Bernard McGinn, New York 2005

Ryszard Groń
"The harvest of mysticism in
medieval Germany (1300-1500)",
Bernard McGinn, New York 2005 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 76/4, 233-236
2006
RECENZJE
osiągnięcie naukow e i wydawnicze; dobrze zaświadcza o pomysłowości inicjatorów
- a przede wszystkim o rozległości wizji teologiczno-biblistycznych ks. prof. W alde­
m ara Chrostowskiego, wnikliwości jego dociekań, trafności obranej przezeń i reali­
zowanej linii dialogowej. Czytelnik łatwo dostrzeże, że za rozległością horyzontów
i swobodnym rozm achem w form ułow aniu refleksji stoją w ielostronne i w ieloletnie
studia oraz pozyskiwanie doświadczeń. W zakończeniu godzi się chyba podkreślić
aforystyczną w artość życiowej dewizy au to ra (s. 172), stosowanej bez względu na
ew entualne - a czasem niem ałe - koszty: „Żeby być kimś, trzeba być sobą”.
M ichał Horoszewicz, Warszawa
B ernard M cG IN N , The Harvest o f Mysticism in Medieval Germany (1300-1500).
Vol. TV o f The Presence o f God: A History o f Western Christian Mysticism, A H ard er
& H erd er Book, T he C rossroad Publishing Company, New Y ork 2005, ss. 738.
T o ju ż czwarty tom wielkiej serii pośw ięconej mistyce Z ach o d n ieg o C hrześci­
jaństw a autorstw a zn anego em erytow anego p ro feso ra T h e D ivinity School (W y­
działu T eologicznego) U niw ersytetu w Chicago, B ern a rd a M c G i n n a. N iedaw ­
no m iałem okazję recenzow ać p o p rzed n ie tom y we W rocław skim Przeglądzie
Teologicznym (13/2005/1, s. 215-217) i tam też op ierając się na Wstępach p ro fe ­
so ra M cG inna pokazałem , ja k w umyśle au to ra ew aluow ała sam a koncepcja m i­
styki, k tó ra ostateczn ie znalazła ujście w stosow anym przez niego pojęciu „m i­
stycyzm”. C hodzi m u o w szelkie przejaw y głębszego życia religijnego o b ejm u ją­
ce całość sp o tk an ia człow ieka z Bogiem , to, co sam au to r nazywa Obecnością
Boga; od tego pow stał tytuł całej serii: „O becność Boga. H isto ria mistycyzmu
C hrześcijaństw a Z ach o d n ieg o ”. Jak dotychczas histo ria ta objęła trzynaście i pół
wieków chrześcijaństw a zaw artych w trzech pop rzed n ich tom ach, choć ich m a te ­
ria też uleg ała pew nej ewolucji. Jed n ak trzym ano się tu zawsze pew nego logicz­
nego schem atu. A u to r bow iem chciał prześledzić historię mistycyzmu chrześci­
jańskiego stosow nie do jeg o początku, rozw oju, rozkw itu, kontynuacji i kryzysu.
D latego też w planie było pięć tom ów (choć na sam ym p o czątku tylko cztery),
z których trzy pierw sze m iały realizow ać pierw sze trzy punkty p o d jęteg o sche­
m atu. D otychczas więc ukazały się tom y o następujących tytułach:
1. The Foundations o f Mysticism. Origins to the Fifth Century, New Y ork 1991
(20002), s.s 494 (Podstawy Mistycyzmu. Początki do V wieku)',
2. The Growth o f Mysticism. Gregory the Great through the 12th Century, New
Y o rk 1994 (19992), s. 630 (R ozw ój M istycyzmu. O d Grzegorza Wielkiego do
X I I stulecia);
RECENZJE
3.
The Flowering o f Mysticism. M en and Women in the N ew Mysticism - 1200-1350, New Y ork 1998, ss. 526 (R ozkw it mistycyzmu. Mężczyźni i kobiety w nowym
mistycyzmie, 1200-1350).
M ożna się byio spodziewać, że czwarty tom będzie dotyczył kontynuacji mistycy­
zmu, zgodnie z pierwotnym zam iarem autora, i tak się też stało, chociaż M cG inn
zmienił mu pierwotny tytuł: Continuity and Change in Western Mysticism (Kontynu­
acja i zm iana w mistycyzmie Zachodnim ), na ten który jest w nagłówku recenzji: Ż n i­
wo mistycyzmu w średniowiecznych Niemczech (albo raczej: średniowiecznej Germa­
nii). W trakcie jego pisania au to r zauważył potrzebę napisania dodatkow ego tom u
poświęconego różnorodności mistyki spisywanej w językach potocznych poszczegól­
nych regionów i krajów, który przypadał na X IV -X V I w. (The Varietes o f Vernacular
Misticism), cała seria m a więc teraz w planie sześć tomów, kontynuując dalej p o ­
przedni logiczny klucz idący według schem atu: kontynuacja, różnorodność i kryzys.
