ochrona zasobów środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego

Transkrypt

Materiały uzupełniające do wykładów z Biologii
dla studentów I roku kierunku lekarsko-dentystycznego
Prof. dr E. Hadaś
OCHRONA ZASOBÓW ŚRODOWISKA NATURALNEGO I
DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
(na podstawie:
http://www.gryfino.pl/UMGryfinoFiles/2AC2305D_14-4_str_pr4.htm;
http://docs7.chomikuj.pl/552740291,0,0,formy-ochrony-przyrody.odt;
http://www.ios.edu.pl/biodiversity/4/r4_54.htm;
http://www.ekoportal.gov.pl/opencms/opencms/ekoportal/prawo_dokumenty_strategiczne/Przewodnik
_dla_spoleczenstwa/A81.html)
ZAŁOŻENIA OGÓLNE
Ochrona zasobów środowiska naturalnego stanowi jedno z priorytetowych
zadań polityki strukturalnej Polski. Problematyka z tym związana obejmują między
innymi:
o metody produkcji rolniczej
o zalesianie gruntów
o ochronę gatunków roślin i zwierząt
o ochronę wód gruntowych i podziemnych
o redukcję zanieczyszczeń
o zachowanie krajobrazu i cennych obiektów przyrodniczych
o zagospodarowanie odpadów
o zachowanie użytków ekologicznych itd.
Rozwój infrastruktury technicznej w znacznej mierze będzie kreował warunki
ochrony środowiska. Dotyczy to zwłaszcza programów w zakresie zaopatrzenia
w wodę pitną, kanalizację i gospodarkę ściekami, utylizacją odpadów, zmiany
systemów grzewczych na przyjazne dla środowiska.
Przyjęcie przez Polskę ustawodawstwa Unii Europejskiej będzie wymagało
podjęcia wielu działań związanych z ochroną środowiska, przyrody i krajobrazu, będą
to wymogi nakazowo – zakazowe w zakresie korzystania z zasobów naturalnych,
dopuszczalnych form zanieczyszczeń , sposobów zagospodarowania odpadów itp.
Działania służące realizacji tych dostosowań będą realizowanie w projektach
współfinansowanych ze środków Unijnych.
Uwarunkowania wynikające z obowiązujących przepisów z zakresu ochrony
środowiska przyrodniczego – obszary objęte ochroną, należą do nich:
o parki krajobrazowe
o użytki ekologiczne
o miejsce regularnego przebywania i rozrodu zwierząt
o pomniki przyrody
Ochrona środowiska
1. Ochrona wód
o zapewnienie odpowiedniej jakości wody pitnej poprzez modernizację, budowę
i rozbudowę ujęć wody i sieci wodociągowych,
o objęcie ochroną ujęć wody pitnej poprzez poprawę stanu istniejących stref
ochronnych i wytyczenie nowych,
o prowadzenie działań zmierzających do utylizacji ścieków w celu
wyeliminowania zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych
poprzez modernizację i rozbudowę oczyszczalni ścieków,
-1-
Prof. dr E. Hadaś
o budowa sieci kanalizacyjnej,
o likwidacja nieszczelnych szamb, otwartych gnojowników, mogielników,
o podjęcie
działań
inwestycyjnych
w
celu
likwidacji
zagrożenia
przeciwpowodziowego,
o wprowadzenie systemu monitoringu czystości wód i odprowadzanych ścieków.
2. Ochrona powietrza
o Likwidacja lokalnych kotłowni i przyłączenie budynków do miejskiej sieci
ciepłowniczej,
o Gazyfikacja
terenów
wiejskich,
propagowanie
wykorzystania
niekonwencjonalnych źródeł energii (elektrownie wodne, elektrownie wiatrowe,
wytwórnie biogazu, kolektory słoneczne),
o Podjęcie współdziałania przez zakłady produkcyjne w celu ograniczenia emisji
zanieczyszczenia.
3. Ochrona gleby
o Maksymalna ochrona gruntów rolnych wysokiej jakości ze szczególnym
uwzględnieniem
zwartych
kompleksów
leżących
poza
terenami
zurbanizowanymi,
o Stosowanie zabiegów przeciwerozyjnych na obszarach zagrożonych erozją
gleb (gleby położone na stokach oraz w strefie krawędziowej Doliny Odry)
poprzez zadrzewienie stoków,
o Zachowanie w dotychczasowym użytkowaniu terenów łąk i pastwisk w Dolinie
Odry oraz na śródpolnych obniżeniach,
o Podjęcie działań na rzecz ochrony systemów melioracyjnych.
4. Gospodarka odpadami komunalnymi
o Rozbudowa i modernizacja wysypiska odpadów komunalnych wraz z
selektywną zbiórką śmieci,
o Przystąpienie do wprowadzenia segregacji i recyklingu odpadów
komunalnych,
o Prowadzenie monitoringu w celu zabezpieczenia przed przedostaniem się
szkodliwych substancji do wód powierzchniowych i podziemnych,
o Współdziałanie z Elektrownią „Dolna Odra” w kierunku dalszego
zagospodarowania popiołów powstających w procesie wytwarzania energii
elektrycznej i cieplnej oraz zminimalizowanie ich wpływu na środowisko,
o Likwidacja dzikich wysypisk.
5. Ochrona przed hałasem
o miejsca narażone na nadmierny hałas i wibracje należy izolować pasami
zieleni, nasadzeniami drzew, krzewów, w szczególnych przypadkach należy
stosować ekrany dźwiękochłonne,
o eliminować źródła hałasu.
6. Ochrona dziedzictwa kulturowego
Występuje wiele elementów kultury materialnej i niematerialnej wymagających
ochrony. Należą do nich:
o historyczne układy przestrzenne,
o obiekty wpisane do rejestru zabytków,
o obiekty ujęte w ewidencji konserwatorskiej,
-2-
Prof. dr E. Hadaś
o tereny objęte strefą ochrony archeologicznej,
o wartości materialne i niematerialne tradycji osadniczej (nazwy lokalne, znaki,
symbole – herb i barwy, pomniki, zasoby piśmiennictwa, itp.).
Wspieranie i ochrona dziedzictwa kulturowego jest ujęta również
w dokumencie rządowym z sierpnia 2000 r. pt. „Pakt dla rolnictwa i obszarów
wiejskich”. Podkreśla się w nim, iż dziedzictwo kulturowe jest istotnym czynnikiem
integrującym środowisko lokalne i winno być przedmiotem troski władz publicznych
wszystkich szczebli. Dlatego, też kontynuowane będą działania związane
z kształceniem i doskonaleniem animatorów kultury i liderów lokalnych. Na
obszarach wiejskich realizowane będą takie programy jak:
o „Międzyresortowy Program Edukacji Kulturalnej”
o „Dziedzictwo kulturowe w regionie”
o „Świadome kształtowanie krajobrazu i ochrona krajobrazu historycznego”
o „Ginące zawody”.
Formy ochrony przyrody i środowiska
Formami ochrony przyrody w Polsce są: parki narodowe, rezerwaty przyrody,
parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki
przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczokrajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
PARKI NARODOWE
Park narodowy to obszar powołany celem ochrony występującej tam przyrody
ożywionej (rzadziej np. cech krajobrazu, także kulturowego), na którym prawnie
ograniczona jest możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, osiedlania się
itd.
Według polskiej Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku jest to:
"Obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi,
społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha,
na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe"
W ramach parku narodowego wyróżnia się zwykle 3 strefy: strefę ochrony ścisłej,
strefę ochrony częściowej i otulinę parku narodowego.
REZERWATY PRZYRODY
Rezerwat przyrody w brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r.:
"obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym,
ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska
zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej,
wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi
lub walorami krajobrazowymi".
Przedmiotem ochrony może być całość przyrody na terenie rezerwatu lub
szczególne jej składniki: fauna, flora, twory przyrody nieożywionej
Cały rezerwat albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, ochronie
czynnej lub ochronie krajobrazowej. Ochrona ścisła polega na nieingerencji w
naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych
(np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona
krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej
w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony.
-3-
Prof. dr E. Hadaś
PARKI KRAJOBRAZOWE
W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004-go roku:
"Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze,
historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji
tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju."
W parku krajobrazowym można kontynuować działalność gospodarczą
z pewnymi ograniczeniami, np. nie przewiduje się wznoszenia nowych obiektów
budowlanych (z wyjątkiem potrzebnych miejscowej ludności). Park taki ma służyć
rekreacji krajoznawczej, to znaczy turystyce niepobytowej, wypoczynkowi, a także
edukacji.
OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU
Obszar chronionego krajobrazu jest formą ochrony przyrody. Obszary takie
zajmują rozleglejsze tereny niż parki krajobrazowe i obejmują pełne jednostki
środowiska naturalnego takie jak doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola
wydmowe, torfowiska.
Obszary chronionego krajobrazu są przeznaczone głównie na rekreację, a
działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim ograniczeniom (zakaz wznoszenia
obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia środowiska naturalnego).
NATURA 2000
Natura 2000 – program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego
systemu (sieci) obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu
jest Dyrektywa Ptasia, Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa) oraz szereg innych
rozporządzeń i dokumentów wykonawczych. Celem programu jest zachowanie
określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne
i zagrożone w skali całej Europy i wymienia w załącznikach Dyrektyw. W ramach
programu wyznaczone zostają tzn. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (Special
Protection Areas - SPA) oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (Special Areas of
Conservation - SAC), na których obowiązują specjalne regulacje prawne.
POMNIKI PRZYRODY
Pomnik przyrody - pojedyncze krzewy, drzewa i grupy drzew odznaczające
się sędziwym wiekiem, wielkością, niezwykłymi kształtami lub innymi cechami, a
także zabytkowe aleje drzew. Natomiast do pomników przyrody nieożywionej należą:
największe głazy narzutowe, tzw. erratyki oraz interesujące formy powierzchni ziemi
np. - źródła, wodospady, jary, skałki, wywierzyska, przełomy rzeczne, jaskinie,
odkrywki itp.
W
brzmieniu
Ustawy
o
ochronie
przyrody
z
2004
roku:
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich
skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej
lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je
wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub
obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.
STANOWISKA DOKUMENTACYJNE
W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:
"Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub
możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym,
miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub
-4-
Prof. dr E. Hadaś
tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz
fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i
podziemnych."
UŻYTKI EKOLOGICZNE
"Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów,
mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki
wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna,
torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne,
skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych
gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub
miejsca sezonowego przebywania."
Istotnym powodem tworzenia użytków ekologicznych jest potrzeba objęcia
ochroną niewielkich powierzchniowo obiektów, ale cennych pod względem
przyrodniczym. Nie mogły one być objęte ochroną rezerwatową ze względu na
niewielką powierzchnię i zazwyczaj mniejszą rangę ich walorów przyrodniczych.
ZESPOŁY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE
"Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i
kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe i estetyczne."
GATUNKOWA OCHRONA ZWIERZĄT
Gatunkowa ochrona zwierząt - jedna z form ochrony przyrody przyjęta
w Ustawie o ochronie przyrody. W stosunku do dziko występujących zwierząt
objętych ochroną gatunkową wprowadzone są następujące zakazy: zabijania,
okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, posiadania
żywych zwierząt, posiadania zwierząt martwych lub ich części, niszczenie siedlisk i
ostoi, wybieranie, posiadanie oraz przechowywanie jaj i inne.
GATUNKOWA OCHRONA ROŚLIN
Ochrona gatunkowa roślin to prawny sposób zabezpieczenia rzadko
występujących gatunków dziko rosnących roślin zagrożonych wyginięciem.
Gatunków chronionych nie wolno niszczyć, zrywać, zbierać, niszczyć ich siedlisk,
sprzedawać, nabywać, przewozić przez granicę państwa itp. Dla gatunków ściśle
chronionych na odstępstwo od takiego zakazu może wyjątkowo wyrazić zgodę
Minister Środowiska, dla gatunków częściowo chronionych - wojewoda.
