of
Adolescence, 30, 655–669.
Amstadter, A.B., Vernon, L.L. (2008). A preliminary examination of thought suppression,
emotion regulation, and coping in a trauma-exposed sample. Journal of Aggression,
Maltreatment & Trauma, 17, 279-295.
Andrews, G., Henderson, S., Hall, W. (2001). Prevalence, comorbidity, disability and service
utilisation. British Journal of Psychiatry, 78, 145 – 153.
Andrews, G., Slade, T., Peters, L. (1999). Classification in psychiatry: ICD-10 versus DSM-IV.
British Journal of Psychiatry, 174, 3 – 5.
Armstrong, D., Shakespeare-Finch, J., Schochet, I. (2014). Predicting post-traumatic growth and
post-traumatic stress in firefighters. Australian Journal of Psychology, 66, 38-46.
Auerbach, R.P., Abela, J.R.Z., Ringo Ho, M.H. (2007). Responding to symptoms of depression
and anxiety: Emotion regulation, neuroticism, and engagement in risky behaviors. Behaviour
Research and Therapy, 45, 2182–2191.
Auerbach, R.P., Clao, A., Abela, J.R.Z, Zhu, X., Yao, S. (2010). Understanding risky behavior
engagement amongst Chinese adolescents. Cognitive Therapy and Research, 34, 159-167.
146
Augustine, A.A., Hemenover, S.H. (2009). On the relative effectiveness of affect regulation
strategies: A meta-analysis. Cognition and Emotion, 23, 1181-1220.
Badour, C.L., Bown, S., Adams, T.G., Bunaciu, L., Feldner, M.T. (2012). Specificity of fear and
disgust experienced during traumatic interpersonal victimization in predicting posttraumatic
stress and contamination-based obsessive–compulsive symptoms. Journal of Anxiety
Disorders, 26, 590– 598.
Balzarotti, S., John, O.P., Gross, J.J. (2010). An Italian adaptation of the Emotion Regulation
Questionnaire. European Journal of Psychological Assessment, 26, 61–67.
Barańczuk, U., Zawadzki, B. (2013a). Polska adaptacja Inwentarza Poznawczych Strategii
Regulacji Stanów Afektywnych (ICARUS). Psychologia-Etolologia-Gentyka, 27, 87–105.
Barańczuk, U., Zawadzki, B. (2013b). Temperament, poznawcza regulacja stanów afektywnych
oraz poziom nastroju w zaburzeniu stresowym pourazowym (PTSD). PsychologiaEtolologia-Gentyka, 28, 97–112.
Bar-On, R. (1997). EQ - Bar On Emotional Quotient Inventory. A measure of emotional
intelligence. User’s manual. Toronto: Multi-Health Systems.
Bash, H.L., Papa, A. (2014). Shame and PTSD symptoms. Psychological Trauma: Theory,
Research, Practice, and Policy, 6, 159–166.
Beckham, J.C., Feldman, M.E., Barefoot, J.C., Fairbank, J.A., Helms, M.J., Haney, T.L., ...
Davidson, J.R. (2000). Ambulatory cardiovascular activity in Vietnam combat veterans with
and without post-traumatic stress disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology,
68, 269-276.
Bennett, P., Owen, R.L., Koutsakis, S., Bisson, J. (2002). Personality, social context and
cognitive predictors of post-traumatic stress disorder in myocardial infarction patients.
Psychology and Health, 17, 489-500.
Benotsch, E.G., Brailey, K., Vasterling, J.J., Uddo, M., Constans, J.I., Sutker, P.B. (2000). War
zone stress, personal and environmental resources, and PTSD symptoms in Gulf War
veterans: A longitudinal perspective. Journal of Abnormal Psychology, 109, 205-213.
147
Besser, A., Priel, B. (2010). Personality vulnerability, low social support, and maladaptive
cognitive emotion regulation under ongoing exposure to terrorist attacks. Journal of Social
and Clinical Psychology, 29, 166-201.
Betts, J., Gullone, E., Allen, J.S. (2009). An examination of emotion regulation, temperament,
and parenting style as potential predictors of adolescent depression risk status: A
correlational study. British Journal of Developmental Psychology, 27, 473-485.
Boden, M.T., Bonn-Miller, M.O., Kashdan, T.B., Alvarez, J., Gross, J.J. (2012). The interactive
effects of emotional clarity and cognitive reappraisal in posttraumatic stress disorder. Journal
of Anxiety Disorders, 26, 233– 238.
Boden, M.T., Bonn-Miller, M.O., Vujanovic, A.A., Drescher, K.D. (2012). A prospective
investigation of changes in avoidant and active coping and posttraumatic stress disorder
symptoms among military veteran. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment,
34, 433-439.
Boden, M.T., Westermann, S., McRae, K., Kuo, J., Alvarez, J., Kulkarni, M.R., ... Bonn-Miller,
M.O. (2013). Emotion regulation and posttraumatic stress disorder: A prospective
investigation. Journal of Social and Clinical Psychology, 32, 296-314.
Bono, J.E., Vey, M.A. (2007). Personality and emotional performance: Extraversion,
neuroticism, and self-monitoring. Journal of Occupational Health Psychology, 12, 177–192.
Boonyarit, I., Chuawanlee, W., Macaskill, A., Supparerkchaisakul, N. (2013). A psychometric
analysis of the workplace forgiveness scale. Europe's Journal of Psychology, 9, 319–338.
Botella, C., García-Palacios, A., Guillen, V., Baños, R.M., Quero, S., Alcaniz, M. (2010). An
adaptive display for the treatment of diverse trauma PTSD victims. Cyberpsychology,
Behavior, and Social Networking, 13, 67-71.
Breslau, N., Davis, G.C. (1992). Posttraumatic stress disorder in an urban population of young
adults: risk factors for chronicity. The American Journal of Psychiatry, 149, 671-675.
Broderick, P.C. (2005). Mindfulness and coping with dysphoric mood: Contrasts with
rumination and distraction. Cognitive Therapy and Research, 29, 501–510.
148
Cabello, R., Salguero, J.M., Fernández-Berrocal, P., Gross, J.J. (2013). A spanish adaptation of
the emotion regulation questionnaire. European Journal of Psychological Assessment, 29,
234–240.
Caldwell, J.G., Shaver, P.R. (2012). Exploring the Cognitive-Emotional Pathways between adult
attachment and ego-resiliency. Individual Differences Research, 10, 141-152.
Calhoun, P.S., Wagner, H.R., McClernon, F.J., Lee, S., Dennis, M.F., Vrana, S.R., ... Beckham,
J.C. (2011). The effect of nicotine and trauma context on acoustic startle in smokers with and
without posttraumatic stress disorder. Psychopharmacology, 215, 379–389.
Campbell-Sills, L., Barlow, D.H., Brown, T.A., Hofmann, S.G. (2006). Effects of suppression
and acceptance on emotional responses of individuals with anxiety and mood disorders.
Behaviour Research and Therapy, 44, 1251–1263.
Carver, C.S., Scheier, M.F., Weintraub, J.K. (1989). Assessing coping strategies: A theoretically
based approach. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 267-283.
Chang, E.C. (1997). Positive and negative affectivity for academic and interpersonal domains:
Relations to general affectivity, extraversion, and neuroticism. Personality and Individual
Differences, 22, 929-932.
Cheavens, J.S., Heiy, J. (2011). The differential roles of affect and avoidance in major depressive
and borderline personality disorder symptoms. Journal of Social and Clinical Psychology,
30, 441-457.
Christiansen, D.M., Elklit, A., Olff, M. (2013). Parents bereaved by infant death: PTSD
symptoms up to 18 years after the loss. General Hospital Psychiatry, 35, 605–611.
Chung, M.C., Berger, Z., Jones, R., Rudd, H. (2006). Posttraumatic stress disorder and general
health problems following myocardial infarction (Post-MI PTSD) among older patients: The
role of personality. International Journal of Geriatric Psychiatry, 21, 1163-1174.
Chung, M.C., Berger, Z., Rudd, H. (2007). Comorbidity and personality traits in patients with
different levels of posttraumatic stress disorder following myocardial infarction. Psychiatry
Research, 152, 243–252.
149
Chung, M.C., Easthope, Y., Chung, C., Clark-Carter, D. (1999). The relationship between
trauma and personality in victims of the Boeing 737-2D6C crash in Coventry. Journal of
Clinical Psychology, 55, 617-629.
Clark, A.A., Owens, G.P. (2012). Attachment, personality characteristics, and posttraumatic
stress disorder in U.S. veterans of Iraq and Afghanistan. Journal of raumatic Stress, 25, 657–
664.
Clohessy, S., Ehlers, A. (1999). PTSD symptoms, response to inrusive memories and coping in
ambulance service workers. The British Journal of Clinical Psychology, 38, 251-265.
Cockram, D.M., Drummond, P.D., Lee, C.W. (2010). Role and treatment of early maladaptive
schemas in Vietnam veterans with PTSD. Clinical Psychology and Psychotherapy, 17, 165–
182.
Connor-Smith, J.K., Flachsbart, C. (2007). Relations between personality and coping: A metaanalysis. Journal of Personality and Social Psychology, 93, 1080-1107.
Contractor, A.A., Elhai, J.D., Ractliffe, K.C., Forbes, D. (2013). PTSD’s underlying symptom
dimensions and relations with behavioral inhibition and activation. Journal of Anxiety
Disorders, 27, 645– 651.
Côté, S., Moskowitz, D.S. (1998). On the dynamic covariation between interpersonal behavior
and affect: Prediction from neuroticism, extraversion, and agreeableness. Journal of
Personally and Social Psychology, 75, 1032- 1046.
Cox, B.J., MacPherson, P.S.R., Enns, M.W., McWilliams, L.A. (2004). Neuroticism and selfcriticism associated with posttraumatic stress disorder in a nationally epresentative sample.
Behaviour Research and Therapy, 42, 105–114.
Cox, K., McAdams, D.P. (2014). Meaning making during high and low point life story episodes
predicts emotion regulation two years later: How the past informs the future. Journal of
Research in Personality, in press.
150
Cristea, I.A., Tatar, A.S., Nagy, D., David, D. (2012). The bottle is half empty and that’s bad, but
not tragic: Differential effects of negative functional reappraisal. Motivation and Emotion,
36, 550-563.
Dekel. R., Solomon, Z., Ginzburg, K., Neria, Y., Zakin, G. (2004). Radzenie sobie w sytuacji
niewoli wojennej. Wpływ osobowości na zespół stresu pourazowego. W: J. Strelau (red.).
Osobowość a ekstremalny stres (s. 264-277). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Delahanty, D.L., Herberman, H.B., Craig, K.J., Hayward, M.C., Fullerton, C.S., Ursano, R.J.,
Baum, A. (1997). Acute and chronic distress and posttraumatic stress disorder as a function
of responsibility for serious motor vehicle accidents. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 65, 560-567.
Denkova, E., Dolcos, S., Dolcos, F. (2012). Reliving emotional personal memories: Affective
biases linked to personality and sex-related differences. Emotion, 12, 515–528.
Dennis, T.A. (2007). Interactions between emotion regulation strategies and affective style:
Implications for trait anxiety versus depressed mood. Motivation and Emotion, 31, 200-207.
Denson, T.F., Marshall, G.N., Schell, T.L., Jaycox, L.H. (2007). Predictors of posttraumatic
stress 1 year after exposure to community violence: The importance of acute symptom
severity. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 75, 683–692.
Dimic, S., Lecic-Tosevski, D., Gavrilovic, J. (2002). Personality dimensions in persons with
PTSD diagnosis. European Psychiatry, 17, 200-200.
Doliński D. (2000). Mechanizmy wzbudzania emocji. W: J. Strelau (red). Psychologia.
Podręcznik akademicki. Tom II, wyd. 1. (s. 319 – 351). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Dörfel, D., Rabe, S., Karl, A. (2008). Coping strategies in daily life as protective and risk factors
for post traumatic stress in motor vehicle accident survivors. Journal of Loss and Trauma,
13, 422-440.
151
Dragan, M. (2008). Doświadczenia traumatyczne a uzależnienie od alkoholu. Warszawa:
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Dudek, B., Koniarek, J. (2004). Osobowościowe uwarunkowania rozwoju zaburzenia po stresie
traumatycznym. W: J. Strelau (red.). Osobowość a ekstremalny stres (s. 183-197). Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Dunkley, D.M., Ma, D., Lee, I.A., Preacher, K.J., Zuroff, D.C. (2014). Advancing complex
explanatory conceptualizations of daily negative and positive affect: Trigger and
maintenance coping action patterns. Journal of Counseling Psychology, 61, 93–109.
Dynes, M. (2010, May). Neuroticism and emotion regulation success. Paper presented in partial
fulfillment of the requirements for graduation with research distinction in psychology in the
undergraduate colleges of The Ohio State University.
Egloff, B., Schmukle, S.C., Burns, L R. Schwerdtfeger, A. (2006). Spontaneous emotion
regulation during evaluated speaking tasks: Associations with negative affect, anxiety
expression, memory, and physiological responding. Emotion, 6, 356-366.
Ehring, T., Fischer, S., Schnülle, J., Bösterling, A., Tuschen-Caffier, B. (2008). Characteristics
of emotion regulation in recovered depressed versus never depressed individuals. Personality
and Individual Differences, 44, 1574–1584.
Ehring, T., Quack, D. (2010). Emotion regulation difficulties in trauma survivors: The role of
trauma type and PTSD symptom severity. Behavior Therapy, 41, 587–598.
Ehring, T., Tuschen-Caffier, B., Schnülle, J., Fisher, S., Gross, J.J. (2010). Emotion regulation
and vulnerability to depression: Spontaneous versus instructed use of emotion suppression
and reappraisal. Emotion, 10, 563–572.
Eid, M., Diener, E. (1999). Intraindividual variability in affect: Reliability, validity, and
personality correlates. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 662-676.
Engelhard, I.M., van den Hout, M.A. (2007). Preexisting neuroticism, subjective stressor
severity and posttraumatic stress disorder in soldiers deployed in Iraq. The Canadian Journal
of Psychiatry, 52, 505– 509.
152
Engelhard, I.M., van den Hout M.A., Kindt M. (2003). The relationship between neuroticism,
pre-traumatic stress, and post-traumatic stress: A prospective study. Personality and
Individual Differences, 35, 381–388.
Engelhard, I.M., van den Hout, M.A., Lommen, M.J.J. (2009). Individuals high in neuroticism
are not more reactive to adverse events. Personality and Individual Differences, 47, 697–700.
Engelhard, I.M., van den Hout, M. A., McNally, R. J. (2008). Memory consistency for traumatic
events in Dutch soldiers deployed to Iraq. Memory, 16, 3-9.
Engelhard, I.M., van den Hout, M.A., Schouten, E.G.W. (2006). Neuroticism and low
educational level predict the risk of posttraumatic stress disorder in women after miscarriage
or stillbirth. General Hospital Psychiatry, 28, 414– 417.
Espejo, E.P., Ferriter, C.T., Hazel, N.A., Keenan-Miller, D., Hoffman, L. R., Hammen, C.
(2011). Predictors of subjective ratings of stressor severity: The effects of current mood and
neuroticism. Stress and Health 27, 23–33.
Evren, C., Dalbudak, E., Cetin, R., Durkaya, M., Evren, B. (2010). Relationship of alexithymia
and temperament and character dimensions with lifetime post-traumatic stress disorder in
male alcohol-dependent inpatients. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 64, 111–119.
Fauerbach, J.A., Lawrence, J.W., Schmidt, C.W., Munster, A.M., Costa, P.T. (2000). Personality
predictors of injury-related posttraumatic stress disorder. Journal of Nervous and Mental
Disease, 188, 510–517.
Feder, A., Ahmad, S., Lee, E.J., Morgan, J.E., Singh, R., Smith, B.W., ... Charney, D.S. (2013).
Coping and PTSD symptoms in Pakistani earthquake survivors: Purpose in life, religious
coping and social support. Journal of Affective Disorders, 147, 156–163.
Fetzner, M.G., Collimore, K.C., Carleton, N., Asmundson, G.J.G. (2012). Clarifying the
relationship between as dimensions and PTSD symptom clusters: Are negative and positive
affectivity theoretically relevant constructs? Cognitive Behaviour Therapy, 41, 15–25.
Fichman, L., Koestner, R., Zuroff, D.C., Gordon, L. (1999). Depressive styles and the regulation
of negative affect: A Daily experience study. Cognitive Therapy and Research, 23, 483-495.
153
Fleeson, W., Malanos, A.B., Achille, N.M. (2002). An intraindividual process approach to the
relationship between extraversion and positive affect: Is acting extraverted as “good” as
being extraverted? Journal of Personality and Social Psychology, 83, 1409–1422.
Fleurkens, P., Rinck, M., van Minnen, A. (2014). Implicit and explicit avoidance in sexual
trauma victims suffering from posttraumatic stress disorder: A pilot study. European Journal
of Psychotraumatology, in press.
Foa, E.B. (1995). The Posttraumatic Diagnostic Scale (PDS) manual. Minneapolis, MS:
National Computer Systems.
Foa, E.B., Cashman, L., Jaycox, L., Perry, K. (1997). The validation of a self-report measure of
posttraumatic stress disorder: The Posttraumatic Diagnostic Scale. Psychological
Assessment, 9, 445-451.
Foa, E.B., Rauch, S.A.M. (2004). Cognitive changes during prolonged exposure versus
prolonged exposure plus cognitive restructuring in female assault survivors with
posttraumatic stress disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 72, 879-884.
Ford, J.D. (2012). Ethnoracial and educational differences in victimization history, traumarelated symptoms, and coping style. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and
Policy, 4, 177–185.
Frazier, P.A., Gavian, M., Hirai, R., Park, C., Tennen, H., Tomich, P., Tashiro, T. (2011).
Prospective predictors of posttraumatic stress disorder symptoms: Direct and mediated
relations. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 3, 27–36.
Frewen, P.A., Dozois, D.J.A., Neufeld, R.W.J., Lanius, R.A., Ruth, A. (2011). Disturbances of
emotional awareness and expression in posttraumatic stress disorder: Meta-mood, emotion
regulation, mindfulness, and interference of emotional expressiveness. Psychological
Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 4, 152-161.
Garcia, D. (2011). Two models of personality and well-being among adolescents. Personality
and Individual Differences, 50, 1208–1212.
154
Garnefski, N., Baan, N., Kraaij, V. (2005). Psychological distress and cognitive emotion
regulation strategies among farmers who fell victim to the foot-and-mouth crisis. Personality
and Individual Differences, 38, 1317–1327.
Garnefski, N., Kraaij, V. (2006a). Cognitive Emotion Regulation Questionnaire – Development
of a short 18-item version (CERQ-short). Personality and Individual Differences, 41, 1045–
1053.
Garnefski, N., Kraaij, V. (2006b). Relationships between cognitive emotion regulation strategies
and depressive symptoms: A comparative study of five specific samples. Personality and
Individual Differences, 40, 1659–1669.
Garnefski, N., Kraaij, V. (2007). The Cognitive Emotion Regulation Questionnaire.
Psychometric features and prospective relationships with depression and anxiety in adults.
European Journal of Psychological Assessment, 23, 141–149.
Garnefski, N., Kraaij, V., Schroevers, M.J., Aarnink, J., van der Heijden, D.J., van Es, S.M., van
Herpen, M., Somsen, G.A. (2009). Cognitive coping and goal adjustment after first-time
myocardial infarction: Relationships with symptoms of depression. Behavioral Medicine, 35,
79-86.
Garnefski, N., Kraaij, V., Schroevers, M.J., Somsen, G.A. (2008). Posttraumatic growth after a
myocardial infarction: A matter of personality, psychological health, or cognitive coping?
Journal of Clinical Psychology in Medical Settings, 15, 270-277.
Garnefski, N., Kraaij, V., Spinhoven, P. (2001). Negative life events, cognitive emotion
regulation and emotional problems. Personality and Individual Differences, 30, 1311-1327.
Garnefski, N., van der Kommer, T., Kraaij, V., Teerds, J., Legerstee, J., Onstein, E. (2002). The
relationship between cognitive emotion regulation strategies and emotional problems:
Comparison between a clinical and a non-clinical sample. European Journal of Personality,
16, 403–420.
155
Gil, S. (2005a). Pre-traumatic personality as a predictor of post-traumatic stress disorder among
undergraduate students exposed to terrorist attack: A prospective study in Israel. Personality
and Individual Differences, 39, 819–827.
Gil, S. (2005b). Evaluation of premorbid personality factors and pre-event posttraumatic stress
symptoms in the development of posttraumatic stress symptoms Associated with a bus
explosion in Israel. Journal of Traumatic Stress, 18, 563–567.
Gil, S., Caspi, Y. (2006). Personality traits, coping style, and perceived threat as predictors of
posttraumatic stress disorder after exposure to a terrorist attack: A prospective study.
Psychosomatic Medicine, 68, 904–909.
Gold, J.I., Douglas, M.M.K., Thomas, M.L., Elliott, J.E., Rao, S.M., Miaskowski, C. (2012). The
relationship between posttraumatic stress disorder, mood states, functional status, and quality
of life in oncology outpatients. Journal of Pain and Symptom Management, 44, 520-531.
Goleman, D. (1997). Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina of Poznań.
Gomez, R., Gomez, A., Cooper, A. (2002). Neuroticism and extraversion as predictors of
negative and positive emotional information processing: Comparing Eysenck’s, Gray’s, and
Newman’s theories. European Journal of Personality, 16, 333–350.
Gomez, R., Holmberg, K., Bounds, J., Fullarton, C., Gomez, A. (1999). Neuroticism and
extroversion as predictors of coping styles during early adolescence. Personality and
Individual Differences, 27, 3–17.
Gordon, T., Keel, J., Hardin, T.A., Rosenthal, N.E. (1999). Seasonal mood change and
neuroticism: The same construct. Comprehensive Psychiatry, 40, 415-417.
Goryńska, E.,Winiewski, M., Zajenkowski, J. (2011). Związki między osobowością a nastrojem.
W: E. Goryńska, M. Ledzińska, M. Zajenkowski (red.). Nastrój. Modele, geneza, funkcje (s.
73-94). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Graham, A.R., Sherry, S.B., Stewart, S.H., Sherry, D.L., McGrath, D.S., Fossum, K.M., Allen,
S.L. (2010). The existential model of perfectionism and depressive symptoms: A short-term,
four-wave longitudinal study. Journal of Counseling Psychology, 57, 423-438.
156
Grekin, E.R. (2012). Perceived racism and alcohol consequences among African American and
Caucasian college students. Psychology of Addictive Behaviors, 26, 924–930.
Grisham, J.R., Flower, K.N., Williams, A.D., Moulds, M.L. (2011). Reappraisal and rumination
during recall of a sad memory. Cognitive Therapy and Research, 35, 276-283.
Gross, J.J. (1998). The emerging field of emotion regulation: An integrative review. Review of
General Psychology, 2, 271–299.
Gross, J.J., John, O.P. (2003). Individual differences in two emotion regulation processes:
Implications for affect, relationships, and well-being. Journal of Personality and Social
Psychology, 85, 348–362.
Gunthert, K.C., Cohen, L.H., Armeli, S. (1999). The role of n neuroticism in daily stress and
coping. Journal of Personality and Social Psychology, 77, 1087-1100.
Gupta, S., Rosenthal, M.Z., Mancini, A.D., Cheavens, J.S., Lynch, T.R. (2008). Emotion
regulation skills mediate the effects of shame on eating disorder symptoms in women. Eating
Disorders, 16, 405–417.