Przedm iotem obecnej recenzji jest zatem tom czwarty serii o Obecności Boga, doty­
czący mistycyzmu upraw ianego na ziemiach czternasto- i piętnastowiecznej G erm a­
nii (Niem iec), co au tor zaznaczył również w tytule.
W ybór germ ańskiej strefy kulturow ej dla om aw iania mistycyzmu okresu przy­
padającego na lata: 1300-1500 wynika z historyczno-kulturow ych przesłanek, b o ­
w iem obok czternastow iecznego ożywienia mistyki w Anglii, Italii i N iderlandach
w łaśnie mistyka germ ańska wykazywała w tym czasie największą żywotność, zbie­
rając największe żniwo w postaci spisywanych i kopiowanych traktatów . W ystarczy
tu wymienić już sam e im iona (nazwiska), by się o tym przekonać: A lb ert W ielki,
T om asz z Akwinu, M istrz E k h art, H enry Suzo, Jan T au ler czy M ikołaj z Kuzy. To
w łaśnie ich dzieła doczekały się w późnym średniow ieczu najwięcej wydań, szcze­
gólnie w przypadku E k h arta, Suzo i T au lera (zob. s. IX, 299-301). T rzon jed n ak
całego tom u stanowi mistyka „grun tu ” czy „podstawy” (The Mysticism o f the Gro­
und) M istrza E kh arta, mistyka, którego nasz a u to r jest gruntownym znawcą; wy­
starczy w spom nieć jego dwa dzieła pośw ięcone mistyce E kharta:
Meister Eckhart: Teacher and Preacher (Mistrz Ekhart: Nauczyciel i Kaznodzieja),
t. I-II, New Y ork 1986;
- The Mystical Thought o f Meister Eckhart: The M an from W hom G od H id N o ­
thing (M istyczna m yśl Mistrza Ekharta: Człowiek przed którym Bóg niczego nie
ukrył), New Y ork 2001.
W łaśnie ten ostatni utw ór stanowi w dużej m ierze podstaw ę wyłożenia tem aty­
ki mistycznej E k h arta w recenzow anym przez nas dziele (zob. s. X, 94-194). N a ca­
łe dzieło składają się trzy części, poprzedzone i zakończone elem entam i właściwy­
mi każdej książce w raz ze szczególnymi d odatkam i a u to ra (Wprowadzenie, Spis
skrótów i ilustracji, Wstęp oraz Przypisy, Bibliografia, Spis rzeczy, im ion i cyta­
tów z Pism a Świętego).
-
234-
RECENZJE
W ram ach pierwszej części prof. M cG inn om aw ia w dwóch rozdziałach tło intelektualno-rełigijne całego okresu. W pierwszym („Contemplata aliis tradere”: M y­
stical Knowing in Albert the Great and Thom as A quinas) prezentuje podstaw y in te­
lektualne wiedzy mistycznej, opierając się na doktrynach świętych: A lb erta W iel­
kiego i T om asza z Akwinu, którzy czerpali z Pseudo-D ionizego. W drugim (Mysti­
cism and Heresy: The Problem o f the Free Spirit) zajm uje się problem em mistycz­
nych herezji (w stosunku do ortodoksyjnego poglądu Kościoła) związanych z tzw.
ruchem W olnego (tj. niezależnego od instytucji Kościoła) D ucha.
D ru g a część dotyczy centralnego tem atu całego tom u: mistyki M istrza E kharta i jego uczniów (Meister E ckhart and His Students). A u to r p rzed staw iają w czte­
rech rozdziałach: najpierw wyjaśnia pojęcie mistyki „g ru n tu ” w sensie m etafory
wziętej z języka potocznego w celu o d d an ia koncepcji „podstawy” („centrum d u ­
szy”) duszy, w której następuje spotkanie człow ieka z Bogiem (The Mysticism o f
the Ground)·, następnie om aw ia mistykę M istrza E k h arta jak o nauczyciela i kaznodzieji (Meister Eckhart: Mystical Teacher and Preacher), dalej, bardziej filozo­
ficzny aspekt mistyki H enryka Suzo (Henry S u so ’s Spiritual Philosophy) czy b a r­
dziej praktyczną (życiową) mistykę Jan a T au lera w yrażoną głów nie w jeg o kaza­
niach (John Taulerthe „Lebmeister”).
O statnia część omaw ianej przez nas pracy obejm uje już formy popularyzacji
mistycyzmu, który docierał do ludu świeckiego, szczególnie dzięki sztuce i wyda­
niom dzieł mistyków na języki narodow e. Pod tym w zględem G erm ania późnego
Średniow iecza zdaw ała się tu przodow ać (Mysticism fo r the M any in Late Medieval
Germany). A u to r podjął ten tem at w czterech rozdziałach:
- najpierw zajął się problem em rozprzestrzenienia samej mistyki dzięki sztuce,
popularyzacji dzieł mistyków przez wydawanie ich w językach mówionych czy to
w postaci mistycznych poem atów , kazań, listów, dialogów, hagiograficznych żywo­
tów czy wizji świętych (Spreading the Message: The Diffusion o f Mysticism in Late
Medieval Germany)·,
- n astępnie omówił trzy traktaty (spośród wielu istniejących) dotyczących życia
mistycznego, któ re wywarły największy wpływ w owym czasie: De adventu Verbi in
M entem (O przyjściu Pana do ludzkiego um ysłu), A ugustianina H enryka z F riem ar
Starszego (ok. 1250-1340); Das Buch von Geistlicher A rm u t (Księga duchowego
ubóstwa), anonim ow ego au to ra (ok. 1350-1370); oraz Theologia Deutsch lub Ger­
m anica (Teologia niem iecka) anonim ow ego au to ra z zakonu krzyżackiego z d ru ­
giej połowy X IV w. (Three Treatises on the Mystical Life)·,
- dalej, prześledził działalność dwóch istniejących w X IV w. reformistycznych
ruchów duchowych wyrosłych z przepow iadania E k h arta, Suzo i T aulera, oraz M i­
strza G e erta G ro ta z D eventer: Gotesvriunde (Przyjaciół Boga) i devotio moderna
(The Friends o f God);
-2 3 5 -
RECENZJE
- wreszcie na zakończenie poświęcił specjalne miejsce teologii mistycznej M i­
kołaja z Kuzy (Nicholas o f Cusa on Mystical Theology).
Prof. B ernard M cG inn, uczony teolog jedyny w swoim rodzaju, kontynuuje
swoje dzieło życia z wielkim rozm achem . Cztery napisane tom y są znakiem jego
wielkiej kom petencji, mimo iż on sam nie jest ani księdzem , ani zakonnikiem .
Dzięki na ogół rozpow szechnionem u językowi angielskiem u, w jakim zostały one
spisane, teologowie całego świata, w tym również w Polsce, mogą się wiele nauczyć
od jego przejrzystego przedstaw iania trudnych problem ów z dziedziny dziejów m i­
stycznych. N iektóre tem aty z obecnego tom u, dotyczące germ ańskiej strefy ku ltu ­
rowej, są pew ną nowością nieuw zględnianią lub tylko w zm iankow aną w p o d o b ­
nych sum arycznych dziejach mistyki innych autorów ; np. tem atyka trzeciej części,
z w yjątkiem być m oże devotio m oderna czy mistyki M ikołaja z Kuzy. A u to r śm iało
podejm uje tem at stosunku mistyki katolickiej do pow stałego w tym czasie na zie­
m iach niem ieckich protestantyzm u, pokazując w zajem ne interakcje, mimo nie­
sprzyjających w arunków ze strony instytucji Kościoła katolickiego (potępienie tez
M istrza E kh arta), oraz now e drogi samej mistyki protestanckiej, których szczegó­
łowe om ów ienie znajdzie się zapew ne w następnym tom ie.
Tym, co charakteryzuje jego sposób pisania, to: rzetelność, obiektywizm i dogłębność omawianych problem ów , co wychodzi naprzeciw postaw ionem u przez au­
tora na samym początku serii postulatow i ekum enicznego i dialogicznego podej­
ścia do zagadnień mistycznych. Tylko w ten sposób m ożna konstruktyw nie budo­
wać pojednanie między religiami, poznając bogactwo własnej tradycji religijnej na
przestrzeni dziejów; tym bardziej że dotyczy ona głębi ludzkiego serca szukającego
i przeżywającego Boga, obecności tego Boga w sercu ludzkim, które następnie wy­
lewa się na jego wytwory; a przecież to jest również celem każdej religii, dlatego m i­
styka i jej dzieje m ają nam tu wiele do zaoferowania. Przez swój kolejny tom , B er­
nard M cG inn służy nam tu już po raz kolejny swoją kom petentną wiedzą i p rze­
wodnictwem.
ks. Ryszard Groń, Chicago
Ian D O W B IG G IN , A Concise History o f Euthanasia. Life, Death, God, and M e­
dicine, R ow m an & Littlefield Publishers, Inc., L anham -B oulder-N ew Y ork-Toronto-O xford, 2005, s. 163.
Ian D o w b i g g i n jest profesorem historii na kanadyjskim Uniwersytecie
w C harlottetow n na Wyspie Księcia Edw arda (University of Prince Edw ard Island),
K anada. Prowadzi wykłady z historii medycyny na Uniwersytecie w T oronto, Uni-
-
236-