Wielkie Księstwo Litewskie - Instytut Europy Środkowo

Transkrypt

IEŚW. Projekt: Historia a teraźniejszość. Dziedzictwo Rzeczpospolitej Obojga Narodów a aktualne stosunki polsko-litewskie
Mindaugas Šapoka
Wielkie Księstwo Litewskie: próba nowego spojrzenia
na punkty styczne polskiej i litewskiej pamięci
historycznej
Wstęp
Większość projektów kulturalnych mających na celu upamiętnienie tysiąclecia
istnienia Litwy była przeprowadzona na Litwie, natomiast objazdowa wystawa
„Litwa: kultura i historia” była jednym z międzynarodowych projektów programu,
promowanym
przez
Litewskie
Muzeum
Sztuki
oraz
Ministerstwo
Spraw
Zagranicznych Republiki Litewskiej. Jej celem było rozpropagowanie informacji na
temat jubileuszu w innych krajach. Wystawa została zaprezentowana w dwóch
wersjach, Pierwsza w języku angielskim, druga w językach: niemieckim, polskim,
łotewskim, rosyjskim, białoruskim i ukraińskim. Angielska wersja wystawy została
otwarta jesienią 2008 roku i odwiedziła Finlandię, Estonię, Wielką Brytanię, Radę
Unii Europejskiej w Brukseli, siedzibę UNESCO w Paryżu, Republikę Czeską,
siedzibę Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku, Waszyngton,
Chicago, Uniwersytet w Toronto w Kanadzie. Druga wersja wystawy – w językach:
łotewskim, rosyjskim, polskim, niemieckim, białoruskim i ukraińskim – została
wystawiona na Łotwie, w Mołdawii, Austrii, Polsce, Białorusi, Niemczech, Ukrainie i
Rosji.
Informacyjna wystawa „Litwa: kultura i historia”, poświęcona tysiącleciu
Litwy, obejmowała rozwój państwa w tym okresie, podkreślała kluczowe fakty
polityczne, ilustrowane bogatą ikonografią, by w ten sposób przedstawić
zwiedzającym wystawę jasny obraz najważniejszych wydarzeń w historii Litwy oraz
jej dorobku kulturowego. Jednym z głównych celów wystawy było przedstawienie
historii i kultury Litwy oraz przekazanie informacji dotyczących milenium Litwy w
innych krajach. Obraz Litwy jako wiekowego i zasłużonego kraju z tysiącletnimi
tradycjami państwowotwórczymi znalazł wyraz w wydrukowanych materiałach
1
prezentujących podstawowe informacje na temat wystawionych eksponatów.
Informacyjno-edukacyjna wystawa miała na celu przedstawienie historii państwa i
kultury litewskiej, jak i zwrócenie uwagi na nasz kraj przy okazji świętowania przez
niego swojego milenium.
Na podstawie wyżej wspomnianej wystawy powstała książka Millennium
Lithuaniae, poświęcona tysiącleciu istnienia Litwy. Publikację koordynowały Urząd
Prezydenta Republiki Litewskiej oraz Litewskie Muzeum Sztuki. Na potrzeby książki
wykorzystano szerszy zakres tekstów, niż w przypadku wystawy. Zważywszy na fakt,
że wystawa była prezentowana w wielu krajach i prestiżowych instytucjach,
zwrócono szczególną uwagę na dobór ilustracji i tekstów. Historyk sztuki, dr Irena
Vaišvilaitė, napisała teksty, zrecenzowane przez dr. Vydasa Dolinskasa i prof.
Mečislovasa Jučasa. Jako że były prezydent Litwy, Valdas Adamkus, był oficjalnym
patronem tej publikacji, zawartość książki została odpowiednio dostosowana do
oficjalnego stanowiska urzędu Prezydenta, co oznacza, że interpretacje wydarzeń
historycznych prezentowane w książce Millenium Lithuaniae można uznać za
oficjalne stanowisko Litwy. Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, że badania historyczne
ulegają ciągłym zmianom i ponownym ocenom wraz z pojawieniem się nowych
źródeł i badań historycznych, stwierdzenia historyczne prezentowane w tej książce
mogą ulec zmianie lub też zostać poddane naukowej krytyce.
Książka Millenium Lithuaniae została opublikowana w 2009 roku, dlatego też
wybrałem książkę autorstwa prof. Andrzeja Rachuby, prof. Juratė Kiaupienė i prof.
Zigmantasa
Kiaupy
pt.
Historia
Litwy.
Dwugłos
polsko-litewski,
również
opublikowaną w 2009 roku, jako główny materiał porównawczy w celu ukazania, jak
interpretowane są fakty historyczne oraz jakie konkluzje można wyciągnąć z
najbardziej kontrowersyjnych faktów. Inicjatywa wydania tej książki wyszła od
Sławomira Górzyńskiego, który przyznał, że „zdaje sobie sprawę z tego, jak wiele
nieporozumień nadal pozostaje w historii Polski i Litwy z powodu różnych punktów
widzenia i przeciwstawnych stanowisk, których powodem są różne interpretacje tego
samego faktu ze wspólnej historii” 1. Jednakże, pomimo bardziej wyczerpujących
tekstów, końcowa wersja książki okazała się podobna do Millenium Lithuaniae, obie
książki mają bowiem charakter reprezentatywny dla współczesnego stanu badań
historycznych, ale skierowane są raczej do masowego odbiorcy, nie zaś do
1
A. Rachuba, J. Kiaupienė, Z. Kiaupa, Historia Litwy. Dwugłos polsko-litewski, Warszawa 2009, s. 5.
2
środowiska akademickiego. Ten fakt sprawia, że porównanie jest tym bardziej
sensowne i potrzebne. Chociaż mity historiograficzne są tworzone przez
profesjonalnych historyków, są one powielane i rozwijane przez szerokie masy.
Dlatego też głównym celem tego artykułu jest ukazanie tematów szczególnie
budzących kontrowersje oraz przedstawienie kolejnych tematów do dyskusji w
ramach projektu „Historia a teraźniejszość”. W pierwszej części artykułu
zaprezentowany jest pierwszy rozdział Millenium Lithuaniae, zatytułowany
Starożytne państwo i poświęcony historii Litwy od 1009 do 1795 roku. W drugiej
części dokonano porównania kilku elementów z publikacji litewskiej na temat
tysiąclecia Litwy z książką Historia Litwy. Dwugłos polsko-litewski.
Starożytne państwo
„W roku 1009 święty Bruno, znany również jako Bonifacy, arcybiskup i zakonnik,
podczas jego jedenastego roku od zostania zakonnikiem został zamordowany przez
pogan na granicy Rusi i Litwy 9 marca z 18 z jego braci, którzy wszyscy poszli do
nieba”. W tym fragmencie z XI-wiecznej niemieckiej kroniki zwanej Rocznikami
kwedlinburskimi z klasztoru świętego Serwacego po raz pierwszy w dobrze znanym
źródle historycznym wspomniana jest nazwa Litwa. Chociaż plemiona bałtyckie,
które zamieszkiwały wschodnie wybrzeża Morza Bałtyckiego i które w następnych
wiekach stworzyły podstawy narodu i państwa litewskiego, zostały już opisane przez
rzymskiego historyka Publiusza Korneliusza Tacyta, to Litwa miała jednak nieliczne
związki kulturowe i polityczne z Europą i pozostawała na jej obrzeżach z powodu
swego położenia geograficznego. Prusowie, inne plemię bałtyckie, zostali
wspomniani wcześniej w źródłach pisanych i można znaleźć o nich wiarygodne
wzmianki już w VIII wieku. Einhard, biograf frankońskiego cesarza Karola
Wielkiego, i niemiecki kupiec Wulfstan używali w IX wieku nazwy Estowie dla
oznaczenia Bałtów.
Gorliwe gromadzenie wiedzy dotyczącej ziem bałtyckich związane było z
szerzeniem się chrześcijaństwa. W myśl polityki szerzenia chrześcijaństwa,
zapoczątkowanej przez władców Świętego Imperium Rzymskiego, arcybiskup Bruno
ochrzcił księcia litewskiego Netimera i jego poddanych w 1009 roku. Misja,
rozpoczęta sukcesem, zakończyła się tragicznie, kiedy brat księcia Netimera
3
zamordował misjonarzy. Chrześcijaństwo nie zdążyło się jeszcze zakorzenić na
Litwie, w przeciwieństwie do krajów sąsiednich, jak Polska, Czechy, Węgry,
Skandynawia i Ruś Kijowska. Dzięki misji świętego Brunona tysiąc lat temu,
odkrycie przez Europę jej wschodniej części – Litwy – można porównać do odkrycia
Ameryki przez Krzysztofa Kolumba pod koniec XV wieku.
W XI wieku zaczął się rozwijać system indywidualnej własności ziemskiej w
społeczeństwie litewskim. Możni panujący nad lokalnymi wspólnotami rezydowali w
zamkach i grodach na szczytach wzgórz, które nawet dzisiaj stanowią nieodzowną
część litewskiego krajobrazu. Pobliskie ziemie bałtyckie i słowiańskie szybko stały
się terenem ataków i ekspansji wojowników litewskich. Ruś Kijowska, której Litwa
była zmuszona składać hołd od połowy XI wieku, ograniczała postępujący rozwój
państwa litewskiego. Litwa była w stanie uwolnić się od tej dominacji dopiero pod
koniec XII wieku, gdy Ruś Kijowska rozpadła się na wiele drobnych księstw.
W XII i XIII wieku Europa musiała stawić czoła unii plemion, tworzącej się
jako prekursor państwa litewskiego. Na początku XIII wieku zostało wymienionych
w źródłach historycznych kilku książąt litewskich, z których wyróżniało się pięciu
starszych książąt. Jeden z nich, Mendog, wyeliminował swoich rywali dzięki
dyplomacji i przemocy i około 1240 roku zjednoczył Litwę. Po pokonaniu wrogów w
wojnie domowej, w 1251 roku został ochrzczony, natomiast w 1253 koronowany na
pierwszego i jedynego króla Litwy za zgodą papieża Innocentego IV. Mendog został
uznany przez europejskie rody królewskie za niezależnego władcę, co uczyniło z
Litwy równorzędnego partnera i królestwo wśród średniowiecznych krajów
europejskich. Mendog był biegłym dyplomatą, człowiekiem utalentowanym i
kreatywnym, który w krótkim czasie był w stanie pojąć tajniki zachodnioeuropejskiej
dyplomacji oraz zdobyć zaufanie dworu papieskiego. Los pierwszego i jedynego
króla litewskiego był tragiczny. W 1263 roku został wraz z dwoma synami
zamordowany przez wrogów – zwolenników pogaństwa – co oznaczało, że kraj został
bez sukcesora na królewskim tronie. Niemniej jednak Litwa jako twór polityczny
utworzony przez Mendoga istniała nadal. 6 lipca, dzień koronacji litewskiego króla
Mendoga, jest obecnie świętem państwowym na Litwie.
Śmierć Mendoga rozpoczęła walkę o królewski tron Litwy. Początkowo był
on zajmowany przez księcia Treniotę (1263-1264), który był jednym z konspiratorów
w spisku mającym na celu zabicie króla. Rok później został zabity przez
4
zwolenników jedynego żyjącego syna Mendoga, Wojsiełka (1264-1267), zakonnika
prawosławnego. Zostawszy władcą, Wojsiełk złożył obietnicę powrotu do klasztoru
trzy lata później. Spełnił ją i w 1267 roku przekazał władztwo litewskie Szwarnowi
(1267-1269), księciu Halicza (obecnie miasto na Ukrainie). Gdy Szwarn został
władcą, pojawiła się groźba rosnących wpływów Rusi i wiary prawosławnej na
Litwie. Sprzeciw narastał wśród możnych litewskich, którzy jednak nie chcieli utraty
państwowości. Siły przeciwników połączyły się wtedy przeciw Szwarnowi, zaś książę
Trojden z Kiernowa (1269-1282), pośrednio powiązany z rodziną Mendoga, został
ogłoszony władcą.
Trojden zmarł około 1282 roku. Następnie przez krótki okres Litwą rządził
książę Dowmont (1282-1285). Po jego śmierci do znaczenia na Litwie doszli
członkowie nowego rodu rządzącego – Budykid (1286?-1291?) i jego brat Butywid
(1292?-1295). Ta nowa dynastia otrzymała imię od syna Butywida, Giedymina.
Wielcy książęta litewscy to: drugi syn Butywida Witenes (1295-1316), Giedymin
(1316-1341), synowie Giedymina Olgierd (1345-1377), który obalił swojego krótko
rządzącego brata Jawnutę (1341-1345), i Kiejstut (1381-1382), który kontynuował
rozpoczęte przez Mendoga plany ekspansji na rozproszone ziemie Rusi Kijowskiej i
zażarcie odpierał ataki Zakonu Krzyżackiego na wschodnie wybrzeża Morza
Bałtyckiego. Zakon Krzyżacki rozpoczął dwustuletnią świętą wojnę, skierowaną
przeciw pogańskiej Litwie i ziemiom sąsiednim, która zaczęła się na początku XIII
wieku i zyskała wsparcie szlachty z całej Europy.
W XIV wieku Wielkie Księstwo Litewskie stało się jednym z największych i
najpotężniejszych państw w Europie. Wraz z przyłączeniem ruskich ziem
prawosławnych Litwa stała się obszarem – lub „kulturowym pomostem” – znanym z
tolerancji dla kultury wschodnio-bizantyjskiej i zachodnio-łacińskiej. Litewscy
władcy pozostali poganami przez długi czas i odsuwali próby konwersji na
chrześcijaństwo, chociaż było to przedmiotem troski papieży rzymskich i cesarza
Karola IV oraz królów Polski i Węgier. W tym okresie Wilno, które było jednym z
centrów dynastii Giedyminowiczów, zostało stolicą Litwy. W 1390 roku prawie całe
Wilno zostało zniszczone przez Zakon Krzyżacki, w którego szeregach walczył
przyszły król Anglii Henryk IV. Ciągłe wojny utrudniały rozwój ekonomiczny Litwy.
Cechy nie osiągnęły poziomu zachodniej Europy, ale były w stanie zaspokoić
potrzeby społeczeństwa, zapotrzebowanie elit na towary luksusowe, jak i militarne
5
wymagania państwa. Na Litwie zbudowano sieć zamków z cegły w dobrach
królewskich, co stworzyło warunki dla lepszej administracji krajem i rozwój
indywidualnych związków między władcą i jego poddanymi. Największa grupa
społeczna składała się z wolnych chłopów, którzy codzienne potrzeby zaspokajali
dzięki własnej pracy, podczas gdy ziemia szlachty była uprawiana przez chłopów
pańszczyźnianych. Mimo że w całym kraju istniało wiele centrów kultu pogańskiego i
świętych miejsc oraz religijnych przywódców pogańskich, system wierzeń pozostał
niezinstytucjonalizowany.
Istotnym punktem zwrotnym w historii Litwy był moment, gdy wielki książę
litewski Jagiełło (1377-1381, 1382-1392) został królem Polski (1386-1434). W roku
1385 podpisał unię w Krewie z Polską i w następnym roku poślubił świętą Jadwigę
Andegaweńską, sukcesorkę tronu polskiego, ogłoszoną świętą przez papieża Jana
Pawła II w uznaniu jej zasług w konwersji Litwy na chrześcijaństwo. W 1387 roku,
dzięki ochrzczeniu znacznej części ziem etnicznie litewskich (zachodnie ziemie
księstwa, Żmudź, zostały poddane chrystianizacji, począwszy od 1413 roku), Jagiełło
przyspieszył
europeizację
państwa.
Jagiełło
zapoczątkował
w
dynastii
Giedyminowiczów gałąź Jagiellonów. Procesy kulturowe związane z katolicyzmem,
powszechne w Europie, miały miejsce również na Litwie: upowszechniło się
stosowanie pisma łacińskiego oraz architektury i sztuki gotyckiej; stworzono pierwsze
szkoły, a w nich system studiów oparty o naukę siedmiu sztuk wyzwolonych.
Rozwinęły się także kult świętych i ideologia rycerska, jak również system
samorządów miejskich. Chociaż polityczne elity Królestwa Polskiego ciągle
usiłowały wcielić Wielkie Księstwo Litewskie, Litwa i jej władcy oraz możni bronili
niepodległości państwa i zachowali ją.
Wielki książę litewski Witold Wielki (1392-1430) był niewątpliwie
najsłynniejszym z litewskich władców. Witold rozszerzył terytorium państwa,
wzmocnił wewnętrzną integrację kraju oraz wprowadził nowy system administracji.
Militarna unia Litwy z Polską pozwoliła odnieść miażdżące przeciwnika zwycięstwo
nad Zakonem Krzyżackim w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Po tej bitwie,
jednej z największych bitew średniowiecznej Europy, Zakon nie odzyskał znaczenia i
przestał stanowić zagrożenie dla Litwy. Czescy husyci zaproponowali Witoldowi
zostanie królem, ale papież Marcin V ogłosił władcę Litwy wikariuszem apostolskim
na ruskich ziemiach prawosławnych. W 1429 roku Witold przewodniczył zjazdowi
6
monarchów Europy Środkowej i Wschodniej w Łucku, na którym władca Świętego
Imperium Rzymskiego Zygmunt Luksemburski zaoferował Witoldowi koronację na
króla Litwy. Jednakże śmierć Witolda w 1430 roku i opór Polaków zniweczyły ten
plan. Czasy Witolda Wielkiego stanowiły szczyt potęgi Litwy. Litwa rozciągająca się
od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego na zawsze pozostała symbolem i ideałem
politycznej niezależności państwa.
Zarówno bizantyjska, jak i rzymska tradycja artystyczna była żywa na
ziemiach sąsiadujących z państwem litewskim, tworzącym się w XIII wieku. Chrzest
Mendoga i jego konsekwencje otworzyły drogę dla sztuki i kultury chrześcijańskiej
na Litwie. Przez ponad wiek władcy litewscy oscylowali pomiędzy Kościołem
prawosławnym i rzymskokatolickim, kierując się ostatecznie ku kulturze zachodniej.
Ekspansja kultury katolickiej sprowadziła tradycje gotyckie na Litwę. Z końcem
wojny z Zakonem Krzyżackim kupcy i rzemieślnicy, głównie niemieccy, zalali ziemie
zarówno ze Wschodu, jak i z Zachodu. Wraz z odrodzeniem się handlu nastąpił
gwałtowny rozwój miast, a także olbrzymich zamków i szlaków kupieckich. Styl
gotycki, zyskujący na popularności, początkowo dominował w obronności i
architekturze sakralnej, jednak później objął również inne dziedziny sztuki. W okresie
rozkwitu stylu gotyckiego na Litwę sprowadzono z krajów zachodnioeuropejskich
liczne sprzęty liturgiczne, rzeźby, obrazy, ilustrowane manuskrypty i inkunabuły oraz
luksusowe naczynia szklane i metalowe.
Znaczna część tych rzeczy była produkowana na Litwie. Złotnicy pracujący na
Litwie wyróżniali się wysokim poziomem wykonania. Cech złotników utworzony w
Wilnie w 1495 roku składał się głównie z rzemieślników, którzy pochodzili z ziem
niemieckich bądź uczyli się tam. Zaadoptowali oni niemieckie technologie złotnicze i
styl, który dominował w całej ówczesnej Europie Środkowej. Styl gotycki, który
wyznaczał koniec epoki średniowiecza w Europie, stał się jednym z pierwszych
stylów kultury chrześcijańskiej w Wielkim Księstwie Litewskim. Po śmierci Witolda
Litwą krótko rządził Świdrygiełło (1430-1432), brat Jagiełły. Po wybraniu go na
wielkiego księcia, ogłosił on całkowitą niezależność i zerwanie związków Litwy z
Polską. W 1432 roku dokonano przewrotu, który pozbawił Świdrygiełłę tronu, zaś
wielkim księciem litewskim został brat Witolda, Zygmunt Kiejstutowicz (1432-1440).
Po wygranej w wojnie domowej ze Świdrygiełłą, Zygmunt Kiejstutowicz próbował
utrzymać dobre stosunki z Polską i wielokrotnie przysięgał wierność Jagielle i jego
7
synowi, królowi Polski, Władysławowi III Warneńczykowi. Zygmunt Kiejstutowicz
padł również ofiarą spisku możnych litewskich i został zamordowany w 1440 roku.
13-letni Kazimierz (1440-1492), kolejny z synów Jagiełły, został ogłoszony wielkim
księciem litewskim.
W drugiej połowie XV wieku dynastia Giedyminowiczów-Jagiellonów
rządziła nie tylko w Królestwie Polskim i ich rodzimym Wielkim Księstwie
Litewskim, ale ich potęga obejmowała również ziemie w całej Europie ŚrodkowoWschodniej. Rządy Jagiellonów obejmowały wszystkie ziemie Europy Środkowej i
Wschodniej od Litwy po Chorwację i od wybrzeży Polski nad Bałtykiem po brzegi
Morza Czarnego. Na przełomie XVI wieku członkowie dynastii GiedyminowiczówJagiellonów rywalizowali o wpływy z dynastią Habsburgów, z którą zacieśniono
rodzinne stosunki poprzez związki małżeńskie. Jednakże ród Jagiellonów nie był w
stanie prowadzić jednolitej polityki dynastycznej, co uczyniło go niezdolnym do
koordynowania własnych poczynań. Integracja różnorodnych kultur na ziemiach
rządzonych przez Jagiellonów była bardziej trwałym procesem. Pozwala to na
badanie wspólnego dziedzictwa, które je łączy.
Osiągnąwszy kres swoich możliwości ekspansyjnych w połowie XV wieku,
Litwa stanęła w obliczu rosnącego w siłę państwa moskiewskiego. Moskwa,
ogłosiwszy się sukcesorem Rusi Kijowskiej, planowała podbić prawosławne ziemie
ruskie, które stanowiły część Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdy te prawosławne
ziemie zostały odcięte od wpływów państwa moskiewskiego, Litwa przyspieszyła
tworzenie etnicznej tożsamości Ukraińców i Białorusinów. Począwszy od 1492 roku,
miały miejsce ciągłe potyczki z Moskwą, które z krótszymi bądź dłuższymi
przerwami trwały do końca istnienia Wielkiego Księstwa Litewskiego, siejąc
zniszczenie i wpływając na liczne zmiany w jego historii. Księstwo nie było w stanie
zatrzymać ataków Moskwy i już w początkach XVI wieku Litwa straciła ponad jedną
czwartą swojego terytorium. Zwycięstwo Litwy pod Orszą w 1514 roku, gdzie
wielokrotnie większa armia moskiewska została pokonana, miało swoje reperkusje w
Europie. Wojna inflancka z Rosją w drugiej połowie XVI wieku przyniosła
nieuniknioną dalszą integrację Litwy i Polski, gdyż Litwa nie była w stanie dalej
bronić się sama przed ekspansją moskiewską.
Pod koniec epoki średniowiecza w społeczeństwie litewskim nastąpiły
znaczne zmiany. Począwszy od końca XIV wieku, Litwa szybko wprowadziła system
8
folwarczny. Powstała tradycyjna feudalna struktura społeczna, z podziałem na klasę
bojarów, kleru, mieszczan i chłopów. Prawa bojarów na Litwie otrzymała relatywnie
duża grupa społeczna, stanowiąca 5-7% mieszkańców. Główną różnicą między
społeczeństwem litewskim a feudalną strukturą Europy Zachodniej była słaba miejska
klasa średnia.
Mimo powolnych postępów, kontynuowano chrystianizację Litwy. Pierwsze
kościoły parafialne zostały utworzone przez władcę Litwy. Za jego przykładem
podążyła arystokracja, która budowała kościoły w swoich majątkach w celu
upamiętnienia siebie samych i swoich rodziców oraz by chrystianizować
mieszkańców sąsiednich miejscowości. Ogromną barierą dla chrystianizacji była
niska liczba lokalnych księży. Pierwsi księża i zakonnicy najczęściej pochodzili z
Polski, chociaż byli też Niemcy i Czesi. Przyjęcie chrześcijaństwa było nie tylko
wyrażeniem postawy religijnej, ale i zjawiskiem kulturowym w szerszym tego słowa
znaczeniu. Rozwinęła się sieć szkół, zaś słowo pisane szerzyło się zarówno w sferze
prywatnej, jak i publicznej. Nawiązano bliskie związki kulturowo-polityczne z
krajami Europy Zachodniej i ich społeczeństwami. Możni litewscy i ich dzieci
studiowali na uniwersytetach Europy Zachodniej.
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zmieniły się relacje Litwy z Cerkwią
prawosławną metropolii kijowskiej. Prawosławni posiadacze ziemscy nie otrzymali
praw równych katolikom. Zakazane było propagowanie wiary prawosławnej wśród
Litwinów, a początkowo zakazane były także małżeństwa prawosławno-katolickie,
jak i budowanie nowych cerkwi prawosławnych na terenach etnicznie litewskich.
Niemniej jednak stopniowo duża część zakazów została zlikwidowana. Statut
Litewski z 1529 roku legalizował równouprawnienie obu wyznań, zaś Konfederacja
Warszawska z 1573 roku utrwaliła tolerancję religijną. Pod koniec XIV wieku
ugruntowały się pierwsze niechrześcijańskie mniejszości etniczne na Litwie,
szczególnie Tatarzy, Karaimi i Żydzi. Odgrywali oni istotną rolę w tworzeniu
wielokulturowej i wielonarodowej tożsamości litewskiej. Tatarzy i Karaimi pełnili
służbę wojskową i uważano ich za odważnych wojowników. Utrzymywali się z
drobnego rzemiosła i ogrodnictwa. Natomiast Żydzi zajmowali się handlem.
Wszystkie niechrześcijańskie mniejszości mogły swobodnie praktykować swoją
religię. Wzajemne przenikanie się nacji i kultur dało początek niezwykłym
zjawiskom, jak prawa wpisane w prawo ruskie i łacińskie, nadane różnym grupom
9
etniczno-wyznaniowym, oraz rozumienie historii wypływające z łacińskich tradycji
kulturowych czy też gotyckie elementy w cerkwiach prawosławnych. Tatarzy
mieszkający na Litwie dalej pisali swoje teksty religijne po arabsku, ale później
zaczęli używać języka ruskiego, a nawet polskiego. Karaimi, lud tureckiego
pochodzenia, którzy wyznawali religię judaistyczną, zamieszkali w Trokach i
otrzymali, zarezerwowaną zazwyczaj tylko dla miast chrześcijańskich, autonomię dla
części miasta zamieszkiwanej przez nich.
Wraz z osłabieniem władzy książęcej w XV i XVI wieku, wiele decyzji
państwowych podejmowała arystokracja. Wielki książę litewski Aleksander (14921506) ustanowił organ reprezentujący arystokrację, zwany radą wielkoksiążęcą. Rada
stała się najważniejszą instytucją uchwalającą prawo na Litwie. Stan skarbca
państwowego poprawił się dzięki reformie powłócznej 1557 roku. Jej inicjatorką była
Bona Sforza, córka księcia Mediolanu, Giana Galeazza Sforzy, i żona wielkiego
księcia litewskiego Zygmunta Starego (1506-1548). W ramach tej reformy
wprowadzono główne elementy europejskiego systemu agrarnego, czyli system
trójpolówki i wsie z rozbudowanymi strukturami wspólnotowymi. Chociaż do tego
czasu pańszczyzna w Europie Zachodniej zanikła, na Litwie reforma powłóczona
zakończyła proces przekształcania włościan w chłopów pańszczyźnianych. Z jednej
strony reforma przyspieszyła modernizację życia chłopów i rozwój ekonomiczny,
jednak z drugiej strony była ona decydującym czynnikiem w bardziej intensywnej
eksploatacji chłopów w folwarkach. Terytorium Litwy nie było gęsto zamieszkane. W
XVI wieku liczbę mieszkańców oceniano na około 3 miliony.
W rezultacie powiązań dynastycznych Litwy sztuka włoskiego renesansu i
idee humanizmu dotarły na Litwę i do Polski stosunkowo wcześnie, na początku XVI
wieku. Na Litwie nie było bezpośrednich związków z okresem antyku, który by
doprowadził do połączenia idei renesansowych z lokalnymi tradycjami, głównie
późnego gotyku i manieryzmu. Litewski renesans i manieryzm z XVI i początków
XVII wieku były pod bezpośrednim wpływem sztuki włoskiej oraz niemieckiego,
polskiego i holenderskiego stylu w malarstwie. Majątek wielkiego księcia litewskiego
Zygmunta Starego i wielkiego księcia Zygmunta Augusta (1548-1572) wraz z
biskupstwem wileńskim były kulturowo-społecznym ogniskiem szerzenia się idei
humanizmu.
10
Wielkie Księstwo Litewskie było zmuszone do obrony miast z powodu ciągłej
wojny z Moskwą i budowy struktur obrony dostosowanych do zmieniającej się
taktyki wojennej i broni, m.in. murów z otworami strzelniczymi, galeriami, basztami i
bramami obronnymi. Do tej pory można obejrzeć niewielką część murów obronnych
Wilna wraz z jedyną pozostałą bramą obronną, zwaną Bramą Świtu lub Bramą
Miednicką [w polskiej tradycji ta brama nazywa się Ostrą Bramą]. Bastiony zostały
zbudowane według dokładnych trygonometrycznych pomiarów i wymagań dla
zamków w ważnych strategicznie lokalizacjach. Bastiony miasta Kłajpedy (które
wówczas nie należało do Litwy) oraz Nieświeża i Birży zostały ozdobione rzeźbami
w początkach XVII wieku. Pierwszą i najbardziej znaną z tych budowli na Litwie stał
się Zamek Dolny Wielkich Książąt Litewskich, którego budowę rozpoczął Zygmunt
Stary, a zakończył jego syn Zygmunt August. Galerie pałacu otaczają zamknięte
podwórze we włoskim stylu. Pałac inspirowany wpływami renesansu stał w Wilnie aż
do pożaru w 1610 roku. Później pałac został odnowiony w stylu wczesnego baroku.
Reformacja rozprzestrzeniła się w XVI wieku, jednak reforma katolicka
również nabrała rozmachu. Oparta na ideach renesansu i humanizmu legenda, że
Litwini pochodzą od Rzymian, rozwinęła się w XV wieku. Według tej legendy książę
rzymski Palemon i 500 możnych wraz z ich rodzinami opuścili Rzym, nie mogąc
znieść tyranii cesarza rzymskiego Nerona i po tułaczce osiedlili się nad Morzem
Bałtyckim. Taki był początek historii książąt i panów litewskich. Ta legenda
pozwoliła możnym litewskim poczuć się częścią większego świata możnych i stała
się odpowiedzią na istotne pytania społeczno-kulturowe powstałe w XVI i XVII
wieku. Legenda o rzymskim pochodzeniu wyjaśniała początki historii Litwy i łączyła
je z wydarzeniami historycznymi; odegrała istotną rolę w feudalnej integracji bojarów
oraz dostarczyła uniwersalnej broni dla różnorodnych polemik politycznych, jak też
broniła Litwy przed żądaniami Polski. Prawdziwy punkt zwrotny w myśleniu
prawniczym na Litwie miał miejsce w XVI wieku i stanowił odbicie zachodzących
zmian społecznych, politycznych i kulturowych. W 1529, 1566 i 1588 roku
skodyfikowano trzy nowoczesne kodeksy praw (Statuty Litewskie), co w kontekście
ówczesnego prawa europejskiego było zjawiskiem niemalże bez precedensu.
Przeprowadzono też reformę sądownictwa i administracji. Statuty gwarantowały
mieszkańcom Litwy, bojarom, własność i wolność osobistą, jak też zakaz aresztu bez
wyroku sądowego. Dodatkowo nałożono wysokie kary za zniesławienie, zakazano
11
czynienia z osoby wolnej niewolnika oraz wprowadzono nadzór nad urzędnikami.
Statut Litewski był unikatowym dziełem prawniczym, które stanowiło wzór dla
sąsiadujących krajów jako źródło uzdrowienia ich systemów prawnych. Pierwsze
książki litewskie pojawiły się w Prusach, jak i w Wielkim Księstwie Litewskim w
XVI wieku. Ogromnym krokiem w dziedzinie nauki i edukacji było utworzenie
Akademii Jezuickiej w Wilnie w 1579 roku.
W 1569 roku unia lubelska połączyła Litwę i Polskę w federalną
Rzeczpospolitą Dwojga Narodów (znaną również jako Polska-Litwa lub po prostu
Rzeczpospolita). Przyjęcie tego aktu zbiegło się ze śmiercią w 1572 roku Zygmunta
Augusta,
który
był
ostatnim
przedstawicielem
dynastii
Giedyminowiczów-
Jagiellonów, gdyż nie pozostawił po sobie potomka. Odtąd, wraz z końcem dynastii o
litewskich korzeniach, władcy Polski-Litwy mieli być wybieralni. W dwuczłonowej
republice Litwa zapewniła sobie znaczną niezależność: utrzymała własne terytorium i
granice, własne władze, armię, skarb i system sądowniczy. Strukturę władzy państwa,
istniejącą po unii lubelskiej, można określić jako monarchię wybieralną, formalnie
administrowaną przez szlachtę, której elity posiadały rzeczywistą władzę, oraz przez
arystokrację, która pomagała w utrzymaniu oligarchicznej natury rządów kraju.
Głowa państwa, której władza została bardzo ograniczona, była wybierana przez
szlachtę na elekcji generalnej. Polska i Litwa posiadały nie tylko wspólną głowę
państwa, ale także wspólną instytucję ustawodawczą – Parlament (Sejm), w którym
uczestniczyli władca, senatorowie – wojewodowie, kasztelani, ministrowie i katoliccy
biskupi – oraz reprezentanci szlachty wybierani na sejmikach. Władza ustawodawcza
była sparaliżowana przez liberum veto, które utrącało każdą ustawę, chyba że została
ona jednomyślnie przyjęta. Zjazdy Sejmu miały odbywać się w Polsce, jednak w 1673
roku przedstawiciele Litwy postulowali, by co trzeci Sejm Rzeczypospolitej odbywał
się na Litwie. Główną jednostką organizacji państwa i samorządu była władza lokalna
na poziomie województwa i powiatu. W każdym z nich odbywały się zjazdy
sejmików, w których uczestniczyła lokalna szlachta. Tam decydowano o różnych
kwestiach, wybierano lokalnych urzędników oraz ustanawiano wysokość podatków.
Sejmiki miały szeroko zakrojone prerogatywy, zaś ich wysłannicy na połączony Sejm
Rzeczypospolitej dokładnie stosowali się do udzielonych im instrukcji. Jeśli sejmiki
miały takie życzenie, mogły odrzucić decyzje podjęte przez Sejm Rzeczypospolitej.
12
Walki wśród oligarchów i wpływy obcych rządów utorowały drogę anarchii,
która stopniowo objęła większość sfer życia publicznego w państwie. Litwa rządzona
była głównie przez książąt z rodu Radziwiłłów i Sapiehów oraz Paców. Nastąpiła
polonizacja kultury i języka arystokracji. Akty prawne były początkowo pisane w
kancelaryjnym języku ruskim, później po polsku. Chociaż wielu możnych na Litwie
szybko się spolonizowało, bronili oni niezależności Litwy w ramach połączonego
państwa.
Wyjątkowość
państwa
litewskiego
przetrwała
aż
do
zniesienia
Rzeczypospolitej pod koniec XVIII wieku.
Wraz
z
końcem
dynastii
Giedyminowiczów-Jagiellonów
przywódcy
Rzeczypospolitej byli wybierani, m.in. przyszły król Francji Henryk III Walezy
(1573-1574), książę Siedmiogrodu Stefan Batory (1576-1586), następcy szwedzkiej
dynastii Wazów (1587-1668) oraz możni z Litwy i Polski: Michał Korybut
Wiśniowiecki (1669-1673), Jan Sobieski (1674-1696), Stanisław Leszczyński (17061709), a także książęta sascy z dynastii Wettinów. Stefan Batory, po wygranej wojnie
z Rosją o Inflanty, był w stanie tymczasowo ustabilizować zagraniczną politykę
Litwy i Polski i zapewnić bezpieczeństwo krajowi. Dynastia Wazów zasłużyła się w
dziedzinie sztuki i kultury barokowej i przyczyniła się do zwycięstwa kontrreformacji
na Litwie. Jednakże szybko wplątali oni państwo w wojny ze Szwecją i Rosją. W
połowie XVII wieku Rzeczpospolitą wstrząsnęły powstania Kozaków ukraińskich. W
tym okresie wojny z Rosją i Szwecją doprowadziły do katastrofalnych konsekwencji
militarnych, ekonomicznych i demograficznych. W latach 1655-1660 niemal całe
terytorium kraju było okupowane przez wrogie armie, zaś głód i zarazy doprowadziły
do śmierci około 40% populacji.
Rządy saskiej dynastii Wettinów kojarzone są z upadkiem Rzeczypospolitej.
Usiłując uzyskać pełnię władzy na Litwie i w Polsce, August Mocny, elektor saski
oraz król polski i wielki książę litewski (1697-1706, 1709-1733), zaangażował kraj w
wojnę
północną,
która
zakończyła
się
kolejną
katastrofą
ekonomiczną
i
demograficzną. W wyniku zarazy, która nastąpiła, około jedna trzecia ludności kraju
wymarła. Na wielu obszarach znikały całe wsie, a olbrzymie przestrzenie litewskie
leżały ugorem. Skład demograficzny mieszkańców miast znacznie się zmienił,
szczególnie w wyniku intensywniejszego napływu Żydów na obecne tereny Litwy. W
niektórych miastach i ośrodkach miejskich Żydzi stanowili większość mieszkańców.
13
Wojny ujawniły liczne słabości ekonomiczne, społeczne, militarne i polityczne
państwa polsko-litewskiego.
Po nieudanej wojnie północnej na początku XVIII wieku, Rosja uczyniła
Rzeczpospolitą de facto swoim protektoratem. Po sejmie niemym w 1717 roku
nastąpił relatywny spokój w wewnętrznych sprawach Litwy. August III, syn Augusta
Mocnego, który później został królem polskim i wielkim księciem litewskim (17331763), nie był zainteresowany sprawami państwowymi. Spędzał większość czasu w
Saksonii i tylko jedna sesja Sejmu miała miejsce w czasie jego rządów. To właśnie w
czasach jego panowania modne stało się powiedzenie, które najlepiej oddaje upadek
państwa: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa!”. Państwa obce ignorowały
Rzeczpospolitą. W wojnie siedmioletniej (1756-1763) Rzeczpospolita Polski i Litwy
oficjalnie nie brała udziału, jednak przez jej terytorium częstokroć przechodziły obce
armie.
Rosja i Prusy wysyłały swoje oddziały zbrojne do Rzeczypospolitej, by
plądrować i rekwirować żywność mieszkańcom oraz wcielać rekrutów do armii. Elita
społeczeństwa litewskiego zdała sobie sprawę, że uniknięcie upadku państwa jest
możliwe tylko poprzez zmiany w Rzeczypospolitej. W 1764 roku został wybrany przy
wsparciu Rosji ostatni monarcha Rzeczypospolitej, pochodzący ze szlacheckiego rodu
Stanisław August Poniatowski (1764-1795). Obiecał on mieć pieczę nad reformami
społecznymi i państwowymi. Propozycji reform dostarczyli wybitni przedstawiciele
Oświecenia, jak Francuzi Gabriel Bono de Mably i Jean Jacques Rousseau. W
odpowiedzi na próby reform, Prusy, Rosja i Austria dokonały rozbioru
Rzeczypospolitej po raz pierwszy w 1772 roku. Rzeczpospolita Polski i Litwy utraciła
jedną trzecią swojego terytorium i mieszkańców.
Ostatnią próbą reformowania niewydolnego państwa była Konstytucja 3 maja
z 1791 roku, uchwalona na Sejmie Czteroletnim (1788-1792). Była ona jedną z
pierwszych konstytucji na świecie. Stwarzała możliwości rozwoju systemu
demokratycznego kontrolowanego przez stan szlachecki, wzywała do stworzenia
lepszych warunków dla dalszego rozwoju monarchii konstytucyjnej, pobudzała
rozwój miast i łagodziła sytuację chłopów pańszczyźnianych. 20 października 1791
roku
wprowadzono
Zaręczenie
Wzajemne
Obojga
Narodów.
„Zaręczenie”
wprowadzało wspólną armię i skarb oraz połączone centralne instytucje rządowe,
Polska i Litwa pozostawały równorzędnymi partnerami. W 1792 roku przeciwnicy
14
reform ogłosili utworzenie nowej konfederacji szlacheckiej w Targowicy w celu
przywrócenia starego porządku w Rzeczypospolitej. Wsparta przez konfederatów
armia rosyjska zajęła Litwę i Polskę.
Nie zgodziwszy się na reformy, Rosja i Prusy dokonały ponownego rozbioru
Polski-Litwy w 1793 roku w obawie przed rozprzestrzenianiem się idei rewolucji
francuskiej oraz w celu przywrócenia równowagi sił w Europie. Jednakże wiosną
1794 roku wybuchło powstanie kierowane przez Tadeusza Kościuszkę, którego
przodkowie pochodzili z historycznej Litwy, a który został jeszcze przed powstaniem
w Polsce-Litwie generałem i bohaterem amerykańskiej wojny o niepodległość. Rada
Najwyższa Rządowa Litewska, oddzielny rząd powstańczy Litwy, powstała w Wilnie.
Powstanie zostało zgniecione przez armię rosyjską, która zajęła w sierpniu 1794 roku
Wilno, zaś do października – całe terytorium Litwy aż po rzekę Niemen. Gdy 5
listopada 1794 roku skapitulowała Warszawa, powstanie upadło. W 1795 roku Rosja,
Austria i Prusy dokonały trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej. Znaczna część
terytorium Litwy przypadła Rosji. Wielkie Księstwo Litewskie, starożytne państwo
litewskie, które istniało od 500 lat, przestało istnieć.
Litewskie życie kulturalne znacząco się rozwinęło w obliczu politycznego
kryzysu, który zapanował w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Wprowadzenie
baroku nastąpiło jednocześnie z nową inwazją katolicyzmu i jego walką i
zwycięstwem nad ideami protestanckimi. Architektura stała się chyba najbardziej
uderzającym
przykładem
sztuki
barokowej.
Styl
późnego
baroku
środkowoeuropejskiego rozkwitł na Litwie w XVIII wieku. Rozwinął się oryginalny
styl wileńskiej szkoły architektonicznej, której najbardziej znanym przedstawicielem
był wileński Niemiec Johann Christopher Glaubitz.
Pomimo ciągłego braku funduszy na najistotniejsze potrzeby w skarbcu
państwowym, litewska arystokracja i szlachta chętnie budowała kościoły i kaplice
rodzinne oraz wspierała klasztory i konwenty. Budynki strawione wojną i pożarami
były szybko odbudowywane, zaś zdewastowane wnętrza kościołów wyposażano w
ołtarze z najlepszych materiałów na świecie. W owym czasie rozkwitło malarstwo
naścienne. Barok zastąpiono klasycyzmem zarówno w sztuce, jak i architekturze.
Elementy klasycystyczne dostrzegalne są już w ostatniej ćwierci XVIII wieku w
litewskich cechach rzemieślniczych, materiałach, porcelanie, meblach i biżuterii.
Sztuka ta rozwinęła się nie tylko w miastach, ale także w fabrykach i folwarkach,
15
które były liczniejsze na Litwie niż w Polsce. Najwybitniejszymi przedstawicielami
litewskiego klasycyzmu byli architekt Wawrzyniec Gucewicz i malarz Franciszek
Smuglewicz, który ukończył studia w Rzymie i Paryżu. W połowie XVIII wieku idee
oświeceniowe dotarły na Litwę. W 1773 roku zakon jezuitów został rozwiązany, zaś
dochody z majątków zostały przekazane na reformę edukacji, ustanawiającą jedno z
pierwszych ministerstw edukacji na świecie – Komisję Edukacji. Wileńska wspólnota
żydowska rozkwitła w XVIII wieku. Wilno stało się jednym z najważniejszych
religijnych i kulturalnych centrów żydowskich w Europie.
Porównanie
Pierwsza uwaga, jaka się nasuwa nie tylko przy lekturze książki Millenium
Lithuaniae, ale również w przypadku badań prowadzonych przez innych historyków
litewskich, to brak precyzyjności w określeniu „historia Litwy”. Jak Andrzej Rachuba
słusznie zauważa: „do 1795 roku nie można spisywać oddzielnych historii Białorusi i
Litwy, ponieważ związki między tymi dwoma społecznościami były zbyt bliskie; zbyt
wiele wydarzeń politycznych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych mających
miejsce na terytorium Białorusi należy do historii Litwinów, [...] by można je było
rozdzielić etnicznie”2. Ten problem staje się powodem „bólu głowy” dla litewskiej
historiografii, gdy rzecz dotyczy XIX wieku. Wraz z odrodzeniem narodowym
Litwinów i Białorusinów oba społeczeństwa zaczęły oddalać się od siebie, chociaż
podziały administracyjne i polityczne, przywództwo szlachty byłego Wielkiego
Księstwa Litewskiego pozostały niezmienne. Mimo że termin „historia Litwy” w XIX
wieku oznacza badania nad Litwą i Białorusią, litewscy badacze ograniczają się ściśle
do terytorium obecnego państwa litewskiego.
W książce natykamy się na nieoczekiwanie stwierdzenie: A. Rachuba nie
przedstawia żadnych argumentów, dlaczego, w jego mniemaniu, arcybiskup Bruno
nie udał się na Litwę i dlaczego uważa Roczniki kwedlinburskie za złe źródło
informacji3. Czytelnik – szczególnie litewski – prawdopodobnie chciałby dowiedzieć
się więcej szczegółów na temat wydarzenia, które wyznaczyło początek pisanej
2
3
Tamże, s. 9.
Tamże, s. 12.
16
historii Litwy, oraz upewnić się, czy rząd litewski popełnił błąd, organizując program
upamiętnienia tysiąclecia istnienia Litwy.
Książka polskiego badacza nie jest wolna od popularnych i przestarzałych
argumentów polskiej historiografii opisujących plemiona litewskie jako będące „na
niższych stopniu rozwoju” w XI-XIII wieku4. Powstanie Litwy, które A. Rachuba
przypisuje jedynie słabości Rusi Kijowskiej, jest od dawna przedmiotem naukowych
dyskusji wśród historyków litewskich. W jaki sposób te tak zwane zacofane plemiona
litewskie były w stanie ponad 50 razy najechać sąsiednie terytoria polskie w XIII
wieku i zająć zamki, a nawet spalić mazowieckiego księcia Siemowita w 1262 roku,
pozostaje pytaniem, na które może odpowiedzieć tylko sam A. Rachuba.
Znaczący rozwój państwa litewskiego, począwszy od okresu, gdy krajem
rządził Mendog, aż do końca XIV wieku, jest odnotowany w obu książkach. Jednakże
można by sobie życzyć, by A. Rachuba poświęcił więcej uwagi faktowi, iż Litwa była
największym państwem ówczesnej Europy. Wielonarodowa i wielokulturowa
tożsamość litewska, która jest uznawana za wyjątkową cechę dawnego państwa
litewskiego, jest zauważona w obu książkach. Sąsiadując z ruskimi ziemiami
prawosławnymi, Litwa stała się krajem – lub „kulturowym pomostem” – znanym z
tolerancji zarówno dla wschodniej kultury bizantyjskiej, jak i dla zachodniej
łacińskiej; lub, jak ujął to A. Rachuba: „Kultura litewska odzwierciedlała
wielonarodowość, wielowyznaniowość i wielojęzyczność kraju, ale i peryferyjność w
stosunku do ówczesnej Europy greckiej i łacińskiej, które to elementy spotkały się
tutaj i których współistnienie przyniosło interesujące rezultaty. Następnie nadeszła
kultura ludowa Bałtów, niechrześcijańskich Karaimów, Tatarów i Żydów”5.
Przeszedłszy do wieku XIV, można zauważyć, że ugoda w Krewie pomiędzy
Litwą i Polską nie jest szczegółowo omawiana w Millenium Lithuaniae, natomiast
szczególną uwagę zwrócili na nią autorzy Historii Litwy. Należy podkreślić, że
interpretacja ugody w Krewie różni się znacząco od wcześniejszych prób oceny tego
ważnego wydarzenia. A. Rachuba słusznie spostrzega, że historiografia litewska
kompletnie zignorowała możliwość, że inicjatywa ugody mogła pochodzić od
Litwinów. Niestety, litewskimi autorami kierowały głównie względy polityczne 6. Z
drugiej jednak strony, A. Rachuba niekoniecznie dostrzega, że pomimo iż polityczne
4
Tamże, s. 12-13.
Tamże, s. 9, 74.
6
Tamże, s. 34.
5
17
elity Królestwa Polskiego dążyły do inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewskiego,
Litwa, jej władcy i szlachta z zasady bronili niezależności swego państwa. Według
niego „nowo powstałą siłę militarną pod rządami Jagiełły można było osłabić tylko w
jeden sposób. Konieczne było wprowadzenie zamętu pomiędzy Litwę i Polskę,
zerwanie unii lub, co byłoby najgorsze, sprowokowanie konfliktu zbrojnego między
nimi. Obiektywnie patrząc na sytuację, były wystarczające powody ku temu –
rywalizacja o ziemie ruskie, niezadowolenie z powodu nierównej pozycji nowej elity
litewskiej skoncentrowanej wokół Witolda, jak i gniew polskiej elity na
nieprzestrzeganie przez Litwę warunków unii. Zaistniałe różnice pomiędzy Polską a
Litwą Witolda ujawniły się tuż po Grunwaldzie” 7. W tym fragmencie państwowość
litewska i jej tradycja zostały całkowicie zignorowane. A. Rachuba nie dostrzega, że
Litwa była niezależnym krajem przez ponad 200, lat zanim doszło do unii. Dlatego
też nie jest możliwe uznanie tarć pomiędzy obu krajami za wynik intryg sąsiadów,
których A. Rachuba niewątpliwie ma na myśli, ale nie ujawnia.
Jednakże jest bardziej bezpośredni we fragmencie, w którym komentuje
przyczyny i skutki koronacji Witolda. Pisze: „ogromna ambicja, pozycja niezależnego
władcy, związki rodzinne z ważniejszymi dynastiami panującymi, postawa Jagiełły,
wsparcie nowej elity litewskiej, która niechętna była zależności od Polski oraz
wzmocnienie pozycji Polski w Wielkim Księstwie, wreszcie ciągłe podszepty
przeciwników unii polsko-litewskiej z zagranicy, szczególnie króla rzymskiego i
uczestników krucjat, zmusiły Witolda do rozpoczęcia starań o uzyskanie korony
Litwy”8.
Można się absolutnie zgodzić z A. Rachubą, że historiografia litewska, za
wyjątkiem Mečislovasa Jučasa i Alfredasa Bumblauskasa, interpretuje unię jako
proces narzucony Litwie i Litwinom przez zaborczych Polaków. Według A. Rachuby
takie stanowisko, podyktowane przesądami politycznymi, jest nieracjonalne i niewiele
ma wspólnego ze współczesnymi realiami, ale, oczywiście, nie ma wątpliwości, że
hasło pogłębionej unii obu państw, rozumianej jako polska aneksja Litwy, było
przedstawiane i ciągle powtarzane przez polskich magnatów i szlachtę od czasów
Krewa9.
7
Tamże, s. 40.
Tamże, s. 42.
9
Tamże, s. 89.
8
18
Nie ma jednak większych różnic w interpretacji polityki następcy Witolda,
Świdrygiełły. Obie książki uznają, że jego polityka była tymczasową deklaracją
niezależności i zerwania więzów pomiędzy Litwą a Polską. „Kontynuując politykę
Witolda utrzymania niezależności Litwy, Świdrygiełło niemal natychmiast wszedł na
drogę konfrontacji z Polakami, co, ponadto, dało Polakom pretekst, by nie lubić
Litwinów, kiedy najechał ziemie Podola bez zgody króla polskiego”10.
Przeszedłszy od historii politycznej ku społecznej i ekonomicznej, można
zauważyć mniej nieporozumień. Zgodnie uznano, że od końca XIV wieku Wielkie
Księstwo Litewskie szybko przeszło ku systemowi folwarcznemu. Powstała
tradycyjna feudalna struktura społeczna z podziałem na szlachtę, kler, mieszczan i
chłopów. Lub, jak A. Rachuba określił: „społeczeństwo litewskie powstawało od
późnego wieku XIV do połowy wieku XVI, a więc gdy podobne procesy już były
zakończone w większości krajów europejskich. W tej sytuacji nie można mówić o
klasycznych społeczeństwie feudalnym, ponieważ miało ono swoje szczególne cechy
wynikające z zacofania i specyficznej drogi rozwoju. Punktem wyjścia w procesie
tworzenia się szlachty był podział społeczeństwa na tych, którzy zmuszeni byli do
służby wojskowej, i tych, którzy z niej byli zwolnieni”11.
Nie więcej sprzeczności i niekonsekwencji wynika z wyjaśnienia, na czym
polegała konstrukcja władzy na Litwie. Po unii lubelskiej można ją określić jako
monarchię wybieralną, formalnie administrowaną przez szlachtę, której elity
faktycznie dzierżyły władzę, oraz przez arystokrację, która pomagała w utrzymaniu
oligarchicznych rządów w kraju. Spory wśród oligarchów oraz wpływ obcych rządów
ułatwiły drogę do tak zwanej „anarchii”, która ostatecznie objęła większość obszarów
życia publicznego i prywatnego w państwie. Litwą de facto rządzili książęta z rodu
Radziwiłłów i Sapiehów oraz Pacowie12.
W swoim studium A. Rachuba zgadza się, że rządy saskiej dynastii Wettinów
są zwykle utożsamiane z upadkiem Rzeczypospolitej. Usiłując osiągnąć pełnię
kontroli nad Litwą i Polską, August Mocny, elektor saski oraz król polski i wielki
książę litewski, zaangażował państwo w wojnę północną, która zakończyła się kolejną
katastrofą ekonomiczną i demograficzną. Polski historyk jest bardziej precyzyjny:
„Wysiłki Augusta, podjęte w celu wyrwania się spod rosyjskiej kurateli, wzmocnienia
10
Tamże, s. 45.
Tamże, s. 70.
12
Tamże, s. 104-105.
11
19
państwa i położenia kresu walkom magnatów, spełzły na niczym, gdyż opozycja
okazała się za silna i zdecydowana na wszystko, wsparta przez sąsiednie kraje” 13.
Jednakowoż ocena wielkiego hetmana litewskiego Ludwika Pocieja nadal nie
wykracza poza zdanie Józefa Feldmana, który jako pierwszy przedstawił negatywny
obraz magnaterii litewskiej 80 lat temu. Takie określenia, jak: „biorący łapówki od
Rosjan, otwarty złodziej, fałszerz monet, giermek gotowy na wszystko, by pozostać
dowódcą
armii
i
wywierać
wpływ
na
państwo”,
muszą
być
ponownie
przeanalizowane14.
Jednym z najbardziej kontrowersyjnych wydarzeń w historii Litwy jest
ogłoszenie Konstytucji 3 maja 1791 roku. Eliminowała ona słowo „Litwa” z nazwy
państwa i uchylała elementy litewskiej niezależności pozostawione w unii lubelskiej z
1569 roku. Jednakże wraz z przyjęciem Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów 20
października 1791 roku, relacje między Litwą a Polską zostały odnowione. Chociaż
akt ten wprowadzał połączoną armię i skarb, a także centralne instytucje rządzące,
Polska i Litwa pozostawały równorzędnymi partnerami. A. Rachuba ukazuje to nieco
inaczej: „Przedstawiciele Wielkiego Księstwa w Sejmie zgodzili się na warunki
konstytucji, ponieważ patriotyzm nakazywał im wesprzeć reformy państwowe i
wzmocnić kraj wobec wroga. Jednak niezwłocznie podjęli oni działania mające na
celu przywrócenie podmiotowości Litwy poprzez wprowadzenie konstytucji
„Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów”. [...] Podsumowując, społeczeństwo
Rzeczypospolitej znalazło kompromis, który nie obrażał uczuć drugiego partnera i
umożliwił
stawienie
razem
czoła
naglącemu
niebezpieczeństwu
utraty
niepodległości”15.
Jakie wnioski można wysnuć z tego porównania? Lwia część nieporozumień
pojawia się w przypadku interpretacji historii politycznej. Gdy relacje między Polską
a Litwą są analizowane, powstają nowe kwestie sporne. Oczywiste jest, że badacze i
politycy chcieliby udostępnić te dyskusje szerokim kręgom społecznym, które są
jednak zainteresowane tylko suchymi faktami, nie zaś głębszą interpretacją wydarzeń
historycznych. Obiektywnie patrząc na sytuację, niemożliwy jest inny sposób
postępowania, ponieważ interpretowane są interesy państwowe Polski i Litwy.
Litewskie interesy nie mogą być poddane Polsce i vice versa.
13
Tamże, s. 109.
Tamże.
15
Tamże, s. 114-115.
14
20

Wielkie Księstwo Litewskie - Instytut Europy Środkowo

Transkrypt

Podobne dokumenty

projekcja filmu ”Wybijanie żuru-zapis zwyczaju”

Nazwisko po polsku tylko po ślubie z Polakiem?

Tekst źródłowy nr 13 Umowa w Krewie z 14 sierpnia 1385 r. My

Policja Podlaska Nieuczciwy przewoźnik