docRaport otwarcia nt. polskiej polityki klastrowej
download 
Reklamacja Transkrypt
Raport otwarcia nt. polskiej polityki klastrowej
Raport otwarcia nt. polskiej polityki klastrowej opracowany na potrzeby prac Grupy roboczej ds. polityki klastrowej w ramach przedsięwzięcia Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości „Polskie klastry i polityka klastrowa”1 Spis treści: Wprowadzenie i wnioski............................................................................................................................................................... 2 I. Podstawowe definicje ............................................................................................................................................................... 7 II. Stan polskich klastrów ........................................................................................................................................................... 11 III. Sposób zdefiniowania polskiej polityki klastrowej oraz główne instrumenty wsparcia ........................................................ 17 IV. Wybrane modele polityki klastrowej..................................................................................................................................... 24 V. Przyszła polityka klastrowa w świetle przyjętych dokumentów rządowych i benchmarkingu klastrów ................................. 27 Aneks .......................................................................................................................................................................................... 35 Korzyści związane z funkcjonowaniem klastrów ........................................................................................................................ 35 Uzasadnienie dla interwencji publicznej .................................................................................................................................... 36 Najważniejsze instrumenty polskiej polityki klastrowej ............................................................................................................. 38 Przedsięwzięcie „Polskie klastry i polityka klastrowa” jest realizowane pod honorowym patronatem Ministra Gospodarki. Raport powstał w ramach przedsięwzięcia PARP: „Polskie klastry i polityka klastrowa”. Przedsięwzięcie realizowane jest w ramach projektu systemowego: „Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnianie innowacji”, finansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, poddziałanie 2.1.3. 1 Opracował: Maciej Dzierżanowski, ekspert w przedsięwzięciu PARP „Polskie klastry i polityka klastrowa” Wprowadzenie i wnioski Raport otwarcia stanowi punkt wyjścia do prac Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, której celem jest wypracowanie kierunków i założeń dla polityki klastrowej w Polsce do roku 2020 na podstawie wniosków i rekomendacji wynikających z dotychczas realizowanej polityki w obszarach mających wpływ na rozwój klastrów w Polsce oraz przy uwzględnieniu doświadczeń i dobrych praktyk krajowych i zagranicznych. Jedną z głównych płaszczyzn prac Grupy ma być przedyskutowanie i odpowiedź na pytania jakie cele mogą i powinny stać przed polityką klastrową w Polsce oraz jakie klastry i inicjatywy klastrowe chcemy widzieć w przyszłości – tj. jakie są ich potrzeby i determinanty rozwoju w najbliższych latach. W ramach prac Grupy roboczej dyskutowane będą polityki i działania poszczególnych ministerstw, agencji, województw/regionów w obszarach mających wpływ na rozwój klastrów w Polsce. Pozwoli to upowszechnić tematykę klastrową w planowaniu tych polityk. Rezultaty prac Grupy będą stanowić rekomendacje przy planowaniu kolejnej perspektywy finansowej dla funduszy strukturalnych Unii Europejskiej 2014-2020. Definiowanie przyszłej polityki klastrowej wymaga diagnozy obecnego stanu klastrów oraz inicjatyw klastrowych i ich koordynatorów. Przeprowadzone analizy, w tym badanie benchmarkingowe klastrów zrealizowane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w 2010 r.2, prowadzą do następujących wniosków. 1. Inicjatywy klastrowe nie zawsze powstają tam, gdzie analizy statystyczne wskazywałyby na istnienie istotnych skupisk przedsiębiorstw. Co więcej benchmarking klastrów wskazuje, że potencjał ekonomiczny 47 sformalizowanych klastrów3 jest stosunkowo niewielki – ok. 2 tys. podmiotów i zatrudnienie na poziomie ok. 250 tys. Rodzi to pytanie na ile potrzebujemy mobilizacji nowych inicjatyw klastrowych i w jakim celu oraz jaka powinna być rola innych instytucji otoczenia, takich jak chociażby specjalne strefy ekonomiczne, parki naukowotechnologiczne, czy izby gospodarcze, a także mniej lub bardziej sformalizowane kluby biznesu. 2. Funkcjonujące w Polsce inicjatywy klastrowe są dość silnie uzależnione od publicznego finansowania, zaś jego wycofanie skutkuje często śmiercią inicjatywy, o czym świadczy chociażby fakt, iż do udziału w benchmarkingu zakwalifikowano 47 aktywnych, sformalizowanych klastrów spośród ok. 170-180 różnego rodzaju inicjatyw, które powstały w Polsce w ostatnich latach. Finansowanie publiczne jest z jednej strony potrzebne na początkowym etapie rozwoju inicjatyw, zanim podmioty prywatne dostrzegą korzyści związane z ich funkcjonowaniem i zdecydują się finansować je ze środków prywatnych. Z drugiej strony, wskazane są także mechanizmy, które stosunkowo wcześnie będą mobilizować choćby nieznaczne finansowanie prywatne oraz motywować koordynatorów do 2 Benchmarking klastrów w Polsce – 2010, PARP, Warszawa 2010. Badanie zrealizowane w ramach projektu systemowego PARP „Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnienie innowacji” finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL) – Poddziałanie 2.1.3; raport dostępny jest na stronie www.pi.gov.pl 3 Benchmarking odwołuje się do pojęcia sformalizowanych (zorganizowanych) klastrów. Więcej wyjaśnień w rozdziale 1 zawierającym definicje podstawowych pojęć. 2 pozyskiwania tego typu finansowania (chociażby z tytułu świadczenia usług dla podmiotów klastra). 3. Wyniki benchmarkingu wskazują, że generalnie – poza wyjątkami, które niewątpliwie istnieją – działania podejmowane przez inicjatywy klastrowe nie prowadzą do poprawy innowacyjności i pozycji konkurencyjnej ich członków. Ograniczona jest aktywność w zakresie kooperacji biznesowej (rozwijanie wspólnej oferty, dystrybucji czy jednego sztandarowego produktu klastra). Jednocześnie stosunkowo słabą stroną polskich klastrów jest innowacyjność i współpraca ze sferą badawczo-rozwojową. Klastry także w niewielkim stopniu wykorzystują potencjał, jaki daje współpraca z zagranicznymi instytucjami, czy klastrami. Powyższe obserwacje zdają się wskazywać na konieczność podnoszenia kompetencji koordynatorów klastrów, zarówno w zakresie definiowania strategii rozwoju klastra, animowania wspólnych działań biznesowych, jak i współpracy ze sferą B+R. Pojawia się także pytanie jakie dodatkowe instrumenty (np. typu Bon na innowacje) mogą wspierać rozwój takiej współpracy w zakresie B+R, a także w jaki sposób efektywnie stymulować np. internacjonalizację podmiotów funkcjonujących w ramach klastrów i inicjatyw klastrowych. Obserwując doświadczenia zagraniczne widzimy, że polityka klastrowa może mieć różne cele oraz może korzystać z różnych narzędzi i rozwiązań (co związane jest także z różnymi potrzebami poszczególnych klastrów). W pewnym uproszczeniu można także wyróżnić dwa zasadnicze modele polityki klastrowej, które mają różne szczegółowe mutacje i realizują różne cele. Pierwszy model – bliższy węższemu rozumieniu polityki klastrowej – zakłada wspieranie głównie koordynatorów klastrów (czy też organizacji klastrowych), których funkcjonowanie powinno przynosić korzyści podmiotom działającym w danym klastrze (wsparcie dla podmiotów klastra jest niejako pośrednie). Drugi model – bliższy polityce rozwoju bazującej na klastrach (cluster-based policy) – zakłada, iż – niezależnie od dofinansowania kierowanego do koordynatora – wspiera się także w sposób bardziej ukierunkowany konkretne przedsięwzięcia realizowane przez podmioty działające w klastrach i ich konsorcja (np. w zakresie wspólnych prac badawczo-rozwojowych, innowacyjnych wdrożeń, programów kształcenia itp.). Powyższe rozróżnienie pozwala na sformułowanie wariantowej wizji dla przyszłej polityki klastrowej w Polsce. Uszczegółowienie i przedyskutowanie zarysowanych poniżej opcji oraz podjęcie decyzji odnośnie ostatecznej wizji polityki klastrowej będzie przedmiotem prac Grupy roboczej. Pierwszą wizją polityki klastrowej jest pośrednie oddziaływanie na rozwój klastrów poprzez finansowanie koordynatorów klastrów i ich działań ukierunkowanych na sieciowanie, rozwój współpracy i planowanie strategiczne. