1 dr Agnieszka Kodzis-Sofińska (Uniwersytet Wrocławski) Królowa i

1 dr Agnieszka Kodzis-Sofińska (Uniwersytet Wrocławski) Królowa i

dr Agnieszka Kodzis-Sofińska (Uniwersytet Wrocławski)
Królowa i święta. Postać Jadwigi Andegaweńskiej w pieśniach
Postać królowej Jadwigi, jej rola w kierowaniu państwem, a także zasługi dla religii i
kultury były od ponad sześciu stuleci wdzięcznym przedmiotem przekazów historycznych, z
których najpopularniejsze to prace Jana Długosza (Dzieje Polski, tom X) i Karola Szajnochy
(Jadwiga i Jagiełło, tom IV) oraz inspiracją dzieł literackich1, muzycznych i plastycznych.
Swe prace poświęcili krakowskiej świętej także twórcy filmowi2. Ikonografia Jadwigi
Andegaweńskiej oraz utwory literackie opiewające życie królowej doczekały się też wielu
opracowań naukowych3.
Poza obszarem zainteresowania autorów tych prac znalazły się jednak pieśni do świętej
Jadwigi Królowej, które stanowią ciekawy obszar badawczy leżący na pograniczu muzyki i
literatury. Są one istotnym elementem polskiej kultury chrześcijańskiej i narodowej, a także
potwierdzeniem ożywionego kultu świętej.
Jedynym „zabytkiem” pieśniowym ku czci Jadwigi Andegaweńskiej zachowanym z
wieków ubiegłych jest pieśń historyczna Juliana Ursyna Niemcewicza pod tytułem Hedwiga
Królowa Polska (nr 1)4 w muzycznym opracowaniu Marii Szymanowskiej. Utwór należy do
cyklu Śpiewy historyczne (1816), który powstał w latach 1808-1810, podczas rozbiorów
Polski. W tym czasie zbiór ten funkcjonował jako specyficzny podręcznik historii.
Tekst pieśni to monumentalny 23-zwrotkowy poemat zbliżony w swej formie do pieśni
narracyjnej i ballady. Poeta ukazał w nim wysoce wyidealizowaną postać królowej,
koncentrując się głównie na przymiotach ducha, takich jak łagodność (w. 52), odwaga (w. 81)
oraz na jej niespotykanej urodzie (do kwestii tej powraca autor w utworze w trzech miejscach
1
Do pierwszych literackich dowodów przywiązania i wdzięczności wobec królowej zaliczyć można Epitafy
Grzegorza z Sanoka. Także w późniejszych epokach osoba i czyny Jadwigi Andegaweńskiej były tematem
działalności literackiej Cypriana Kamila Norwida, Marii Konopnickiej czy Jana Twardowskiego. Najliczniejszą
grupę dzieł literackich poświęconych królowej Jadwidze stanowią opowiadania i powieści historyczne takie jak
np. Jadwiga Królowa. Powieść historyczna z końca XIV wieku (Poznań 1899) Józefa Ignacego Kraszewskiego
czy opowiadanie Wiktora Czermaka Jadwiga królowa Polski (Lwów 1887).
2 W 1997 r. powstał film dokumentalny Drogi Królowej Jadwigi w reżyserii Andrzeja Baczyńskiego i Tadeusza
Szymy. Kolejnym pomnikiem wystawionym Jadwidze Andegaweńskiej ma być czekający od dziesięciu lat na
zakończenie realizacji film Krzysztofa Zanussiego Królowa Jadwiga.
3
Obecność jej postaci w sztukach plastycznych omawiali m. in. Lucjan Rydel (Królowa Jadwiga, Poznań 1910),
Stanisław Postawa (Ku czci Świętej Jadwigi Królowej: modlitwy sodalicji, Kraków 1999, s. 129-199) i Agata
Pławecka (Święta królowa Jadwiga w twórczości biskupa Władysława Bandurskiego i malarstwie Piotra
Stachiewicza, Żegocina 20043), a w literaturze – Anna Borowska (Świętobliwa Jadwiga Królowa Polska.
Wydanie przeznaczone dla szerokich kół z powodu zamierzonej kanonizacji, Warszawa 1912) i Janina Winowska
(Błogosławiona Jadwiga Królowa w poezji, Kraków 1987).
4
Tekst i melodia: NIEMCEWICZ JULIAN URSYN, Śpiewy historyczne z muzyką i rycinami, Warszawa 1816, s. 9599.
1
– w wersach 5, 7 i 26). Wyeksponowana jest także dobroć władczyni, która „łagodzi
zbyteczną surowość” króla (w. 76) i lituje się nad uciskanymi poddanymi. Jako przykład
takiego współczucia podaje poeta jej uwiecznione przez kronikarzy5 słowa „wrócą się
szkody, lecz któż im łzy powróci” (w. 80), które miały być odpowiedzią na decyzję króla w
sprawie konfliktów wojska z chłopami w Wielkopolsce.
Główny trzon poematu stanowią ukazane z detalami okoliczności poprzedzające ślub
Jadwigi z Jagiełłą, a więc zwady pretendentów do ręki młodej władczyni, zaś jego punkt
kulminacyjny – decyzja królowej. Interesujące jest, że poeta zwrócił uwagę na fakt, iż była to
decyzja wymuszona sytuacją polityczną i że była dla Jadwigi dużym poświęceniem. W
wersach 42-43 królowa mówi bowiem: „Ofiary, które dwa narody spoją – pierwszym mym
prawem – to niech sercem włada” i dodaje: „Gwoli waszemu szczęściu i potędze / ta ręka
dzisiaj Jagielle oddana” (w. 61-62). W roku 1814 Julian Ursyn Niemcewicz rozbudował tę
pieśń do formy dramatu muzycznego w pięciu aktach.
Mówiąc o pieśniach jadwiżańskich należy mieć świadomość, iż są to pieśni współczesne,
powstałe w okresie ubiegłych 36 lat (poza jednym wyjątkiem – po beatyfikacji królowej w
roku 1979). Typologię tych pieśni można przeprowadzić na różnych płaszczyznach. Ze
względu na formę można je dzielić na pieśni „zwykłe” i z definicji bardziej uroczyste hymny.
Można też ze względu na wymagania stawiane wykonawcy wyróżnić wśród nich utwory o
wyraźnie artystycznym charakterze i oddzielić je od pieśni prostych, użytkowych.
Jednak najbardziej przejrzystym kryterium, jakie można zastosować przy klasyfikacji
pieśni ku czci świętej Jadwigi Królowej jest ich przeznaczenie i grupa docelowa ich
wykonawców. Sugerują one podział na utwory typowo religijne i „świeckie”, choć w tym
przypadku trudno jest mówić o pieśniach typowo świeckich. Są one skierowane są do osoby
kanonizowanej i z tego względu, choć nie zostały pomyślane jako pieśni do użytku
kościelnego, zawierają swych tekstach wiele elementów religijnych.
PIEŚNI RELIGIJNE
Pieśni religijne stanowią nieodłączną część wszelkich obrzędów, towarzyszą zarówno
liturgii, jak i nabożeństwom. Wśród śpiewów kościelnych szczególną grupę tworzą pieśni do
świętych. Są wyrazem podziwu, przywiązania i poszukiwania wzorców. Przekazując
informacje o życiu i cnotach świętych, pełnią obok funkcji ekspresywnej, funkcję
5
„Aczci wrócą się kmiotkom dobytki, ale kto im łzy wylane powróci?“ [w:] Jana Długosza
kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, T. 3, ks. 9, 10, Kraków 1968, s. 442.
2
wychowawczą i poznawczą. Do grupy tych pieśni należą także pieśni religijne poświęcone
Jadwidze Królowej.
Pieśni z towarzyszeniem chóru i orkiestry
Utwory wokalno-instrumentalne napisane ku czci świętej Jadwigi, mają jednocześnie
bezpośredni związek z osobą Sługi Bożego Jana Pawła II. I tak, wiersz Marka Skwarnickiego
Żegnaj Krzyżu Wawelski (nr 2)6 w opracowaniu muzycznym Jerzego Bauera został wykonany
w ramach uroczystości towarzyszących kanonizacji królowej 8 czerwca 1997 roku w
Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego jako „epilog” do wspomnianej wcześniej
opery Karola Kurpińskiego7. Utwór napisany na sopran, chór i orkiestrę został wykonany
przez solistkę Bożenę Hausman oraz Orkiestrę i Chór Filharmonii Oskara Kolberga w
Kielcach. Dzieło to zostało nagrane i przekazane Janowi Pawłowi II. To okazjonalne nagranie
nie jest jednak obecnie powszechnie dostępne.