Haga, S.M., Kraft, P., Corby, E.K. (2009). Emotion regulation: Antecedents and well-being
outcomes of cognitive reappraisal and expressive suppression in cross-cultural samples.
Journal of Happiness Studies, 10, 271-291.
Haisch, D.C., Meyers, L.S. (2004). MMPI-2 assessed post - traumatic stress disorder related to
job stress, coping, and personality in police agencies. Stress & Health, 20, 223-229.
Harman, H.H. (1970). Modern factor analysis. Chicago: Chicago University Press.
Harris, P.R., Lightsey, O.R. (2005). Constructive thinking as a mediator of the relationship
between extraversion, neuroticism, and subjective well-being. European Journal of
Personality, 19, 409–426.
Harvey, S.T., Taylor, J.E. (2010). A meta-analysis of the effects of psychotherapy with sexually
abused children and adolescents. Clinical Psychology Review, 30, 517–535.
157
Hasking, P.A., Coric, S.J., Swannell, S., Martin, G., Thompson, H.K., Frost, A.D.J. (2010). Brief
report: Emotion regulation and coping as moderators in the relationship between personality
and self-injury. Journal of Adolescence, 33, 767–773.
Hassija, C.M., Luterek, J.A., Naragon-Gainey, K., Moore, S.A., Simpson, T. (2012). Impact of
emotional approach coping and hope on PTSD and depression symptoms in a trauma
exposed sample of Veterans receiving outpatient VA mental health care services. Anxiety,
Stress, & Coping, 25, 559-573.
Hatcher, M.B., Whitaker, C., Karl, A. (2009). What predicts post-traumatic stress following
spinal cord injury? British Journal of Health Psychology, 14, 541-561.
Hepburn, L. Eysenck, M.W. (1989) Personality, average mood and mood variability. Personality
and Individual Differences, 10, 975-983.
Herman, J.L. (1992). Complex PTSD: A syndrome in survivors of prolonged and repeated
trauma. Journal of Traumatic Stress, 5, 377-391.
Hermes, M., Hagemann, D., Naumann, E., Walter, C. (2011). Extraversion and its positive
emotional core: Further evidence from neuroscience. Emotion, 11, 367-378.
Hervas, G., Vazquez, C. (2011). What else do you feel when you feel sad? Emotional
overproduction, neuroticism and rumination. Emotion, 11, 881–895.
Holeva, V., Tarrier, N. (2001). Personality and peritraumatic dissociation in the prediction of
PTSD in victims of road traffic accidents. Journal of Psychosomatic Research, 51, 687–692.
Horsham, S., Chung, M.C. (2013). Investigation of the relationship between trauma and pain
catastrophising: The roles of emotional processing and altered self-capacity. Psychiatry
Research, 208, 274–284.
Hotard, S.R., McFatter, R.M., McWhirter, R.M., Stegall, M.E. (1989). Interactive effects of
extraversion, neuroticism, and social relationships on subjective well-being. Journal of
Personality and Social Psychology, 57, 321-331.
Hoyt, T., Yeater, E.A. (2011). The effects of negative emotion and expressive writing on
posttraumatic stress symptoms. Journal of Social and Clinical Psychology, 30, 549-569.
158
Hruska, B., Bernier, J., Kenner, F., Kenne, D.R., Boros, A.P., Richardson, C.J., Delahanty, D.L.
(2014). Examining the relationships between posttraumatic stress disorder symptoms,
positive smoking outcome expectancies, and cigarette smoking in people with substance use
disorders: A multiple mediator model. Addictive Behaviors, 39, 273–281.
Hruska, B., Delahanty, D.L. (2012). Application of the stressor vulnerability model to
understanding posttraumatic stress disorder (PTSD) and alcohol-related problems in an an
undergraduate population. Psychology of Addictive Behaviors. 26, 734-746.
Hyer, L., Braswell, L., Albrecht, W., Boyd, S., Boudewyns, P., Talbert, S. (1994). Relationship
of NEO-PI to personality styles and severity of trauma in chronic PTSD victims. Journal of
Clinical Psychology, 50, 699–707.
Iverson, K.M., Litwack, S.D., Pineles, S.L., Suvak, M.K., Vaughn, R.A., Resick, P.A. (2013).
Predictors of intimate partner violence revictimization: The relative impact of distinct PTSD
symptoms, dissociation, and coping strategies. Journal of Traumatic Stress, 26, 102–110.
Jeavons, S., Horne, D.J. de L., Greenwood, K.M., (2000). Coping style and psychological trauma
after road accidents. Psychology, Health & Medicine, 5, 213-221.
Jermann, F., Billieux, J., Larøi, F., Argembeau, A., Bondolfi, G., Zermatten, A., van der Linden,
M. (2009). Mindful Attention Awareness Scale (MAAS): Psychometric properties of the
french translation and exploration of its relations with emotion regulation strategies.
Psychological Assessment, 21, 506–514.
Jermann, F., van der Linden, M., d'Acremont, M., Zermatten, A. (2006). Cognitive Emotion
Regulation Questionnaire (CERQ): Confirmatory factor analysis and psychometric properties
of the french translation. European Journal of Psychological Assessment, 22, 126–131.
Johnson, J., Gooding, P., Wood, A.M., Taylor, P.J., Tarrier, N. (2011). Trait reappraisal
amplifies subjective defeat in response to failure. Journal of Abnormal Psychology, 120, 922934.
159
Jostmann, N.B., Karremans, J., Finkenauer, C. (2011). When love is not blind: rumination
impairs implicit affect regulation in response to romantic relationship threat. Cognition and
Emotion, 25, 506-518.
Juczyński, Z., Ogińska-Bulik, N. (2009). Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem.
Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Kaczmarek, M., Kaźmierczak, I., Strelau, J. (2009). Ekspozycja na traumę oraz cechy
osobowości jako czynniki modyfikujące nasilenie symptomów PTSD w grupie pogorzelców:
badania rodzinne. W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.). Konsekwencje
psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia (s. 110-131). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe Scholar.
Kaczmarek, M., Zawadzki, B. (2012). Exposure to trauma, emotional reactivity, and its
interaction as predictors of the intensity of PTSD symptoms in the aftermath of motor vehicle
accidents. Journal of Russian and East European Psychology, 50, 47–64.
Kambouropoulos, N., Rock, A. (2010). Extraversion and altered state of awareness predict
alcohol cue-reactivity. Journal of Individual Differences, 31, 178–184.
Kamen, C., Pryor, L.R., Gaughan, E.T., Miller, J.D. (2010). Affective lability: Separable from
neuroticism and the other big four? Psychiatry Research, 176, 202–207.
Kamholz, B.W., Hayes, A.M., Carver, C.S., Gulliver, S.B., Perlman, C.A. (2006). Identification
and evaluation of cognitive affect-regulation strategies: Development of a self-report
measure. Cognitive Therapy and Research, 30, 227 - 262.
Kämpfe, N., Mitte, K. (2009). What you wish is what you get? The meaning of individual
variability in desired affect and affective discrepancy. Journal of Research in Personality,
43, 409–418.
Kardum, I. (1999). Affect intensity and frequency: their relationship to mean level and
variability of positive and negative affect and Eysenck's personality traits. Personality and
Individual Differences, 26, 33-47.
160
Karr, T.M., Crosby, R.D., Cao, L., Engel, S.G., Mitchell, J.E., Simonich, H., Wonderlich, S.A.
(2013). Posttraumatic stress disorder as a moderator of the association between negative
affect and bulimic symptoms: an ecological momentary assessment study. Comprehensive
Psychiatry, 54, 61–69.
Kashdan, T.B., Julian, T., Merritt, K., Uswatte, G. (2006). Social anxiety and posttraumatic
stress in combat veterans: Relations to well-being and character strengths. Behaviour
Research and Therapy, 44, 561-583.
Kashdan, T.B., Uswatte, G., Julian, T. (2006). Gratitude and hedonic and eudaimonic well-being
in Vietnam war veterans. Behaviour Research and Therapy, 44, 177–199.
Kashdan, T.B., Uswatte, G., Steger, M.F., Julian, T. (2006). Fragile self-esteem and affective
instability in posttraumatic stress disorder. Behaviour Research and Therapy, 44, 1609-1619.
Kelly, B., Raphael, B., Judd, F., Perdices, M., Kernutt, G., Burnett, P., ... Burrows, G. (1998).
Posttraumatic stress disorder in response to HIV infection. General Hospital Psychiatry, 20,
345-352.
King, D.W., King, L.A., Foy, D.W, Keane, T.M., Fairbank, J.A. (1999). Posttraumatic stress
disorder in a national sample of female and male Vietnam veterans: Risk factors, war-zone
stressors, and resilience-recovery variables. Journal of Abnormal Psychology.108, 164-170.
King, L.A., King, D.W., Fairbank, J.A., Keane, T.M., Adams, G.A. (1998). Resilience-recovery
factors in post-traumatic stress disorder among female and male Vietnam veterans:
Hardiness, postwar social support, and additional stressful life events. Journal of Personality
and Social Psychology, 74, 420-434.
Klonowicz, T., Cieślak, R. (2004). Neurotyczność i radzenie sobie ze stresem w sytuacji
zagrożenia. W: J. Strelau (red.). Osobowość a ekstremalny stres (s. 281-298). Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Klonowicz, T., Eliasz, A. (2004). Traumatyczny stres w zawodowym doświadczeniu
pracowników pogotowia. Rola niedopasowania osobowościowych regulatorów zachowania.
161
W: J. Strelau (red.). Osobowość a ekstremalny stres (s. 167-181). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Knežević, G., Opačić, G., Savić, D., Priebe, S. (2005). Do personality traits predict posttraumatic stress?: a prospective study in civilians experiencing air attacks. Psychological
Medicine, 35, 659-663.
Kobasa, S.C. (1979). Stressful life events, personality, and health: An inquiry into hardiness.
Journal of Personality and Social Psychology, 37, 1–11.
Kokkonen, M., Pulkinnen, L. (1999). Emotion regulation strategies in relation to personality
characteristics indicating low and high self-control of emotions. Personality and Individual
Differences, 27, 913-932.
Kokkonen, M., Pulkkinen, L. (2001a). Extraversion and neuroticism as antecedents of emotion
regulation and dysregulation in adulthood. European Journal of Personality, 15, 407-424.
Kokkonen, M., Pulkinnen, L. (2001b). Examination of the paths between personality, current
mood, its evaluation, and emotion regulation. European Journal of Personality, 15, 83-104.
Koole, S.L. (2009). The psychology of emotion regulation: An integrative review. Cognition and
Emotion, 23, 4-41.
Kraaij, V., Arensman, E., Garnefski, N., Kremers, I. (2007). The role of cognitive coping in
female victims of stalking. Journal of Interpersonal Violence, 22, 1603-1612.
Kraaij, V., Garnefski, N. (2006). The role of intrusion, avoidance, and cognitive coping
strategies more than 50 years after war. Anxiety, Stress, and Coping, 19, 1-14.
Kraaij, V., Garnefski, N., de Wilde, E.J., Dijkstra, A., Gebhardt, W., Maes, S., ter Doest, L.
(2003). Negative life events and depressive symptoms in late adolescence: Bonding and
cognitive coping as vulnerability factors? Journal of Youth and Adolescence, 32, 185–193.
Kraaij, V., Garnefski, N., Vlietstra, A. (2008). Cognitive coping and depressive symptoms in
definitive infertility: A prospective study. Journal of Psychosomatic Obstetrics &
Gynecology, 29, 9–16.
162
Kraaij, V., van der Veek, S.M.C., Garnefski, N., Schroevers, M., Witlox, R., Maes, S. (2008).
Coping, goal adjustment, and psychological well-being in HIV-infected men who have sex
with men. AIDS Patient Care and STDs, 22, 395-402.
Kubany, E.S., Hill, E.E., Owens, J.A. (2003). Cognitive trauma therapy for battered women with
PTSD: Preliminary findings. Journal of Traumatic Stress, 16, 81–91.
Kubany, E.S., Hill, E.E., Owens, J.A., Iannce-Spencer, C., McCaig, M.A., Tremayne, K.J.,
Williams, P.L. (2004). Cognitive trauma therapy for battered women with PTSD (CTT-BW).
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 72, 3–18.
Kunst, M.J.J. (2011). Affective personality type, post-traumatic stress disorder symptom severity
and post-traumatic growth in victims of violence. Stress & Health: Journal of the
International Society for the Investigation of Stress, 27, 42-51.
Kuppens, P., Mechelen, I., Nezlek, J.B., Dossche, D., Timmermans, T. (2007). Individual
differences in core affect variability and their relationship to personality and psychological
adjustment. Emotion, 7, 262–274.
Larsen, R.J., Ketelaar, T. (1989). Extraversion, neuroticism and susceptibility to positive and
negative mood induction procedures. Personality and Individual Differences, 10, 1221-1228.
Lauterbach, D. (2004). Osobowość, przeżycie traumatyczne oraz zespół stresu pourazowego:
wyjście poza jednoczynnikowy model prognostyczny. W: J. Strelau (red.). Osobowość a
ekstremalny stres (s. 65-80). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lawrence, J.W., Fauerbach, J.A. (2003). Personality, coping, chronic stress, social support, and
PTSD symptoms among adult burn survivors: A path analysis. Journal of Burn Care
Rehabilitation, 24, 63–72.
Lebel, S., Castonguay, M., Mackness, G., Irish, J., Bezjak, A., Devins, G.M. (2013). The
psychosocial impact of stigma in people with head and neck or lung cancer. PsychoOncology, 22, 140–152.
163
Lee, K.A., Vailland, G.E., Torrey, W.C., Elder, G.H. (1995). A 50 years prospective study of the
psychological sequelae of World War II combat. The American Journal of Psychiatry, 152,
516-522.
Lee, S.A., Guajardo, N.R. (2011). Affect intensity and alexithymia differentially influence the
relationship between neuroticism and depressive symptomatology among college students.
Personality and Individual Differences, 50, 646–650.
Li, Z., Sang, Z., Wang, L., Shi, Z. (2012). The Mini –IPIP Scale : Psychometric features and
relations with PTSD symptoms of Chinese earthquake survivors. Psychological Reports:
Disability & Trauma, 111, 641-651.
Lilly, M.M., Lim, B.H. (2013). Shared pathogeneses of posttrauma pathologies: Attachment,
emotion regulation, and cognitions. Journal of Clinical Psychology, 69, 737–748.
Lis-Turlejska, M. (2009). Zdarzenia traumatyczne - sposoby definiowania, pomiar i
rozpowszechnienie. W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.). Konsekwencje
psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia (s. 15-33). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar.
Liverant, G.I., Kamholz, B.W., Sloan, D.M., Brown, T.A., (2011). Rumination in clinical
depression: A type of emotional suppression? Cognitive Research and Therapy, 35, 253-265.
Longua, J., DeHart, T., Tennen, H., Armeli, S. (2009). Personality moderates the interaction
between positive and negative daily events predicting negative affect and stress. Journal of
Research in Personality, 43, 547–555.
Lü, W., Wang, Z., Liu, Y., & Zhang, H. (2014). Resilience as a mediator between extraversion,
neuroticism and happiness, PA and NA. Personality and Individual Differences, 63, 128–
133.
Lucas, R.E., Fujita, F. (2000). Factors influencing the relationship between extraversion and
pleasant affect. Journal of Personality and Social Psychology, 79, 1039-1056.
Lynn, M., Steel, P. (2006). National differences in subjective well-being: The interactive effects
of extraversion and neuroticism. Journal of Happiness Studies, 7, 155–165.
164
Lyons, J.A., Wheeler-Cox, T. (1999). MMPI, MMPI-2 and PTSD: Overview of scores, scales,
and profiles. Journal of Traumatic Stress, 12, 175–183.
Maia, D.B., Marmar, C.R., Henn-Haase, C., Nóbrega, A., Fiszman, A., Marques-Portella, C., ...
Figueira, I. (2011). Predictors of PTSD symptoms in Brazilian police officers: The synergy
of negative affect and peritraumatic dissociation. Revista Brasileira de Psiquiatria, 33, 362366.
Maier, T. (2006). Post-traumatic stress disorder revisited: Deconstructing the A-criterion.
Medical Hypotheses, 66, 103–106.
Marais, A., Stuart, A.D. (2005). The role of temperament in the development of posttraumatic
stress disorder amongst journalists. South African Journal of Psychology, 35, 89–105.
Marcus, D.K., Hughes, K.T., Arnau, R.C. (2008). Health anxiety, rumination, and negative
affect: A mediational analysis. Journal of Psychosomatic Research, 64, 495–501.
Marshall-Berenz, E.C., Morrison, J.A., Schumacher, J.A., Coffey, S.F. (2011). Affect intensity
and lability: the role of posttraumatic stress disorder symptoms in borderline personality
disorder. Depression and Anxiety, 28, 393–399.
Marszał-Wiśniewska, M., Nowicka, M. (2007). Temperamentalne uwarunkowania regulacji
nastroju. Studia Psychologiczne, 45, 63-72..
Martin, M., Marchand, A., Boyer, R. (2009). Traumatic events in the workplace: impact on
psychopathology and healthcare use of police officers. International Journal of Emergency
Mental Health, 11, 165-176.
Martin, R.C., Dahlen, E.R. (2005). Cognitive emotion regulation in the prediction of depression,
anxiety, stress, and anger. Personality and Individual Differences, 39, 1249–1260.
Maruskin, L.A., Trash, T.M., Elliot, A.J. (2012). The chills as a psychological -construct:
Content universe, factor structure, affective composition, elicitors, trait antecedents, and
consequences. Journal of Personality and Social Psychology, 103, 135–157.
165
Mason, S., Farrow, T.F.D., Fawbert, D., Smith, R., Bath, P. A., Hunter, M., ... Turpin, G. (2009).
The development of a clinically useful tool for predicting the development of psychological
disorder following injury. British Journal of Clinical Psychology, 48, 31-45.
Matsumoto, D. (2006). Are cultural differences in emotion regulation mediated by personality
traits? Journal of Cross-Cultural Psychology, 37, 421-437.
Mayer, J.D., Salovey, P. (1997). What is emotional intelligence? W: P. Salovey i D.J. Sluyter
(red.), Emotional development and emotional intelligence: educational implications.(3-31).
New York: Basic Books, Inc.
McCrae, R.R., Costa, P.T. (1990). Personality in adulthood. New York: Guilford Press.
McDermott, M.J., Tull, M.T., Gratz, K.L., Daughters, S.B., Lejuez, C.W. (2009). The role of
anxiety sensitivity and difficulties in emotion regulation in posttraumatic stress disorder
among crack/cocaine dependent patients in residential substance abuse treatment. Journal of
Anxiety Disorders, 23, 591–599.
McEvoy, P.M., Moulds, M.L., Mahoney, A.E.J. (2014). Repetitive negative thinking in
anticipation of a stressor. Behaviour Change, 31, 18–33.
McFarlane, A.C.(1988). The aetiology of post-traumatic stress disorders following a natural
disaster. British Journal of Psychiatry, 152, 116-121.
McFatter, R.B. (1994). Interactions in predicting mood from extraversion and neuroticism.
Journal of Personality and Social Psychology, 66, 570-578.
McFatter, R.B. (1998). Emotional intensity: Some components and their relations to extraversion
and neuroticism. Personality and Individual Differences, 24, 747-758.
McLaughlin, K.A., Borkovec, T.D., Sibrava, N.J. (2007). The effects of worry and rumination on
affect sates and cognitive activity. Behavior Therapy, 38, 23–38.
McMillen, J.C., Cook, C.L. (2003). The positive by products of spinal cord injury and their
correlates. Rehabilitation Psychology, 48, 77-85.
166
Mennin, D.S., Heimberg, R.G., Turk, C.L., Fresco, D.M. (2005). Preliminary evidence for an
emotion dysregulation model of generalized anxiety disorder. Behaviour Research and
Therapy, 43, 1281–1310.
Merriman, C., Norman, P., Barton, J. (2007). Psychological correlates of PTSD symptoms
following stroke. Psychology, Health & Medicine, 12, 592-602.
Milanak, M.E., Berenbaum, H. (2009). The relationship between PTSD symptom factors and
emotion. Journal of Traumatic Stress, 22, 139–145.
Miller M.W. (2003). Personality and the etiology and expression of PTSD: A three-factor model
perspective. Clinical Psychology: Science and Practice, 10, 373–393.
Miller, D.J., Vachon, D.D., Lynam, D.R. (2009). Neuroticism, negative affect, and negative
affect instability: Establishing convergent and discriminant validity using ecological
momentary assessment. Personality and Individual Differences, 47, 873–877.
Miller, J.D., Pilkonis, P.A. (2006). Neuroticism and affective instability: The same or different?
American Journal of Psychiatry, 163, 839-845.
Miller, M.W., Vogt, D.S., Mozley, S.L., Kaloupek, D.G., Keane, T.M. (2006). PTSD and
substance-related problems: the mediating roles of disconstraint and negative emotionality.
Journal of Abnormal Psychology, 115, 369–379.
Mitsopoulou, E., Kafetsios, K., Karademas, E., Papastefanakis, E., Simos, P.G. (2013). The
Greek version of the difficulties in emotion regulation scale: Testing the factor structure,
reliability and validity in an adult community sample. Journal of Psychopathology and
Behavioral Assessment, 35, 123-131.
Monson, C.M., Price, J.L., Rodriguez, B.F., Ripley, M.P., Warner, R.A. (2004). Emotional
deficits in military-related PTSD: An investigation of content and process disturbances.
Journal of Traumatic Stress, 17, 275–279.
Mooradian, T.A., Olver, J.M. (1994). Neuroticism, affect and postpurchase processes. Advances
in Consumer Research, 21, 595-600.
167
Moore, S.A., Zoellner,L.A., Mollenholt, N. (2008). Are expressive suppression and cognitive
reappraisal associated with stress-related symptoms? Behaviour Research and Therapy, 46,
993–1000.
Morris, M.C., Rao, U. (2013). Psychobiology of PTSD in the acute aftermath of trauma:
Integrating research on coping, HPA function and sympathetic nervous system activity.
Asian Journal of Psychiatry, 6, 3-21.
Moscardino, U., Scrimin, S., Capello, F., Altoè, G. (2014). Brief report: Self-blame and PTSD
symptoms in adolescents exposed to terrorism: Is school connectedness a mediator? Journal
of Adolescence, 37, 47–52.
Mroczek, D.K., Kolarz, C.M. (1998). The effect of age on positive and negative affect: A
developmental perspective on happiness. Journal of Personality and Social Psychology, 75,
1333-1349.
Murray, G.W., Allen, N., Rawlings, D., Trinder, J. (2002). Seasonality and personality: A
prospective investigation of Five Factor model correlates of mood seasonality. European
Journal of Personality, 16, 457–468.
Murray, G.W., Allen, N.B., Trinder, J. (2002). Longitudinal investigation of mood variability
and the ffm: Neuroticism predicts variability in extended states of positive and negative
affect. Personality and Individual Differences, 33, 1217–1228.
Murray, G.W., Hay, D.A., Armstrong, S.M. (1995). Personality factors in seasonal affective
disorder: Is seasonality an aspect of neuroticism? Personality and Individual Differences, 19,
613-617.
Naifeh, J.A., Tull, M.T., Gratz, K.L. (2012). Anxiety sensitivity, emotional avoidance, and
PTSD symptom severity among crack/cocaine dependent patients in residential treatment.
Cognitive Therapy and Research, 36, 247-257.
Nater, U.M., Hoppmann, C., Klumb, P.L. (2010). Neuroticism and conscientiousness are
associated with cortisol diurnal profiles in adults–—Role of positive and negative affect.
Psychoneuroendocrinology, 35, 1573—1577
168
Newton, T.L., Ho, I.K. (2008). Posttraumatic stress symptoms and emotion experience in
women: Emotion occurrence, intensity, and variability in the natural environment. Journal of
Psychological Trauma, 7, 276-297.
Ng, W. (2009). Clarifying the relation between neuroticism and positive emotions. Personality
and Individual Differences, 47, 69–72.
Nixon, R.D.V., Nehmy, T.J., Ellis, A.A., Ball, S.A., Menne, A., McKinnon, A.C. (2010).
Predictors of posttraumatic stress in children following injury: The influence of appraisals,
heart rate, and morphine use. Behaviour Research and Therapy, 48, 810-815.
North, C.S., Abbacchi, A., Cloninger, C.R. (2012). Personality and posttraumatic stress disorder
among directly exposed survivors of the Oklahoma City bombing. Comprehensive
Psychiatry, 53, 1–8.
North, C.S., Hong, B. A., Suris, A., Spitznagel, E.L. (2008). Distinguishing distress and
psychopathology among survivors of the Oakland/Berkeley firestorm. Psychiatry:
Interpersonal and Biological Processes, 71, 35–45.
O’Brien, L.S. (1998). Traumatic events and mental health. Cambridge: Cambridge University
Press.
Ode, S., Robinson, M.D. (2009). Can agreeableness turn gray skies blue? A Role for
agreeableness in moderating neuroticism linked dysphoria. Journal of Social and Clinical
Psychology, 28, 436-462.
Ogle, C.M., Rubin, D.C., Siegler, I.C. (2013). The impact of the developmental timing of trauma
exposure on PTSD symptoms and psychosocial functioning among older adults.
Developmental Psychology, 49, 2191–2200.
Omeri, A., Lennings, C., Raymond, L. (2004). Hardiness and transformational coping in asylum
seekers: the Afghan experience. Diversity in Health and Social Care, 1, 21–30.
Öngen, D.E. (2010). Cognitive emotion regulation in the prediction of depression and
submissive behavior: Gender and grade level differences in turkish adolescents. Procedia
Social and Behavioral Sciences, 9, 1516–1523.
169
Oniszczenko, W. (2010). Związek temperamentu w ujęciu regulacyjnej teorii temperamentu z
objawami zaburzenia stresowego pourazowego w różnych grupach poszkodowanych
Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 5, 10–17.
Oniszczenko, W., Dragan, W.Ł. (2006). Struktura temperamentu w ujęciu Regulacyjnej Teorii
Temperamentu a polimorfizmy w genach 5-HTT, DAT-1 i DRD4 u młodych kobiet.
Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 1, 24-30.
Oniszczenko, W., Laskowska, A. (2014). Emotional reactivity, coping style and cancer trauma
symptoms. Archives of Medical Science, 10, 110-116.
Orgeta, V. (2009). Specificity of age differences in emotion regulation. Aging & Mental Health,
13, 818–826.
Owens, G.P., Chard, K.M., Cox, T.A. (2008). The relationship between maladaptive cognitions,
anger expression, and posttraumatic stress disorder among veterans in residential treatment.
Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 17, 439-452.
Pandey, R., Choubey, A.K. (2010). Emotion and health: an overview. SIS Journal of Projective
Psychology & Mental Health, 17, 135-152.
Parkes, K.R. (1986). Coping in stressful episodes: The role of individual differences,
environmental factors, and situational characteristics. Journal of Personality and Social
Psychology, 51, 1277–1292.
Parkinson, B., Totterdel, P. (1999). Classifying affect-regulation strategies. Cognition and
Emotion, 13, 277-303.
Parslow, R.A., Jorm, A.F., Christensen, H. (2006). Associations of pre-trauma attributes and
trauma exposure with screening positive for PTSD: analysis of a community-based study of
2085 young adults. Psychological Medicine, 36, 387-395.
Paunovic, N., Öst, L.G. (2001). Cognitive-behavior therapy vs exposure therapy in the treatment
of PTSD in refugees. Behaviour Research and Therapy, 39, 1183–1197.
170
Pedersen, S.S., Middel, B., Larsen, M.L. (2002). The role of personality variables and social
support in distress and perceived health in patients following myocardial infarction. Journal
of Psychosomatic Research, 53, 1171-1175.
Pedersen, S.S., Middel, B., Larsen, M.L. (2003). Posttraumatic stress disorder in first-time
myocardial infarction patients. Heart & Lung, 32, 300-307.
Peled, M., Moretti, M.M. (2010). Ruminating on rumination: Are rumination on anger and
sadness differentially related to aggression and depressed mood? Journal of Psychopathology
and Behavioral Assessment, 32, 108-117.
Peters, J.R., Geiger, P.J., Smart, L.M., Baer, R.A. (2014). Shame and borderline personality
features: The potential mediating role of anger and anger rumination. Personality Disorders:
Theory, Research, and Treatment, 5, 1–9.
Peters, L., Slade, T., Andrews, G. (1999). A comparison of ICD-10 and DSM-IV criteria for
posttraumatic stress disorder. Journal of Traumatic Stress, 12, 335-343.
Popiel, A., Pragłowska, E. (2009). Psychopatologia reakcji na traumatyczne wydarzenia. W: J.
Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.). Konsekwencje psychiczne traumy:
uwarunkowania i terapia (s. 34-63). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Pużyński, S., Wciórka, J. (1998). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w
ICD 10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wyd.
Medyczne „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Rafienia, P., Azadfallah, P., Fathi-Ashtiani, A., Rasoulzadeh-Tabatabaiei, K. (2008). The role of
extraversion, neuroticism and positive and negative mood in emotional information
processing. Personality and Individual Differences, 44, 392–402.
Read, J., Os, J., Morrison, A.P., Ross, C. (2005). Childhood trauma, psychosis and
schizophrenia: A literature review with theoretical and clinical implications. Acta
Psychiatrica Scandinavica, 112, 330-350.
171
Rellini, A.H., Vujanovic, A.A., Zvolensky, M.J. (2010). Emotional dysregulation: Concurrent
relation to sexual problems among trauma-exposed adult cigarette smokers. Journal of Sex &
Marital Therapy, 36, 137–153.
Resick, P.A., Nishith, P., Weaver, T.L., Astin, M.C., Feuer, C.A. (2002). A comparison of
cognitive-processing therapy with prolonged exposure and a waiting condition for the
treatment of chronic posttraumatic stress disorder in female rape victims. Journal of
Consulting and Clinical Psychology, 70, 867–879.
Ribi, K., Vollrath, M.E., Sennhauser, F.H., Gnehm, H.E., Landolt, M.A. (2007). Prediction of
posttraumatic stress in fathers of children with chronic diseases or unintentional injuries: a
six-months follow-up study. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 1, 1-10.
Richman, H., Frueh, C. (1997). Personality and PTSD II: personality assessment of PTSDdiagnosed Vietnam veterans using the Cloninger tridimensional personality questionnaire
(TPQ). Depression and Anxiety, 6, 70–77.
Roca, R.P., Spence, R.J., Munster, A.M. (1992). Posttraumatic adaptation and distress among
adult burn survivors. The American Journal of Psychiatry, 149, 1234-1238.
Rosenthal, M.Z., Cheavens, J.S., Lynch, T.R., Follette, V. (2006). Thought suppression mediates
the relationship between negative mood and PTSD in sexually assaulted women. Journal of
Traumatic Stress, 19, 741–745.
Rosner, R., Powell, S. (2009). Does ICD 10 overestimate the prevalences of PTSD? Trauma &
Gewalt, 28, 1-8.
Rubin, D.C., Boals, A., Bernsten, D. (2008). Memory in posttraumatic stress disorder: properties
of voluntary and involuntary, traumatic and nontraumatic autobiographical memories in
people with and without posttraumatic stress disorder symptoms. Journal of Experimental
Psychology: General, 137, 591-614.
Rubin, D.C., Hoyle, R.H. Leary, M.R. (2012). Differential predictability of four dimensions of
affect intensity. Cognition and Emotion, 26, 25-41.
172
Ruchkin, V.V., Eisemann, M., Hägglöf, B. (1998). Juvenile male rape victims: is the level of
post-traumatic stress related to personality and parenting? Child Abuse & Neglect, 22, 889–
899.
Rudolph, S.G., Flett, G.L., Hewitt, P.L. (2007). Perfectionism and deficits in cognitive emotion
regulation. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 25, 343-357.
Rusting, C.L. (1999). Interactive effects of personality and mood on emotion-congruent memory
and judgment. Journal of Personality and Social Psychology, 77, 1073-1086.
Rusting, C.L. Larsen, R.J. (1997). Extraversion, neuroticism, and susceptibility to positive and
negative affect: A test of two theoretical model. Personality and Individual Differences, 22,
607–612.
Rusting, C.L. Larsen, R.J. (1998). Diurnal patterns of unpleasant mood: Associations with
neuroticism, depression, and anxiety. Journal of Personality, 66, 85-103.
Rusting, C.L., Nolen-Hoeksema, S. (1998). Regulating responses to anger: Effects of rumination
and distraction on angry mood. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 790-803.
Salsman, N.L., Linehan, M.M. (2012). An investigation of the relationships among negative
affect, difficulties in emotion regulation, and features of borderline personality disorder.
Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 34, 260-267.
Salter, J.E., Smith,S.D., Ethans, K.D. (2013). Positive and negative affect in individuals with
spinal cord injuries. Spinal Cord, 51, 252–256.
Scalise, D.A., Berkel, L., van Whitlock, R. (2010). Client factors associated with treatment
completion in a substance abuse treatment facility. Addiction Research and Theory, 18, 667–
680.
Schneider, T.R., Rench, T.A., Lyons, J.B., Riffle, R.R. (2012). The influence of neuroticism,
extraversion and openness on stress responses. Stress and Health, 28, 102–110.
Schraub, E.M., Turgut, S., Clavairoly, V., Sonntag, K. (2013). Emotion regulation as a
determinant of recovery experiences and well-being: A day-level study. International
Journal of Stress Management, 20, 309–335.
173
Schreiber, L.R.N., Grant, J.E., Odlaug, B.L. (2012). Emotion regulation and impulsivity in
young adults. Journal of Psychiatric Research, 46, 651-658.
Schroevers, M., Kraaij, V., Garnefski, N. (2007). Goal disturbance, cognitive coping strategies,
and psychological adjustment to different types of stressful life event. Personality and
Individual Differences, 43, 413–423.
Seidler, G.H., Wagner, F.E. (2006). The stressor criterion in PTSD: Notes on the genealogy of a
problematic construct. American Journal of Psychotherapy, 60, 261-270.
Selby, E.A., Anestis, M.D., Bender, Y.W., Joiner Jr. T.E. (2009). An exploration of the
emotional cascade model in borderline personality disorder. Journal of Abnormal
Psychology, 118, 375–387.
Selby, E.A., Franklin, J., Carson-Wong, A., Rizvi, S.L. (2013). Emotional cascades and selfinjury: Investigating instability of rumination and negative emotion. Journal OF Clinical
Psychology, 69, 1213–1227.
Selye, H. (1978). Stres okiełznany. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Sembi, S., Tarrier, N., O'Neill, P., Burns, A., Faragher, B. (1998). Does post-traumatic stress
disorder occur after stroke: a preliminary study. International Journal of Geriatric
Psychiatry, 13, 315-322.
Shaver, J.A., Veilleux, J.C., Ham, L.S. (2013). Meta-emotions as predictors of drinking to cope:
A comparison of competing models. Psychology of Addictive Behaviors, 27, 1019-1026.
Shenk, C.E., Putnam, F.W., Noll, J.G. (2013). Predicting the accuracy of facial affect
recognition: The interaction of child maltreatment and intellectual functioning. Journal of
Experimental Child Psychology, 114, 229–242.
Shorey, R.C., Cornelius. T.L., Idema, C. (2011). Trait anger as a mediator of difficulties with
emotion regulation and female-perpetrated psychological aggression. Violence and Victims,
26, 271-282.
174
Short, M.M., Mazmanian, D. (2013). Perfectionism and negative repetitive thoughts: Examining
a multiple mediator model in relation to mindfulness. Personality and Individual Differences,
55, 716–721.
Siener, S., Kerns, K.A. (2012). Emotion regulation and depressive symptoms in preadolescence.
Child Psychiatry & Human Development, 43, 414-430.
Sobel, A.A., Resick, P.A., Rabalais, A.E. (2009). The effect of cognitive processing therapy on
cognitions: Impact statement coding. Journal of Traumatic Stress, 22, 205–211.
Solomon E.P., Heide, K.M. (1999). Type III trauma: Toward a more effective conceptualization
of psychological trauma. International Journal of Offender Therapy and Comparative
Criminology, 43, 202–210.
Solomon, Z., Ginzburg, K., Neria, Y., Ohry, A. (1995). Coping with war captivity: The role of
sensation seeking. European Journal of Personality, 9, 57-70.
Somasundaram, D.J., Sivayokan, S. (1994). War trauma in a civilian population. British Journal
of Psychiatry, 165, 524 – 527.
Söndergaard, H.P., Theorell, T. (2004). Alexithymia, emotions and PTSD; findings from a
longitudinal study of refugees. Nordic Journal of Psychiatry, 58, 185-191.
Spinhoven, P., Penninx, B.W., van Hemert, A.M., de Rooij, M., Elzinga, B.M. (2014).
Comorbidity of PTSD in anxiety and depressive disorders: Prevalence and shared risk factors
(2014). Child Abuse & Neglect, in press.
Spitzer, R.L., First, M.B., Wakefield, J.C. (2007). Saving PTSD from itself in DSM-V. Journal
of Anxiety Disorders, 21, 233-241.
Srivastava, S., Angelo, K.M., Vallereu, S.R. (2008). Extraversion and positive affect: A day
reconstruction study of person–environment transactions. Journal of Research in Personality,
42, 1613–1618.
Staiger, P.K., Melville, F., Hides, L., Kambouropoulos, N., Lubman, D.I. (2009). Can emotionfocused coping help explain the link between posttraumatic stress disorder severity and
175
triggers for substance use in young adults? Journal of Substance Abuse Treatment, 36, 220–
226.
Stanley, J.T., Isaacowitz, D.M. (2011). Age-related differences in profiles of mood-change
trajectories. Developmental Psychology, 47, 318-330.
Stoia-Caraballo, R., Rye, M.S., Pan, W., Kirschman, K.J.B., Lutz-Zois, C., Lyons, A.M. (2008).
Negative affect and anger rumination as mediators between forgiveness and sleep quality.
Journal of Behavioral Medicine, 31, 478-488.
Strelau J. (2006). Temperament jako regulator zachowania. Z perspektywy półwiecza badań.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Strelau, J. (1993). The location of the regulative theory of temperament (RTT) among other
temperament theories. W: J.Hettema i J.Deary (red.), Foundations od Personality (s. 113132). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
Strelau, J. (2001). Psychologia temperamentu. Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN.
Strelau, J., Zawadzki, B. (2004). Trauma and temperament as predictors of posttraumatic stress
disorder and its dimensions 3, 15 months and two years after experiencing flood. Polish
Psychological Bulletin, 35, 5-13.
Strelau, J., Zawadzki, B. (2005). Trauma and temperament as predictors of intensity of
posttraumatic stress disorder symptoms after disaster. European Psychologist, 10, 124–135.
Strelau, J., Zawadzki, B., Oniszczenko, W., Sobolewski, A., Pawłowski, P. (2004).
Temperament i style radzenia sobie ze stresem jako moderatory zespołu stresu pourazowego
w następstwie przeżytej katastrofy. W: J. Strelau (red.). Osobowość a ekstremalny stres (s.
48-62). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Sturgeon, J.A., Zautra, A.J. (2013). State and trait pain catastrophizing and emotional health in
rheumatoid arthritis. Annals of Behavioral Medicine, 45, 69-77.
Sturgeon, J.A., Zautra, A.J., Arewasikporn, A. (2014). A multilevel structural equation modeling
analysis of vulnerabilities and resilience resources influencing affective adaptation to chronic
pain. Pain, 155, 292-298.
176
Sutker, P.B., Davis, J.M., Uddo, M., Ditta, S.R. (1995). War zone stress, personal resources, and
PTSD in Persian Gulf War returnees. Journal of Abnormal Psychology, 104, 444-452.
Tamir, M. (2005). Don’t Worry, Be Happy? Neuroticism, trait-consistent affect regulation, and
performance. Journal of Personality and Social Psychology, 89, 449–461.
Tamir, M., Robinson, M.D. (2004). Knowing good from bad: The paradox of neuroticism,
negative affect, and evaluative processing. Journal of Personality and Social Psychology, 87,
913-925.
Tamir, M., Robinson, M.D., Solberg, E.C. (2006). You may worry, but can you recognize threats
when you see them?; Neuroticism, threat identifications, and negative affect. Journal of
Personality, 74, 1481-1506.
Taylor, S., McKay, D., Crowe, K.B., Abramowitz, J.S., Conelea, C.A., Calamari, J.E. Sica, C.
(2014). The sense of incompleteness as a motivator of obsessive-compulsive symptoms: An
empirical analysis of concepts and correlates. Behavior Therapy, 45, 254-262.
Taylor, S., Thordarson, D.S., Maxfield, L., Fedoroff, I. C., Lovell, K., Ogrodniczuk, J. (2003).
Comparative efficacy, speed, and adverse effects of three PTSD treatments: Exposure
therapy, EMDR, and relaxation training. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71,
330-338.
Terelak, J.F. (1995). Stres psychologiczny. Bydgosz: Branta.
Terelak, J.F. (2001). Psychologia stresu. Bydgosz: Branta.
Terelak, J.F. (2008). Człowiek i stres. Bydgosz: Branta.
Terelak, J.F., Kasica, I. (2005). Cechy temperamentu a poziom lęku u pilotów paralotni. Polski
Przegląd Medycyny Lotniczej, 11), 25-31.
Terr, L.C. (1991). Childhood traumas: An outline and overview. American Journal of
Psychiatry, 148, 10–20.
Thavichachart, N., Tangwongchai, S., Worakul, P., Kanchanatawan, B., Suppapitiporn,
Pattalung, A.S., ... Chareonsook, O. (2009). Posttraumatic mental health establishment of the
Tsunami survivors in Thailand. Clinical Practice and Epidemiology in Mental Health, 5, 1-9.
177
Thomsen, D.K. (2006). The association between rumination and negative affect: A review.
Cognition and Emotion, 20, 1216-1235.
Tobert, S., Moneta, G.B. (2013). Flow as a function of affect and coping in the workplace.
Individual Differences Research, 11, 102-113.
Tong, E.M.W. (2010). Personality influences in appraisal–emotion relationships: The role of
neuroticism. Journal of Personality, 78, 393-417.
Tortella-Feliu, M., Balle, M., Sesé, A. (2010). Relationships between negative affectivity,
emotion regulation, anxiety, and depressive symptoms in adolescents as examined through
structural equation modeling. Journal of Anxiety Disorders, 24, 686–693.
Trógolo, M., Medrano, L.A. (2012). Personality traits, difficulties in emotion regulation and
academic satisfaction in a sample of argentine college students. International Journal of
Psychological Research, 5, 30-39.
Tull, M.T., Barrett, H.M., McMillan, E.S., Roemer, L. (2007). A preliminary investigation of the
relationship between emotion regulation difficulties and posttraumatic stress symptoms.
Behavior Therapy, 38, 303–313.
Tull, M.T., Jakupcak, M., Paulson, A., Gratz, K.L. (2007). The role of emotional inexpressivity
and experiential avoidance in the relationship between posttraumatic stress disorder symptom
severity and aggressive behavior among men exposed to interpersonal violence. Anxiety,
Stress, & Coping, 20, 337-351.
Turnbull, G.J. (1998). A review of post-traumatic stress disorder. Part I: Historical development
and classification. Injury, 29, 87-91.
Uliaszek, A.A., Zinbarg, R.E., Mineka, S., Craske, M.G., Sutton, J.M., Griffith, J.W., ...
Hammen, C. (2010). The role of neuroticism and extraversion in the stress-anxiety and
stress-depression relationships. Anxiety, Stress, & Coping, 23, 363-381.
Van den Hout, M.A., Engelhard, I.M. (2004). Pretrauma neuroticism, negative appraisals of
intrusions, and severity of PTSD symptoms. Journal of Psychopathology and Behavioral
Assessment, 26, 181-183.
178
Van der Kolk, B.A., Roth, S., Pelcovitz, D., Sunday, S., Spinazzola, J. (2005). Disorders of
extreme stress: The empirical foundation of a complex adaptation to trauma. Journal of
Traumatic Stress, 18, 389–399.
Van der Veek, S.M.C., Kraaij, V., Garnefski, N. (2009). Down or up? Explaining positive and
negative emotions in parents of children with Down’s syndrome: Goals, cognitive coping,
and resources. Journal of Intellectual & Developmental Disability, 34, 216–229.
Velting, D.M., Liebert, R.M. (1997). Predicting three mood phenomena from factors and facets
of the NEO-PI. Journal of Personality Assessment, 68, 165-172.
Vera, E.M., Vacek, K., Coyle, L.D., Stinson, J., Mull, M., Doud, K., ... Langrehr, K.J. (2011).
An examination of culturally relevant stressors, coping, ethnic identity, and subjective wellbeing in urban, ethnic minority adolescents. Professional School Counseling, 15, 55-66.
Vittersø, J. (2001). Personality traits and subjective well being: Emotional stability, not
extraversion, is probably the important predictor. Personality and Individual Differences, 31,
903-914.
Vujanovic, A.A., Bonn-Miller, M.O., Potter, C.M., Marshall, E.C., Zvolensky, M.J. (2011). An
evaluation of the relation between distress tolerance and posttraumatic stress within a
trauma-exposed sample. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 33, 129135.
Vujanovic, A.A., Zvolensky, M.J., Bernstein, A. (2008). The interactive effects of anxiety
sensitivity and emotion dysregulation in predicting anxiety-related cognitive and affective
symptoms. Cognitive Therapy and Research, 32, 803–817.
Wallace, J.C., Edwards, B.D., Shull, A., Finch, D.M. (2009). Examining the consequences in the
tendency to suppress and reappraise emotions on task-related job performance. Human
Performance, 22, 23–43.
Walter, K.H., Horsey, K.J., Palmieri, P.A., Hobfoll, S.E. (2010). The role of protective selfcognitions in the relationship between childhood trauma and later resource loss. Journal of
Traumatic Stress, 23, 264–273.
179
Wang, L., Shi, Z., Li, H. (2009). Neuroticism, extraversion, emotion regulation, negative Affect
and positive affect: The mediating roles of reappraisal and suppression. Social Behavior and
Personality, 37, 193-194.
Wasylkiw, L., Fabrigar, L.R., Rainboth, S., Reid, A., Steen, C. (2010). Neuroticism and the
architecture of the self: Exploring neuroticism as a moderator of the impact of ideal selfdiscrepancies on emotion. Journal of Personality, 78, 471-492.
Watson, C.G., Juba, M.P., Manifold, V., Kucala, T., Anderson, P.E. (1991). The PTSD
Interview: Rationale, description, reliability, and concurrent validity of a DSM-III based
technique. Journal of Clinical Psychology, 2, 179–188.
Watson, D., Clark, L.A., Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of
Positive and Negative Affect: The PANAS Scales. Journal of Personality and Social
Psychology, 54,1063-1070.
Watson, D., Clark, L.A., Stasik, S.M. (2011). Emotions and the emotional disorders: A
quantitative hierarchical perspective. International Journal of Clinical and Health
Psychology, 11, 429-442.
Weinberg, A., Klonsky, E.D. (2009). Measurement of emotion dysregulation in adolescents.
Psychological Assessment , 21, 616–621.
Weiss, N.H., Tull, M.T., Anestis, M.D., Gratz, K.L. (2013). The relative and unique
contributions of emotion dysregulation and impulsivity to posttraumatic stress disorder
among substance dependent inpatients. Drug and Alcohol Dependence,128, 45– 51.
Weiss, N.H., Tull, M.T., Davis, L.T., Dehon, E.E., Fulton, J.J., Gratz, K.L. (2012). Examining
the association between emotion regulation difficulties and probable posttraumatic stress
disorder within a sample of African Americans. Cognitive Behaviour Therapy, 41, 5–14.
Weiss, N.H., Tull, M.T., Lavender, J., Gratz, K.L. (2013). Role of emotion dysregulation in the
relationship between childhood abuse and probable PTSD in a sample of substance abusers.
Child Abuse & Neglect, 37, 944–954.
180
Weiss, N.H., Tull, M.T., Viana, A.G., Anestis, M.D., Gratz, K.L. (2012). Impulsive behaviors as
an emotion regulation strategy: Examining associations between PTSD, emotion
dysregulation, and impulsive behaviors among substance dependent inpatients. Journal of
Anxiety Disorders, 26, 453– 458.
White, B.A., Turner, K.A. (2014). Anger rumination and effortful control: Mediation effects on
reactive but not proactive aggression. Personality and Individual Differences, 56, 186–189.
Wiersma, J.E., Hovens, J.G., van Oppen, P., Giltay, E.J., van Schaik, D.J., Beekman, A.T.,
Penninx, B.W. (2009). The importance of childhood trauma and childhood life events for
chronicity of depression in adults. The Journal of Clinical Psychiatry, 70, 983-989.
Williams, D.G. (1990). Effects of psychoticism, extraversion, and neuroticism in current mood:
A statistical review of six studies. Personality and Individual Differences, 11, 615-630.
Wise, E.A. (1996). Diagnosing posttraumatic stress disorder with the MMPI clinical scales: A
review of the literature. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 18, 71–82.
Wojciszke, B. (2003). Skale Regulacji Nastroju. W: M. Marszał-Wiśniewska, T. Klonowicz, M.
Fajkowska-Stanik (red.). Psychologia różnic indywidualnych (s. 163-179). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Wolgast, M., Lundh, L.G., Viborg, G. (2011). Cognitive reappraisal and acceptance: An
experimental comparison of two emotion regulation strategies. Behavior Research and
Therapy, 49, 858-866.
Yoon, S.J., Jun, C.S., An, H.Y., Kang, H.R., Jun, T.Y. (2009). Patterns of temperament and
character in patients with posttraumatic stress disorder and their association with symptom
severity. Comprehensive Psychiatry, 50, 226–231.
Yuan, C., Wang, Z., Inslicht, S.S., McCaslin, S.E., Metzler, T.J., Henn-Haase, C., ... Marmar,
C.R. (2011). Protective factors for posttraumatic stress disorder symptoms in a prospective
study of police officers. Psychiatry Research, 188, 45–50.
181
Zakin, G., Solomon, Z., Neria, Y. (2003). Hardiness, attachment style, and long-term
psychological distress among Israeli POWs and combat veterans. Personality and Individual
Differences, 34, 819-829.
Zawadzki B. (2002). Temperament – geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i
międzypopulacyjne. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Zawadzki, B. (2006). Uwarunkowania zaburzenia stresowego pourazowego (PTSD) w grupie
ofiar powodzi: rola charakterystyki zdarzenia i jego długotrwałych materialnych następstw
oraz reaktywności emocjonalnej. Przegląd Psychologiczny, 49, 227–242.
Zawadzki, B., Bieniek, A., Strelau, J., Oniszczenko, W., Sobolewski A. (2002). Kwestionariusz
PTSD - wersja kliniczna (PTSD-K): konstrukcja narzędzia do diagnozy zespołu stresu
pourazowego. Przegląd Psychologiczny, 45, 289-315.
Zawadzki, B., Czarnota-Bojarska, J., Strelau, J., Sobolewski, A. (2004). Wartość predyktywna
cech i typów temperamentu: analiza porównawcza. Psychologia Etologia Genetyka, 9, 7-31.
Zawadzki, B., Kaczmarek, M., Strelau, J. (2009). Reaktywność emocjonalna a nasilenie
objawów zaburzenia stresowego pourazowego u ofiar powodzi: efekt patoplastyczności,
spektrum, podatności czy komplikacji? W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.).
Konsekwencje psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia (s. 77-109). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Zawadzki, B., Popiel, A. (2012). Temperamental traits and severity of PTSD symptoms: The
data from longitudinal studies of motor vehicle accidents survivors. Journal of Individual
Differences, 33, 257-267.
Zawadzki, B., Strelau J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz
Temperamentu (FCZ-KT): Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych
PTP.
Zawadzki, B., Strelau J. (2008). Zaburzenia potraumatyczne jako następstwo kataklizmu. Nauka,
2, 47–55.
182
Zawadzki, B., Strelau, J. (2003). Trzy podstawowe typy czy cztery struktury temperamentu?
Czasopismo Psychologiczne, 9, 271-285.
Zhang, X., Liu, M., Zhu, M., Shi, J., Cheng, L. (2010). Personality predictors of posttraumatic
stress disorder in orphaned survivors of the Sichuan earthquake. Social Behavior and
Personality, 38, 1057-1060.
Zhu, X., Auerbach, R.P., Yao, S., Abela, J.R.Z., Xiao, J., Tong, X. (2008). Psychometric
properties of the Cognitive Emotion Regulation Questionnaire: Chinese version. Cognition
and Emotion, 22, 288-307.
Zohar, A.H., Cloninger, C.R. (2011). The Psychometric Properties of the TCI-140 in Hebrew.
European Journal of Psychological Assessment, 27, 73–80.
183
Spis tabel i rycin
Tabela 1. Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM IV i ICD 10.............................................11
Tabela 2. Współczynniki korelacji r Pearsona skal inwentarza ICARUS ze
Skalami Regulacji Nastroju w badaniu pilotażowym .................................................80
Tabela 3. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników skal inwentarza ICARUS oraz
inwentarza COPE w badaniu pilotażowym .................................................................82
Tabela 4. Wyniki analizy czynnikowej skal inwentarza ICARUS w badaniu pilotażowym ........85
Tabela 5. Współczynniki korelacji r Persona cech temperamentu z objawami PTSD w badaniu
pilotażowym ................................................................................................................86
Tabela 6. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z regulacją nastroju w
badaniu pilotażowym...................................................................................................87
Tabela 7. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z nasileniem i
zmiennością nastroju w badaniu pilotażowym............................................................89
Tabela 8. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD z regulacją nastroju w
badaniu pilotażowym...................................................................................................90
Tabela 9. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD z nasileniem i
zmiennością nastroju w badaniu pilotażowym............................................................91
Tabela 10. Współczynniki korelacji r Pearsona regulacji nastroju z nasileniem i
zmiennością nastroju w badaniu pilotażowym............................................................92
Tabela 11. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju w grupie osób spełniających kryteria diagnozy
objawowej PTSD w badaniu pilotażowym ...............................................................100
Tabela 12. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju w grupie osób nie spełniających kryteriów
diagnozy objawowej PTSD w badaniu pilotażowym................................................100
Tabela 13. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników regulacji nastroju,
nasilenia oraz zmienności nastroju w grupie kobiet w badaniu pilotażowym ..........103
Tabela 14. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników
regulacji nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju w grupie mężczyzn
w badaniu pilotażowym.............................................................................................103
Tabela 15. Wyniki analizy czynnikowej skal inwentarza ICARUS w badaniu właściwym .......107
Tabela 16. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z traumą i objawami
PTSD w badaniu właściwym.....................................................................................108
Tabela 17. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z regulacją nastroju w
badaniu właściwym ...................................................................................................109
184
Tabela 18. Współczynniki korelacji r Pearsona cech temperamentu z nasileniem i
zmiennością nastroju w badaniu właściwym.............................................................111
Tabela 19. Współczynniki korelacji r Pearsona traumy i objawów PTSD z regulacją
nastroju w badaniu właściwym .................................................................................112
Tabela 20. Współczynniki korelacji r Pearsona traumy i objawów PTSD z nasileniem i
zmiennością nastroju w badaniu właściwym.............................................................113
Tabela 21. Współczynniki korelacji r Pearsona regulacji nastroju z nasileniem i
zmiennością nastroju w badaniu właściwym.............................................................114
Tabela 22. Analizy regresji z traumą i objawami PTSD, jako predyktorami
czynnika unikowego oraz nastroju negatywnego w badaniu właściwym .................122
Tabela 23. Współczynniki korelacji r Pearsona, czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju w grupie osób spełniających kryteria diagnozy
objawowej PTSD w badaniu właściwym ..................................................................124
Tabela 24. Współczynniki korelacji r Pearsona czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju w grupie osób nie spełniających kryteriów
diagnozy objawowej PTSD w badaniu właściwym ..................................................124
Tabela 25. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników regulacji nastroju,
nasilenia oraz zmienności nastroju w grupie kobiet w badaniu właściwym .............127
Tabela 26. Współczynniki korelacji r Pearsona objawów PTSD, czynników regulacji
nastroju, nasilenia oraz zmienności nastroju w grupie mężczyzn w badaniu
właściwym .................................................................................................................127
Rycina 1. Rodzaje stresorów ...........................................................................................................9
Rycina 2. Proponowany schemat zależności typów temperamentu, regulacji nastroju oraz
nasilenia i zmienności nastroju....................................................................................67
Rycina 3. Proponowany schemat zależności objawów PTSD, regulacji nastroju oraz
nasilenia i zmienności nastroju....................................................................................67
Rycina 4. Wyniki standaryzowanych średnich dla cech temperamentu u osób z
różnymi typami temperamentu w badaniu pilotażowym ............................................69
Rycina 5. Wyniki standaryzowanych średnich dla cech temperamentu u osób z
różnymi typami temperamentu w badaniu właściwym ...............................................71
Rycina 6. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju u osób z różnymi typami temperamentu w badaniu
pilotażowym ................................................................................................................94
Rycina 7. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju u osób spełniających i nie spełniających
kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu pilotażowym .................................94
185
Rycina 8. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji nastroju u
osób z różnymi typami temperamentu w badaniu pilotażowym .................................95
Rycina 9. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji nastroju u
osób spełniających i nie spełniających kryteriów diagnozy objawowej PTSD
w badaniu pilotażowym...............................................................................................96
Rycina 10. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z
nasileniem nastroju w modelu RML w badaniu pilotażowym ..................................102
Rycina 11. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z
nasileniem nastroju z uwzględnieniem wieku i płci w modelu RML w badaniu
pilotażowym ..............................................................................................................104
Rycina 12. Analizy ścieżkowe regulacji nastroju ze zmiennością nastroju w
modelu DWLS w badaniu pilotażowym ...................................................................105
Rycina 13. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju u osób z różnymi typami temperamentu w
badaniu właściwym ...................................................................................................116
Rycina 14. Wyniki standaryzowanych średnich dla czynników regulacji nastroju, nasilenia
oraz zmienności nastroju u osób spełniających i nie spełniających
kryteriów diagnozy objawowej PTSD w badaniu właściwym..................................116
Rycina 15. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji
nastroju u osób z różnymi typami temperamentu w badaniu właściwym.................117
Rycina 16. Wyniki standaryzowanych średnich dla poszczególnych skal regulacji
nastroju u osób spełniających i nie spełniających kryteriów diagnozy
objawowej PTSD w badaniu właściwym ..................................................................118
Rycina 17. Analizy ścieżkowe traumy, objawów PTSD i regulacji nastroju w
modelu RML w badaniu właściwym.........................................................................123
Rycina 18. Analizy ścieżkowe traumy, objawów PTSD i nasilenia nastroju w
modelu RML w badaniu właściwym.........................................................................123
Rycina 19. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z
nasileniem nastroju w modelu RML w badaniu właściwym.....................................126
Rycina 20. Analizy ścieżkowe cech temperamentu, objawów PTSD, regulacji nastroju z
nasileniem nastroju z uwzględnieniem wieku i płci w modelu RML w badaniu
właściwym .................................................................................................................128
Rycina 21. Analizy ścieżkowe regulacji nastroju ze zmiennością nastroju w
modelu DWLS w badaniu właściwym ......................................................................129
186
ZAŁĄCZNIKI
Załącznik A. Polska adaptacja Inwentarza Poznawczych Strategii Regulacji
Stanów Afektywnych
Zaprezentowana poniżej wersja inwentarza ICARUS używana była w niniejszej pracy, jako
narzędzie do badania strategii regulacji nastroju ("o czym Pan/i myślał w ciągu ostatniego
miesiąca, aby poprawić sobie nastrój"). Możliwa jest modyfikacja instrukcji w kwestionariuszu,
której celem jest badanie stylu regulacji nastroju ("o czym Pan/i generalnie myśli, aby poprawić
sobie nastrój"). Co więcej możliwa jest również modyfikacja instrukcji, której celem jest badanie
strategii lub stylu regulacji emocji. Instrukcja powinna zostać wtedy zmodyfikowana, aby
odnosić się do konkretnej/konkretnych sytuacji (np. rozwód vs konflikty interpersonalne).
187
Inwentarz poznawczych strategii regulacji stanów afektywnych
(ICARUS)
© Barbara Kamholz, Adele Hayes, Charles Carver, Suzy Gulliver & Carol Perlman
Polska adaptacja Urszula Barańczuk & Bogdan Zawadzki
Nazwisko i imię …………………………………………………………………………
Płeć K
M
Wiek ………….. Wykształcenie ………………………..
INSTRUKCJA: Chcemy się dowiedzieć, jak ludzie radzą sobie z trudnymi emocjami, to znaczy
jak ludzie starają się, aby te emocje ich opuściły. Istnieje bardzo wiele sposobów radzenia sobie
z emocjami, na przykład próby zmiany sytuacji, która wywołała daną emocję. Chcemy się
dowiedzieć, co ludzie robią, kiedy nie mogą zmienić sytuacji, a chcą się poczuć lepiej.
W tym kwestionariuszu poprosimy Panią/Pana o wskazanie o czym Pani/Pan myślał(a) w ciągu
ostatniego miesiąca, aby poprawić sobie nastrój, gdy odczuwał(a) Pani/Pan nieprzyjemne
uczucia. W tym kwestionariuszu skupiamy się na „strategiach myślowych”, a nie na działaniach.
Skupiamy się tutaj ponadto na tym, co Pani/Pan myślał(a), starając się poczuć się lepiej – nie
tylko na tym, co po prostu przychodziło Pani/Panu do głowy.
Proszę udzielić odpowiedzi przy każdym z wymienionych niżej stwierdzeń, posługując się
podanymi możliwościami odpowiedzi. Proszę starać się udzielać odpowiedzi na każde
stwierdzenie osobno, niezależnie od pozostałych stwierdzeń. Proszę wybrać swoją odpowiedź
starannie i postarać się, aby jak najbardziej odpowiadała ona prawdzie. Proszę udzielić
odpowiedzi na każde stwierdzenie. Nie ma tu prawidłowych ani nieprawidłowych odpowiedzi,
więc proszę wybrać odpowiedź najdokładniejszą w Pani/Pana przypadku, a nie to, co Pani/ Pana
zdaniem myśli „większość ludzi” albo co Pani/ Pana zdaniem „należałoby” myśleć.
Aby poczuć się lepiej korzystam z tego sposobu radzenia sobie:
1 - Wcale
3 - Średnio
2 - Trochę
4 - Bardzo
188
Aby poczuć się lepiej korzystam z tego sposobu radzenia sobie:
1 - Wcale
3 - Średnio
2 - Trochę
4 - Bardzo
1. Staram się nie myśleć o tym, jak się czuję.
2. Myślę o swoich uczuciach nie oceniając ich jako dobrych czy złych.
3. Myślę: „nie ma nic złego w tym, jak się czuję".
4. Staram się zorientować, w jaki sposób mogę wzbogacić się jako osoba w
wyniku tego doświadczenia.
5. Staram się wyciągnąć jakąś lekcję z danego wydarzenia.
6. Staram się zrozumieć i określić, co oznaczają moje odczucia.
7. Myślę: „nie warto się tym martwić".
8. Myślę sobie, że sytuacja była zawiniona przez inną osobę.
9. Myślę o tym, jak ktoś inny czułby się w tej sytuacji.
10. Modlę się.
11. Próbuję opracować plan zmiany sytuacji, mimo, iż zdaję sobie sprawę, że
nie mam na nią wpływu.
12. W głębi duszy winię innych za tę sytuację.
13. Odwracam swoją uwagę, przez myślenie o innych rzeczach.
14. Myślę o ludziach, którym powodzi się gorzej niż mnie i przekonuję sam(a)
siebie, że moja sytuacja nie jest aż taka zła.
15. Staram się przeanalizować sytuację, aby zrozumieć dlaczego czuję się w ten
sposób.
16. Porównuję, to jak ja się czuję z moim wyobrażeniem, jak ktoś inny czułby
się w tej sytuacji.
17. Staram się zrozumieć swoje uczucia.
18. Staram się unikać nadmiernego myślenia o tej sytuacji.
19. Koncentruję się na swoich negatywnych odczuciach.
20. Staram się wpaść na pomysł, jak naprawić sytuację, nawet jeśli wiem, że
nie jestem w stanie jej naprawić.
21. Myślę: „dlaczego nie potrafię sobie lepiej radzić?”
22. Myślę o sytuacjach innych ludzi, które są gorsze niż moja własna i
dostrzegam, że moja sytuacja nie jest aż taka zła.
23. Myślę sobie, że inni są bardziej odpowiedzialni za tę sytuację niż ja sam(a)
jestem.
24. Tworzę plan naprawy sytuacji, nawet jeśli wiem, że nie mogę jej naprawić.
25. Akceptuję, że zdarzenie rzeczywiście miało miejsce.
26. Staję się zobojętniały(a).
27. Staram się zrozumieć, co oznaczają moje uczucia.
28. Myślę sobie, że nie jest to aż tak ważne, jak mi się na początku wydawało.
29. Myślę o Bogu.
30. Staram się zapomnieć o tym, co mnie martwi.
31. Staram się czegoś nauczyć z tego doświadczenia.
32. Analizuję sytuację, żeby móc ją lepiej zrozumieć.
33. Dochodzę do wniosku, że nie ma to aż tak dużego znaczenia.
34. Myślę o konsekwencjach sytuacji bez oceniania ich jako dobre lub złe.
35. Myślę: „to jest normalne, że tak się czuję”.
36. Koncentruję się na czymś innym niż to, jak się czuję.
37. Myślę o wszystkich swoich niedostatkach, wadach, porażkach i błędach.
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
189
Aby poczuć się lepiej korzystam z tego sposobu radzenia sobie:
1 - Wcale
3 - Średnio
2 - Trochę
4 - Bardzo
38. Pokładam swoją ufność w Bogu.
39. Wspominam sytuacje, w których sprawy potoczyły się tak, jak sobie tego
życzyłem(am).
40. Szukam czegoś pozytywnego w tym, co się wydarzyło.
41. Cały czas wracam myślami do tego, jak się czuję.
42. Myślę sobie, że po prostu muszę zaakceptować tę sytuację.
43. Przypominam sobie przyjemne rzeczy.
44. Krytykuję lub pouczam samego(samą) siebie.
45. Myślę: „sprawy w końcu ułożą się lepiej”.
46. Myślę: „jeśli sprawy potoczą się bardzo źle, to zawsze mogę się zabić”.
47. „Wyłączam się”.
48. Rozmyślam, jak ta sytuacja może mi pomóc osiągnąć nowe lub cele inne od
tych, które miałem(am) wcześniej.
49. Myślę o sprawach innych niż obecna sytuacja.
50. Myślę o dobrych rzeczach, które mogą mnie jeszcze spotkać.
51. Zwracam się do Boga o pomoc.
52. Godzę się z tym, że dana sytuacja się wydarzyła i że nie można jej już
zmienić.
53. Staram się zapomnieć o całej sprawie.
54. Wspominam dobre rzeczy, które mi się przydarzyły.
55. Popadam w odrętwienie.
56. Obwiniam się o to, co poszło źle.
57. Fantazjuję na temat lepszych rzeczy, które nadejdą.
58. Myślę sobie, iż jeśli sprawy potoczą się tak źle, że nie będę w stanie ich
udźwignąć, to zawsze pozostaje jeszcze samobójstwo.
59. Dystansuję się od tej sytuacji i myślę o niej bez osądzania, czy jest dobra czy
zła.
1 2 3 4
1 2 3 4
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1 2 3 4
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
1 2 3 4
1 2 3 4
190
Załącznik B. Statystyki opisowe kwestionariuszy użytych w badaniach
właściwych
Tabela 1. Statystyki opisowe cech temperamentu.
Skale FCZ-KT
M
SD
Skośność
Kurtoza
Reaktywność emocjonalna
11,11
4,32
-0,09
-0,11
Aktywność
9,74
4,54
-0,35
-0,52
Wytrzymałość
8,84
4,64
0,06
-0,46
Wrażliwość sensoryczna
13,21
3,85
-0,38
-0,46
Perseweratywność
12,51
3,90
-0,25
-0,48
Żwawość
13,04
4,58
-0,38
-0,57
Tabela 2. Statystyki opisowe traumy i objawów PTSD.
Skale PTSD-K
Wynik ogólny PTSD
M
SD
Skośność
Kurtoza
37,12
26,23
0,56
-0,58
Tabela 3. Statystyki opisowe regulacji nastroju.
Skale ICARUS
M
SD
Skośność
Kurtoza
Perspektywa rozwoju osobistego
12,75
3,62
-0,04
-0,66
Myślenie pozytywne
15,22
3,60
-0,11
-0,24
Akceptowanie emocji
7,08
2,30
0,05
-0,58
Akceptowanie sytuacji
8,13
2,10
-0,08
-0,55
Obserwowanie siebie
7,11
1,84
-0,18
-0,31
Analizowanie
12,81
3,53
0,03
-0,55
Minimalizowanie znaczenia
7,00
2,01
0,06
-0,05
Porównywanie w dół i testowanie rzeczywistości
9,10
2,69
-0,15
-0,48
Odwracanie uwagi
15,25
3,68
0,25
0,01
Obwinianie siebie i koncentracja na negatywnych emocjach
14,21
3,89
-0,09
-0,36
Obwinianie innych
7,45
2,46
0,08
-0,70
Dystansowanie
6,49
2,29
0,40
-0,53
Myślenie o samobójstwie
5,22
2,49
0,72
-0,63
Myślenie o religii
9,09
3,77
0,20
-1,01
Bezcelowe planowanie
7,28
2,30
0,13
-0,65
Tabela 4. Statystyki opisowe poziomu i zmienności nastroju.
Skale SUPIN oraz zmienności
nastroju
M
SD
Skośność
Kurtoza
Nastrój pozytywny
42,41
12,00
-0,14
-0,32
Nastrój negatywny
39,18
12,61
0,14
-0,50
Pogarszanie się nastroju
3,10
0,90
0,12
-0,53
Polepszanie się nastroju
2,98
0,97
0,03
-0,83
191