GATUNKOWA OCHRONA GRZYBÓW
Ochrona gatunkowa grzybów - analogicznie do ochrony gatunkowej roślin
i zwierząt - to prawny sposób zabezpieczenia rzadko występujących gatunków dziko
rosnących grzybów zagrożonych wyginięciem. Obecnie obejmuje to również porosty,
ponieważ zgodnie z aktualną systematyką są one zaliczane do grzybów.
Chronionych grzybów nie wolno zbierać ani niszczyć w inny sposób, niszczyć
ich siedlisk, wpływać w jakikolwiek sposób na ich rozwój, sprzedawać, nabywać,
wymieniać, darowywać, przetrzymywać, preparować czy też przewozić przez granicę
państwa.
-5-
Prof. dr E. Hadaś
OCHRONA PRZYRODY W POLSCE
Ochrona przyrody to działania mające na celu zachowanie przed
zniszczeniem lub uszkodzeniami wszelkich elementów przyrody - dziko
występujących gatunków zwierząt i roślin, utworów przyrody nieożywionej, jak
jaskinie czy głazy narzutowe, a także ich zespołów o wybitnych walorach
przyrodniczych i krajobrazowych, chronionych w postaci rezerwatów, parków
narodowych oraz parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu.
Ochrona przyrody to zespół działań mających na celu wg ustawy z dnia 16
października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr 114, 12.12.1991 r.):
o utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów,
o zachowanie różnorodności gatunkowej,
o zachowanie dziedzictwa geologicznego,
o zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów,
o kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody,
o przywracanie do właściwego stanu zasobów i elementów przyrody.
Zakres działań dotyczących ochrony przyrody jest bardzo szeroki: obejmuje
prace inwentaryzacyjne, działania prawne, prace naukowo-badawcze nad stanem i
przeobrażeniami przyrody, wyznaczanie chronionych obiektów przyrody i ich granic,
opracowywanie zasad ich użytkowania i udostępniania dla publiczności, a także
działań na rzecz ochrony terenów przed wszelkimi formami skażeń i dewastacją.
Ochrona przyrody to także ochrona gatunkowa zwierząt i roślin, co jest
regulowane zarządzeniami resortowymi, a także specjalnymi zarządzeniami w
obrębie poszczególnych województw. Najnowocześniejsze podejście do zagadnień
ochrony przyrody to ochrona różnorodności biologicznej wg zasad przewidzianych w
Konwencji o Różnorodności Biologicznej (patrz rozdz. 1.2.).
OBSZARY CHRONIONE
Parki narodowe (PN) obejmują obszary chronione wyróżniające się
szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi
i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na których ochronie
podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Wszelkie działania na
terenie parku narodowego podporządkowane są ochronie przyrody, a działania
w zakresie ochrony przyrody mają pierwszeństwo nad wszystkimi innymi działaniami.
Część powierzchni parków narodowych (Białowieski PN w całości) wydziela
się jako rezerwaty ścisłe, w których nie prowadzi się żadnych prac o charakterze
gospodarczym. Zwrócić należy uwagę, że istniejące na danym terenie rezerwaty
przyrody są w momencie powołania parku wyłączane z ewidencji ogólnopolskiej
rezerwatów i traktowane jako tereny specjalnie chronione w obrębie konkretnego
parku. Wszystkie parki narodowe są udostępnione do zwiedzania, a za wstęp mogą
być pobierane opłaty, których wysokość ustala dyrektor parku. W regulaminach
parków są przeważnie wprowadzane ograniczenia w korzystaniu z terenu parków,
takie jak: możliwość poruszania się tylko po wyznaczonych szlakach, wyłączenie
pewnych fragmentów parku z jakiegokolwiek zwiedzania, wprowadzenie specjalnych
zasad uprawiania różnych dyscyplin sportu, np. alpinizmu, narciarstwa czy
lotniarstwa. Utworzenie parku narodowego następuje w drodze rozporządzenia Rady
Ministrów, a ich zarząd podlega Ministerstwu Ochrony Środowiska, Zasobów
-6-
Prof. dr E. Hadaś
Naturalnych i Leśnictwa. Łączna powierzchnia parków wynosi 2781,6 km2, co
stanowi 0,9% powierzchni kraju.
Parki Narodowe w Polsce:
1. Babiogórski
2. Białowieski
3. Biebrzański
4. Bieszczadzki
5. Borów Tucholskich
6. Drawieński
7. Gorczański
8. Gór Stołowych
9. Kampinoski
10. Karkonoski
11. Magurski
12. Narwiański
13. Ojcowski
14. Pieniński
15. Poleski
16. Roztoczański
17. Słowiński
18. Świętokrzyski
19. Tatrzański
20. Ujścia Warty
21. Wielkopolski
22. Wigierski
23. Woliński
Nie ulega wątpliwości, że głównym zagrożeniem dla całości obszarów
chronionych w naszym kraju są zanieczyszczenia gazowe, zwłaszcza dwutlenek
siarki, tlenki azotu oraz fluor. W przypadku parków narodowych, najbardziej
zagrożone przemysłowymi zanieczyszczeniami powietrza są: Karkonoski, Ojcowski,
Świętokrzyski i Babiogórski; w mniejszym stopniu Kampinoski i Wielkopolski.
Negatywny wpływ na przyrodę parków ma również masowa turystyka,
zważywszy że nasze parki narodowe odwiedza rocznie od 9 do 12 milionów osób.
Do najbardziej uczęszczanych należą (w nawiasie liczba osób przypadająca na ha
powierzchni): Karkonoski (394), Wielkopolski (171), Pieniński (170), Tatrzański (172)
oraz Ojcowski (121). Duża liczba zwiedzających powoduje powstawanie szkód w
przyrodzie parków. Największe szkody w roślinności, faunie i glebie powstają wokół
schronisk turystycznych, stacji wyciągów narciarskich i kolejek linowych, pól
namiotowych i parkingów. Zagrożenie walorów przyrodniczych rezerwatów przyrody
jest uzależnione głównie od ich lokalizacji. Najbardziej narażone są obiekty położone
w rejonach uprzemysłowionych, na obszarach ekologicznego zagrożenia i terenach
intensywnie wykorzystywanych dla celów turystyczno-wypoczynkowych. Można tu
wymienić na przykład rezerwaty:
o Las Murckowski, Segiet i Łęczak w województwie katowickim;
o Nadgoplański Park Tysiąclecia w województwie bydgoskim;
o Niebieskie Źródła, Spała i Żądłowice w województwie piotrkowskim;
o Las Kabacki i Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie.
Realną szansę na utrzymanie stabilności ekosystemów oraz możliwość
odtworzenia wybranych składników przyrody stanowić może znaczące zmniejszenie
zanieczyszczeń gazowych oraz skierowanie wzmożonego ruchu turystycznego na
inne atrakcyjne tereny położone poza parkami narodowymi i rezerwatami przyrody.
Funkcję tę mogą doskonale spełniać parki krajobrazowe i obszary chronionego
krajobrazu.
Rezerwat przyrody jest to obszar obejmujący ekosystemy zachowane w
stanie naturalnym lub mało zmienionym, określone gatunki roślin i zwierząt oraz
-7-
Prof. dr E. Hadaś
elementy przyrody nieożywionej mające istotną wartość ze względów naukowych,
przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.
Rezerwaty przyrody są ustanawiane zarządzeniem Ministra Ochrony
Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Rezerwaty są podzielone na różne
kategorie. Według stanu na 30.01.1996 r. jest w Polsce 1133 rezerwaty, o łącznej
powierzchni 1207,3 km2, co w przybliżeniu stanowi 0,4% powierzchni naszego kraju.
Rodzaj
rezerwatu
Liczba
ogółem
w tym liczba
rezerwatów
ścisłych
Powierzchnia
ogółem [ha]
w tym powierzchnia
pod ochroną ścisłą
[ha]
Wodne
24
3
2 860
11
Torfowiskowe
112
28
7 568
1 018
Stepowe
32
15
434
90
Słonoroślowe
3
1
23
1
Przyrody
nieożywionej
50
8
1 431
25
Leśne
536
19
39 051
1 011
Krajobrazowe
113
5
35 715
473
Florystyczne
136
20
2 345
244
Faunistyczne
116
8
31 876
1 821
OGÓŁEM
1 122
108
121 303
4 694
Parki krajobrazowe są to obszary chronione ze względu na wartości
przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem ich utworzenia jest zachowanie,
popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego
gospodarowania. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona otulina (strefa
ochronna) zabezpieczająca park przed szkodliwym działaniem czynników
zewnętrznych.
Utworzenie parku krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia
wojewody. Od 1976 r. do końca stycznia 1996 r. utworzono w Polsce 101 parków
krajobrazowych, o łącznej powierzchni 19 459,8 km2, tj. 6,2% powierzchni kraju.
Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo
tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie ich powinno zapewnić
stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Obszary
chronionego krajobrazu uwzględniane są w planach zagospodarowania
przestrzennego.
Dotychczas obszary chronionego krajobrazu wyznaczane były w skali
województw. Znajdują się one w 35 województwach i zajmują powierzchnię ok. 48
849,7 km2, tj. 15,6% powierzchni kraju.
Obszary chronione a kryteria międzynarodowe
Według kryteriów stosowanych przez IUCN przy sporządzaniu list obszarów
chronionych nasze parki narodowe powinny być zaliczane do II kategorii, parki
krajobrazowe do V kategorii, większość rezerwatów do IV kategorii, a obszary
chronionego krajobrazu do VI i VII kategorii. Wspomnieć należy o jeszcze innych
-8-
Prof. dr E. Hadaś
formach ochrony przyrody w Polsce. W Polsce istnieje Polski Komitet Narodowy
Programu UNESCO "Człowiek i Biosfera". Z jego to m.in. inicjatywy rozwija się w
Polsce sieć światowych rezerwatów biosfery. Statut światowego rezerwatu biosfery
przyznano: Babiogórskiemu Parkowi Narodowemu, Białowieskiemu Parkowi
Narodowemu, Słowińskiemu Parkowi Narodowemu i rezerwatowi "Jezioro Łuknajno".
W latach dziewięćdziesiątych powołano jeszcze trzy światowe rezerwaty biosfery:
Tatrzański, Karkonoski i Wschodnio-Karpacki (położony na terenach Polski, Słowacji
i Ukrainy). Białowieski Park Narodowy został w 1979 r. zaliczony do obiektów
stanowiących światowe dziedzictwo dóbr kultury i przyrody (World Heritage Sites).
Według danych IUCN na rok 1996 następujące obiekty zostały na mocy Konwencji
Ramsarskiej uznane jako obszary wodne i błotne o międzynarodowym znaczeniu:
jezioro Karaś, jezioro Łuknajno, jezioro Siedmiu Wysp, jezioro Świdwie, Biebrzański
Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy i rezerwat Słońsk.
OCHRONA GATUNKOWA
Jednym ze wskaźników różnorodności biologicznej jest liczba gatunków
występujących na obszarze kraju. Według wykonanych w 1991 roku obliczeń, w
Polsce występuje około 46 900 gatunków organizmów żywych, w tym 5 tys.
gatunków grzybów, około 2,2 tys. gatunków roślin naczyniowych, około 24,4 tys.
owadów, 116 ryb, 18 płazów, 9 gadów, 360 ptaków i 98 gatunków ssaków.
Liczba gatunków występujących w Polsce stale się zmienia. W ciągu ostatnich
200?300 lat przybyło do naszego kraju około 300 gatunków roślin, które człowiek
sprowadził celowo lub zawlókł przy okazji transportu różnych towarów oraz które
przybyły dzięki rozszerzaniu się zasięgów geograficznych gatunków na terenie
Europy. W porównaniu z Europą różnorodność biologiczna jest w Polsce stosunkowo
duża. Wynika to z położenia geograficznego Polski na granicy wpływów klimatu
kontynentalnego i oceanicznego oraz pomiędzy głównym pasmem gór w Europie
(Karpaty, Alpy) a pasmem dolin przebiegających wzdłuż Morza Północnego i Bałtyku.
Stąd wiele gatunków ma na terenie naszego kraju granice zasięgu występowania.
Niestety, wiele gatunków w ostatnim okresie wyginęło lub jest zagrożonych
wyginięciem. Ile ich jest, trudno ocenić, bo wiąże się to z prowadzeniem poszukiwań,
wymagających udziału specjalistów kompetentnych w poszczególnych grupach
systematycznych. Brak informacji o występowaniu jakiegoś gatunku pozostawia
nadzieję, że są jeszcze jakieś miejsca w Polsce, gdzie dany gatunek przetrwał, a my
o tym nie wiemy. Można być pewnym jedynie wiadomości o wyginięciu gatunków
dużych, łatwo dostrzegalnych i szeroko znanych. Np. w ciągu ostatnich 100 lat tylko
spośród naszej fauny kręgowców ubyło około 15 gatunków. Toteż ocena, że
gatunków ginących jest obecnie w Polsce nie mniej niż tysiąc, niestety nie jest
zapewne przesadzona. Pełne informacje na ten temat publikowane są w tzw.
czerwonych księgach, zawierających listy zagrożonych roślin i zwierząt. Istnieją
różne przyczyny, z powodu których dany gatunek występuje nielicznie. Pierwsza to
bardzo ograniczony obszar występowania, tzw. gatunki endemiczne. Druga to
gatunki, które w Polsce występują wyspowo, już na granicy swojego zasięgu
występowania, który leży poza granicami naszego kraju. Trzecia, to gatunki, które
wymierają z powodu działalności człowieka. Tę ostatnią grupę można jeszcze
podzielić na takie, których liczebność jest niska z powodu przyczyn powstających w
naszym kraju i na takie, gdzie przyczyny znajdują się poza naszymi granicami.
Zachowaniu różnorodności biologicznej gatunków służy, między innymi, ich
ochrona prawna, przede wszystkim zarządzenia ministra ochrony środowiska,
-9-
Prof. dr E. Hadaś
zasobów naturalnych i leśnictwa (lub ministrów, którym ochrona przyrody podlegała
w poprzednich okresach) oraz ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej (temu
ostatniemu podlega ochrona ryb).
Gatunki mogą być chronione całkowicie, przez cały rok lub też objęte ochroną
częściową, w niektórych okresach roku ma to na celu zapobieżenie ich nadmiernej
eksploatacji gospodarczej (dotyczy to niektórych roślin np. leczniczych, zwierzyny
łownej, ryb, ślimaków winniczków).
W roku 1992 na listach roślin i grzybów objętych całkowitą ochroną znajdowało
się 97 gatunków lub całych rodzajów (obejmujących po kilka kilkanaście gatunków);
częściowo chronionych było 28 gatunków lub rodzajów. W przypadku roślin
częściowo chronionych, którymi są zwykle gatunki mające znaczenie gospodarcze
lub lecznicze, minister ochrony środowiska określa dla poszczególnych województw
dopuszczalne ilości, które można corocznie pozyskiwać (w zależności od obszaru
występowania i liczebności) pod nadzorem wojewódzkich konserwatorów przyrody.
W Polsce jest łącznie 568 gatunków zwierząt chronionych prawem. Na liście
zwierząt objętych całkowitą ochroną znajduje się 367 gatunków kręgowców i 74
gatunki bezkręgowców, w tym prawie same owady (72 gatunki).
Bóbr z młodymi i drzewo przygotowane do zwalenia (w głębi żeremie bobrów)
Na liście zwierząt łownych, objętych częściową ochroną, znajduje się 19 gatunków
ssaków i 42 ? ptaków. Ochrona zwierząt łownych polega na ustalaniu okresów w
ciągu roku, kiedy nie wolno na nie polować ? w niektórych przypadkach jest to cały
rok, czyli obowiązuje całkowity zakaz polowań. Są jednak 2 gatunki łowne nie mające
w ogóle okresów ochronnych. Okresy ochronne mogą być różne dla samców i samic,
w zależności od różnic w fizjologii i zachowaniu się osobników różnej płci.
Ryby mają także okresy ochronne, w których nie wolno ich łowić, a ponadto
określone są wielkości minimalne, poniżej których nie wolno łowić poszczególnych
gatunków.
Nie prowadzono dotychczas stałej obserwacji (tzw. monitoringu) liczebności
populacji gatunków chronionych i jej zmian. Bardziej systematycznie śledzone są
liczebności tylko niektórych gatunków, a w przypadku pozostałych liczebność badana
jest tylko sporadycznie, zwykle w ramach prac naukowych. Na przykład w 1992 r.
dokładnie policzono kozice i świstaki w Tatrach i wiadomo z dużą dokładnością, że
jest ich odpowiednio 150 i 160 sztuk.
Oceny liczebności zwierząt łownych i nasilenia eksploatacji łowieckiej są
prowadzone w sposób zorganizowany. Corocznie szacuje się liczebności
podstawowych gatunków i prowadzi statystykę natężenia odstrzału większości
gatunków. Dane te są obarczone pewnymi błędami: zwykle oszacowane liczebności
dużych zwierząt są niższe od rzeczywistych, a zwierząt małych zawyżone. Liczby
dotyczące odstrzału zwierząt dużych są bliskie rzeczywistym, zwierząt małych
bardzo zaniżone.
Ponieważ dane o liczbie zwierząt odstrzelonych są zwykle dokładniejsze niż
informacje o ich liczebności w przyrodzie, tych pierwszych używa się często do
scharakteryzowania zmian w zagęszczeniach, szczególnie u gatunków
występujących licznie i na dużych obszarach.
Pełna ochrona niektórych gatunków powoduje wzrost ich liczebności na tyle
duży, iż lokalnie mogą one zakłócać równowagę ekologiczną lub przynosić szkody
gospodarcze. W takich przypadkach minister ochrony środowiska może wyrazić
zgodę na redukcję liczebności danego gatunku (odstrzał). W roku 1992 taką zgodę
wyrażono dla 4 gatunków.
- 10 -
Prof. dr E. Hadaś
Wśród gatunków, które wykazywały tendencje zanikające są też takie, których
liczebność po okresie spadku odradza się samoistnie. Dotyczy to np. kruka i bociana
czarnego. Inne zanikające gatunki wymagają nieraz skomplikowanych zabiegów,
takich jak przesiedlenia w poprzednio zamieszkiwane obszary czy hodowla
zamknięta. W efekcie na ogół udaje się zahamować spadek liczebności, a niekiedy
następuje restytucja gatunku. W Polsce najlepszym tego przykładem jest żubr,
stanowiący znany na całym świecie przypadek zapobieżenia całkowitemu wyginięciu
gatunku. Podobnie udało się, dzięki zabiegom hodowlanym i wysiedlanym
w odpowiednie cieki i zbiorniki wodne, odtworzyć populację bobrów w Polsce.
Trudnym do opanowania zjawiskiem jest zanikanie jednego gatunku, gdy wypiera go
inny, przeważnie nie należący do rodzimej fauny. Tak stało się np. z norką
europejską, wypartą w ostatnich latach przez rozprzestrzeniającą się norkę
amerykańską, której osobniki w latach dwudziestych naszego wieku uciekły z
niemieckich ferm futerkowych.
Ważne zadanie w ochronie różnorodności biologicznej spełniają ogrody
zoologiczne, botaniczne i arboreta. Zachowują one gatunki, które wymierają, a nawet
gatunki, które już całkowicie wyginęły w warunkach naturalnych. W Polsce jest 12
ogrodów zoologicznych, zajmujących łącznie powierzchnię około 470 hektarów.
W roku 1995 żyło w nich 1 260 gatunków zwierząt o łącznej liczbie około 29 tysięcy
osobników. Ogrodów botanicznych i arboretów jest w naszym kraju 16, a w każdym
znajduje się średnio około 3 tysiące gatunków roślin. Z powyższych danych widać, że
nie tylko w przyrodzie otwartej, ale i w hodowlach zamkniętych mamy znaczne
zasoby gatunków.
- 11 -

ochrona zasobów środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego

Transkrypt

Podobne dokumenty

formy ochrony przyrody

Debata nt. „ Społeczny wymiar krajobrazu kulturowo

WYKAZ PODRĘCZNIKÓW NA ROK SZKOLNY 2016

WSTĘP

Streszczenie

EGZAMIN DYPLOMOWY