Tekst składa się z sześciu zwrotek, a każda z nich – z czterech wersów o zmiennej
długości i układzie akcentów. Rymy końcowe reprezentowane są głównie przez rymy
krzyżowe (w strofach 1 i 3 – niedokładne) żeńskie. Utwór został pomyślany jako modlitwa
pożegnalna umierającej królowej, co wpływa na jego elegijny charakter. Nieregularność w
budowie wersów koresponduje z treścią wiersza, który jest nacechowany dużą
emocjonalnością. Jego specyficzny nastrój ubogacają liczne metafory: krzyż jest nazywany
„bramą zbawienia” (w. 7, 25), modlitwa – „podawaniem ręki Bogu“ (w. 4), wszechświat –
„wieczną akademią“ (w. 16).
Podmiot liryczny jest rozdarty między strachem przed swą ostatnią godziną a
oczekiwaniem utęsknionego wybawienia od ziemskich cierpień. Dlatego też sytuacja liryczna
oscyluje między dwiema płaszczyznami – teraźniejszością (życiem ziemskim) i wiecznością,
co uwidacznia się w naprzemiennych przedstawieniach cierpienia na ziemi i szczęścia po
śmierci (w. 5-6, 11, 24-25).
Bardzo przejmująco jest tu przedstawione przywiązanie królowej do Czarnego Krzyża w
Katedrze Wawelskiej – do krzyża, któremu zawdzięczała rewizję swoich oczekiwań
życiowych. Do obiektu swych modlitw zwraca się święta w licznych apostrofach – w strofach
1, 3, 4 powtarzany jest anaforycznie tytuł utworu „żegnaj Krzyżu Wawelski”. Podkreśla też
znaczenie krzyża w jej życiu: był on dla niej przyjacielem (w. 2), pocieszeniem i ulgą w
6
Tekst: SKWARNICKI MAREK, Żegnaj Krzyżu Wawelski, [w:] „Przegląd Kalwaryjski“ 1997, nr 4, s. 15.
Por. Acta Universitatis Iagellonicae. Wydanie specjalne, tom XIV, nr 9 (214), 15.06.1997,
http://www3.uj.edu.pl/acta/9706spc/1.html (20.03.2009).
7
3
cierpieniu (w. 8-9), a także – źródłem mądrości i siły (w. 14). W dwóch ostatnich zwrotkach
królowa dokonuje obrachunku z życiem. Pewna bliskiego końca Jadwiga rekapituluje swe
czyny z wielką skromnością i pokorą. W całkowitym pojednaniu ze swym przeznaczeniem
żałuje, że nie pełniła swej ziemskiej służby doskonale (w. 22-23). Monolog kończy się
uwielbieniem krzyża – obietnicy zmartwychwstania i oddaniem się podmiotu lirycznego pod
jego opiekę.
Drugi uroczysty utwór poświęcony Jadwidze Andegaweńskiej to Hymn o św. Jadwidze
Królowej (nr 3)8 skomponowany do słów tekstu tradycyjnego przez Włodzimierza Korcza.
Hymn został wykonany przez Alicję Majewską z towarzyszeniem Orkiestry Filharmonii
Bałtyckiej w Gdańsku i Chóru Capella Gedanensis w ramach obchodów trzeciej rocznicy
śmierci Papieża Jana Pawła II podczas podwójnego koncertu zorganizowanego w Gdańsku i
Wilnie 2 kwietnia 2008 roku9.
Charakterystyczną cechą tekstu pięciozwrotkowego hymnu jest całkowity brak rymów i
nieregularna długość wersów, co mogłoby wskazywać na tłumaczenie z tekstu łacińskiego lub
stylizację na takie tłumaczenie. W poszanowaniu zasady, iż pieśń skierowana do świętego
tylko wtedy nie zakrawa o herezję i może być śpiewana podczas liturgii, jeśli zawiera
odniesienia do osoby Boga lub zbawczej misji Chrystusa, hymn rozpoczyna się apostrofą
skierowaną do Boga w Trójcy jedynego. Tekst hymnu – surowy, bez ozdobników – ukazuje
nam świętą królową jako osobę pokorną, łagodną (w. 5) i umartwiającą się (w. 7), a za jej
główne przymioty przyjmuje uczynki miłosierne, którym poświęciła swe życie (w. 13-14).
Pieśni użytkowe
Religijne pieśni jadwiżańskie przeznaczone do użytku kościelnego, kierowane są w
zależności od etapu procesu kanonizacyjnego królowej do błogosławionej (po roku 1979) i po
roku 1997 do świętej Jadwigi. Większość z nich, podobnie jak modlitwy i nowenny, powstała
w ośrodkach aktywnego kultu królowej – głównie w parafiach pod jej wezwaniem10.
Najwcześniej wymienianą pieśnią religijną do świętej Jadwigi, powstałą w 1974 r., a
więc jeszcze przed beatyfikacją królowej, jest Pieśń o Królowej Jadwidze (znana także pod
8
Tekst: Hymny, Artyści Janowi Pawłowi II w hołdzie, PRCD 1126, Stowarzyszenie Miłośników Muzyki
Chrześcijańskiej GOSPEL / Polskie Radio S.A. Radiowa Agencja Fonograficzna, Waszawa 2008.
9
Jego nagranie zostało wydane jako płyta CD pod tytułem Hymny. Artyści Janowi Pawłowi II w hołdzie tego
samego roku.
10
Sodalicja szacuje liczbę kościołów pod wezwaniem świętej Jadwigi Królowej na 13. Por.
http://www.sodalicja.org/parafie.html (20.03.2009).
4
incipitem Cicha skromna zamyślona...) (nr 4)11 autorstwa Marka Skwarnickiego i ks. Mariana
Machury. Autor uwypuklił w tekście pieśni pokorę i mądrość królowej (w. 6), jej rolę w
chrystianizacji Litwy (w. 9) i zwrócił uwagę na jej zaangażowanie w rozwój krakowskiej
uczelni, jako „opiekunki uczonych” (w. 10). Należy jednak podkreślić, że nie te najbardziej
typowe i znane cechy Jadwigi Andegaweńskiej przykuwają uwagę w pieśni, tylko te, które
związane były bezpośrednio z głównymi aspektami jej praktyki religijnej: uczynkami
miłosiernymi, czyli podnoszeniem „krzyża każdego ubogiego” (w. 25-26) i kultem Chrystusa
jako Boga-człowieka (w. 4).
Powstała w 1986 r. pieśń pod tytułem Jadwigo Polski Królowo i Pani (nr 5)12 autorstwa
Grażyny i Andrzeja Krzanowskich oraz siostry Pawły Świerkosz USJK, jest utworem
stosunkowo długim – sześciozwrotkowym. Warto zauważyć, że w pieśni tej odnaleźć można
echa odwiecznego kultu królowej – „przez wieki naród lgnie ufnie do Ciebie” (w. 2), a także
wzmiankę o legendarnych słowach królowej, które wymówiła wzruszona niedolą uciśnionych
chłopów w Wielkopolsce.
Bardzo ciekawą formę posiada Hymn ku czci Królowej Jadwigi (nr 6)13, napisany przez
siostrę Pawłę Świerkosz w 1986 r. Melodia jest skomplikowana, archaizująca, w zmiennym
metrum 7/8 – 9/8, w zależności od długości wersu. Melizmatyką nawiązuje do chorału
gregoriańskiego. Tekst jest natomiast prosty, a cechy królowej – mało wyostrzone. Pod tym
względem hymn niewiele różni się od tzw. „uniwersalnych” pieśni do świętych.
Skomponowana w 1987 r. przez Irenę Pfeiffer Pieśń do Błogosławionej Królowej
Jadwigi (nr 7)14 oparta jest na tekście tradycyjnym. Utwór ten przeznaczony na głos z
akompaniamentem organowym. Charakterystyczną cechą warstwy słownej jest brak rymów
końcowych, co występuje dość rzadko we współczesnych religijnych pieśniach zwrotkowych.
Jak można oczekiwać, tekst pieśni nie zawiera rozbudowanych metafor czy symboliki.
Rozpoczyna się ona apostrofą do królowej, przy czym wymieniane są najbardziej znane cechy
władczyni takie jak, miłość bliźniego, opieka nad bezbronnymi i ukochanie narodu. Modlitwę
kończy się prośba o wstawiennictwo i orędownictwo u Boga.
Na uwagę zasługują także dwie pieśni opublikowane w pojedynczych wydaniach, w
których nie jest wzmiankowana data ich powstania. Pierwsza z nich to Błogosławiona
11
Tekst i melodia: MORAWA JÓZEF (red.), Magnificat. Śpiewy mszalne, Kraków 1983, s. 498.
Tekst i melodia: BARTKOWSKI BOLESŁAW (red.), Śpiewnik liturgiczny, Lublin 1991, s. 391-392.
13
Tekst i melodia: SIELEPIN ADELAJDA CHR, Nowenna do św. Jadwigi królowej, Kraków 2004, s. 55.
14
Tekst i melodia: http://www.swjadwiga.pl/index2.php?action=parafia&a=patronka (23.03.2009).
12
5
Królowo (nr 8)15 autorstwa Stanisława Ziemiańskiego, której tekst powiela apostroficznobłagalny charakter poprzednich pieśni. Ukazując cechy królowej autor koncentruje się tu
jednak głównie na roli świętej Jadwigi w krzewieniu wiary, jej matczynej postawie wobec
narodu (w. 4) i czynnym praktykowaniu wiary, na wzór ewangelicznej Marty.
Utwór Błogosławiona Jadwigo (nr 9)16 napisany przez Zofię Janotową został
sklasyfikowany jako pieśń w zbiorze Ku czci Świętej Jadwigi Królowej: modlitwy sodalicji.
Jego melodia nie została opublikowana w żadnym wysokonakładowym śpiewniku. Tekst ten
jest jednak ważny, z tego względu, iż jego autorka jako jedyna z całego grona, zwraca uwagę
na powiązania świętej Jadwigi Królowej z osobą papieża Jana Pawła II. Daje temu wyraz w
następujący sposób: „Wybrałaś światu, Jadwigo, / Z katedry swojej Papieża / By zasiał wśród
ludzi miłość / I Prawdy Boże rozszerzał!” (w. 9-12).
Kolejne pieśni to utwory powstałe po kanonizacji królowej. I tak do krakowskiej świętej
skierowany jest Psalm o św. Jadwidze (nr 10)17. Wersy psalmodyczne nie są oparte na
konkretnym metrum, a ich struktura uzależniona jest od nieregularnej budowy
poszczególnych wersów i zwrotek. Jedynie refren utrzymany jest w parzystym metrum 4/4 i
oparty na śpiewnej, lirycznej melodii. Tekst utworu to modlitwa błagalna o opiekę i
wstawiennictwo.
Ciekawym przykładem pieśni jadwiżańskiej jest też utwór Jerzego Rosińskiego i ks.
Józefa Smulczyńskiego pod tytułem Święta Jadwigo (nr 11)18 z 1999 roku. Pieśń składa się
bowiem z pięciu dwuwersowych zwrotek bez refrenu. Rytmika utworu jest typowo
marszowa, a melodia w tonacji f-moll uroczysta, o fanfarowym charakterze. Tekst
koncentruje się wokół zasług świętej Jadwigi wobec narodu polskiego.
Następną pieśnią tych samych autorów z 1999 roku jest bardziej rozbudowany utwór Z
kraju sąsiedniego (nr 12)19. Metrum 6/8 i łagodniejsza niż w poprzedniej pieśni rytmika
nadają melodii taneczny charakter. W budowie tekstu zwraca uwagę powtórzenie trzeciego
wersu, które w każdej ze zwrotek jest apostrofą do królowej z prośbą o wstawiennictwo.
Autor nawiązując bezpośrednio do jej życiorysu podkreśla, że mimo, iż pochodziła z obcego
kraju, bardzo dbała o sprawy nowej ojczyzny, która zawdzięcza jej połączenie Orła z Pogonią
(w. 2). Wspomina też kościoły i klasztory ufundowane przez królową.
15
Tekst i melodia: BARTKOWSKI BOLESŁAW (red.), Śpiewnik ..., s. 390-391.
Tekst: POSTAWA STANISŁAW (red.), Ku czci Świętej Jadwigi Królowej..., s. 88-89.
17
Tekst i melodia: http://www.swjadwiga.pl/index2.php?action=parafia&a=patronka (20.03.2009).
18
Tekst i melodia: SMULCZYŃSKI, JÓZEF, Zaśpiewaj z radością. Pieśni kościelne z towarzyszeniem organowym
w harmonizacji Jerzego Rosińskiego, Kielce 2008, nr 173.
19
Tekst i melodia: TAMŻE, nr 174.
16
6
PIEŚNI ŚWIECKIE
Do grupy tej zaliczyć można pieśni napisane z okazji uroczystości ku czci królowej. I
tak, Pieśń o św. Jadwidze Królowej (nr 13)20 to pod względem chronologii powstania
pierwsza z pieśni jadwiżańskich „okolicznościowych”. Tekst został napisany w 2002 roku
przez prof. Zbigniewa Lesia – dyrektora organizacji polonijnej The Queen Jadwiga
Foundation w Toorak (Australia) – który jest jednocześnie autorem aranżacji muzycznej
pieśni.
Nietrudno zauważyć, że tekst pieśni nawiązuje do problemów przebywającej poza
krajem ojczystym Polonii. Za takim pojmowaniem utworu przemawia już jego pierwszy wers,
w którym autor zaznacza, iż Jadwiga Andegaweńska przybyła na dwór krakowski z dalekiej
krainy. Tym samym odnajduje paralelę między sytuacją królowej z „obcego” kraju, a sytuacją
współczesnych emigrantów. W tym kontekście nie dziwi także, że obraz królowej w tej pieśni
różni się nieco od pozostałych pieśniowych wyobrażeń o świętej. Jest ona wprawdzie i w tym
utworze piękną kobietą o łagodnym kojącym uśmiechu, jednakże na plan pierwszy wysuwają
się tu rozjemcze umiejętności władczyni, a także jej głęboka wiara i kult krzyża. Tekst jest
pełen refleksji – mało tu optymizmu. Sam fakt, iż składa się głównie z szeregu pytań
retorycznych świadczy o ogromie różnego typu wątpliwości, które nękają współczesnego
człowieka, zwłaszcza tego, który znalazł się w sytuacji nietypowej – np. na emigracji. Jedyną
iskrę nadziei na pokonanie problemów daje, według tekstu pieśni, wiara w pośrednictwo
świętej Jadwigi i sama jej osoba, jako wzór pokory i gorliwości w życiu, narażonym na ciągłe
próby.
Hymn Rodziny Szkół jadwiżańskich Blaskiem Jej rozpromieniony (nr 14)21 napisany w
2007 roku przez Piotra Grudnia, to pieśń nieco inna pod względem charakteru i przekazu.
Odmienna jest bowiem grupa do której skierowana jest pieśń – są to głównie uczniowie szkół,
którym patronuje święta Jadwiga. Jednakże podobnie jak w pieśni Zbigniewa Lesia tekst
utworu niezbyt optymistycznie ukazuje życie człowieka współczesnego, które jest tu
przyrównywane do „ciągłego odbijania się od dna” (w. 14), życie, któremu towarzyszą
samotność (w. 25), zmęczenie (w. 3) i „beznadziejne łzy” (w. 26). Ponieważ te stany i emocje
nieobce były także królowej, jest tu ona ukazana jako ta, „co zna brzemię udręk ludzkich” (w.
15-16) i współczuje każdemu cierpiącemu. Eksponowane jest także zaufanie, którym darzyła
królowa Krzyż Chrystusa w chwilach słabości i cierpienia. Już w pierwszej zwrotce Czarny
20
21
Tekst i melodia: http://www.qjfpl.org/Piesn/Pol_Pies_P0_0.htm (20.12.2009).
Teskt i melodia: http://rodzinajadwigiwawelskiej.pl/forum/viewtopic.php?t=303 (20.09.2008).
7
Krzyż ukazany jest jako powiernik świętej Jadwigi, w refrenie zaś wpatrzenie w Krzyż
Wawelski staje się sposobem na ukojenie i uwolnienie od trosk.
Tekst chronologicznie najnowszej pieśni poświęconej królowej Jadwidze pod tytułem Z
grodu nad Dunajem (nr 15)22 został napisany przez Zytę Bętkowską w 2008 r. Dostosowanie
do wcześniej istniejącej melodii uwarunkowało schemat wersyfikacji i układ akcentów
wiersza. Utwór reprezentuje formę pieśni zwrotkowej z refrenem. Dwie pierwsze zwrotki
utworu odnoszą się bezpośrednio do faktów znanych z życiorysu królowej. Autorka
przypomina o obcym pochodzeniu świętej Jadwigi, zwraca uwagę na jej pobożność i
uwielbienie krzyża, a przede wszystkim pokorę władczyni, która swe posłannictwo, czyli
królowanie, rozumiała jako służbę Bogu. Tak też można tłumaczyć słowa zawarte w 12
wersie pieśni, jeśli potraktuje się je jako inwersję. Bardzo wzruszający jest refren pieśni. Jest
on apostrofą do świętej królowej z prośba o naukę skromności, pokory i miłości bliźniego.
Pozostałą grupę pieśni świeckich poświeconych Jadwidze Andegaweńskiej stanowią
hymny szkół jadwiżańskich23, których analiza została w niniejszej publikacji z racji
ograniczeń formalnych tomu pominięta.
W skład omówionego zbioru 15 pieśni poświęconych Jadwidze Andegaweńskiej, poza
jedną pieśnią historyczną, dwiema pieśniami z chórem i orkiestrą wchodzą pieśni
jednogłosowe. Wszystkie utwory charakteryzuje przejrzysta metryczna i muzyczna
organizacja oraz podział stroficzny. Trudno jednak stwierdzić, że pieśni do świętej Jadwigi są
podobne, zwłaszcza iż reprezentują różnorodny poziom językowy – od utworów poetyckich
do tekstów o prostych słowach bez rozbudowanych metafor i symboliki ze sporadycznie
występującymi błędami, wynikającymi najczęściej z potrzeby dopasowania rymu, akcentu
melicznego lub ilości sylab. Tym bardziej jest zatem interesująca zgodność, z jaką w
pieśniach ukazywane są cechy królowej i istotne fakty z jej życia.
Najbardziej wyeksponowanym przymiotem świętej Jadwigi opiewanym w pieśniach jest
jej empatia, umiejętność współczucia i poszukiwanie drogi do Boga poprzez uczynki
miłosierdzia. W utworach jej poświęconych królowa postrzegana jest więc jako opiekunka
sierot (nr 7), wspomożycielka ubogich (nr 2, 3, 9), jako szerząca miłość bliźniego (nr 9) i
ucieczka pokrzywdzonych. Interesujące jest, iż kolejnymi licznie reprezentowanymi w
pieśniach atrybutami władczyni są pokorne poświęcenie i cierpienie, którego zaznała.
Źródłem tego cierpienia były według autorów tekstów jej obce pochodzenie i związana z nim
22
Tekst: http://rodzinajadwigiwawelskiej.pl/forum/viewtopic.php?t=635 (12.12.2009).
Według danych Rodziny Szkół Jadwiżańskich w Polsce istnieje ponad 197 szkół, którym patronuje święta
Jadwiga Królowa. (Por. http://rodzinajadwigiwawelskiej.pl/szkoly.html, 22.03.2010).
23
8
samotność w nowej ojczyźnie (nr 5, 12), małżeństwo, które zawarła w imię dobra poddanych
(nr 1), a także intrygi Habsburgów (oskarżenia o bigamię) i śmierć dziecka (nr 2). Równie
często otrzymuje święta Jadwiga miano orędowniczki Polaków i pośredniczki w prośbach
skierowanych do Boga (nr 4, 5, 7-10). Na równi z urodą królowej (nr 1, 11, 13) eksponowana
jest w pieśniach jej rola jako strażniczki pokoju i mediatorki w sporach (nr 1, 13, 16). Na
dalszych miejscach pod względem frekwencji znalazły się mądrość i roztropność władczyni
(nr 3, 4), jej starania o odnowienie działalności Akademii Krakowskiej (nr 4, 16) oraz
polityczne zaangażowanie i służba nowej ojczyźnie (nr 9, 12). W pieśniach znalazła także
odzwierciedlenie rola królowej w chrystianizacji Litwy (nr 2, 4, 8) i szerzeniu wiary (nr 11,
12) oraz bezgraniczne oddanie i posłuszeństwo krzyżowi i Chrystusowi ukrzyżowanemu (nr
4, 5, 13). Opiewana jest także wyjątkowa pokora i skromność świętej Jadwigi (nr 2, 4, 15). W
utworach poświęconych królowej znaleźć też można odwołania do jej odwiecznego kultu,
istniejącego na długo przed beatyfikacją (nr 1, 9). Za podsumowanie cnót Jadwigi
Andegaweńskiej służyć zaś może określenie królowej matką narodu polskiego (nr 8), mimo,
iż nie dane jej było zaznać macierzyństwa osobiście.
Rola pieśni jadwiżańskich w kształtowaniu świadomości religijnej i historycznej jest
niezaprzeczalna. Eksponują one zdolność królowej do łączenia pozornie wykluczających się
postaw, takich jak filozofie życiowe, reprezentowane przez ewangeliczne siostry Marię i
Martę24, czy umiejętność kompromisu między jej rolą polityczną a służbą zwykłemu
człowiekowi. Pieśni te pełnią zatem także rolę wychowawczą. Prezentują bowiem życie
świętej Jadwigi jako wzorzec godny naśladowania i przybliżają jej postać szerokiemu gronu
odbiorców, niezależnie od stopnia zaawansowania ich wiedzy historycznej.
Bibliografia
BOROWSKA ANNA, Świętobliwa Jadwiga Królowa Polska. Wydanie przeznaczone dla
szerokich kół powodu zamierzonej kanonizacji, Warszawa 1912
DUNIN-WĄSOWICZ TERESA, Dwie Jadwigi, [w:] „Wiedza i Życie” 1997, nr 9
JANICKA-KRZYWDA URSZULA, Mądra i święta, [w:] „Posłaniec” 2007, nr 7, s. 20
KRĘT HELENA, Życie codzienne Jadwigi i Jagiełły, Kraków 2005
LANDAU MARTA, Klan królowych, [w:] „Wprost” 2008, nr 31, s. 70
MIKOŁEJKO ZBIGNIEW, Św. Jadwiga Królowa Lilia Wawelu, [w:] Żywoty świętych
poprawione, Warszawa 2000, s. 136-156
24
Ideał połączenia postaw Marii i Marty obrała królowa za motto życiowe, o czym świadczy gotycka plecionka
z inicjałów „mm”, którą się posługiwała. Emblemat ten widnieje na przekładzie Psałterza Floriańskiego
przeznaczonego dla królowej Jadwigi, na ścianach jej komnat i królewskim sygnecie.
9
PRZEŹDZIECKI ALEKSANDER, Życie domowe Jadwigi i Jagiełły z regestrów skarbowych z lat
1388-1417, Warszawa 1854
SROKA STANISŁAW A., Królowa Jadwiga, Kraków 2007
SZAJNOCHA KAROL, Jadwiga i Jagiełło. 1374-1413. Opowiadanie historyczne. Tomy 1-4,
Warszawa 1969
WYROZUMSKI JERZY, Królowa Jadwiga. Między epoką Piastowską i Jagiellońską, Kraków
2006
ZALESKI WINCENTY, Święta Jadwiga Królowa (1374-1399), [w:] Święci na każdy dzień,
Warszawa 1988
Źródła internetowe
Sodalicja św. Jadwigi Królowej, URL: http://sodalicja.org/ (18.09.2008)
Dzieło Królowej Jadwigi, [w:] Laudate. pl, URL:
http://www.laudate.pl/index.php?option=com_frontpage&Itemid=55 (10.09.2008).
10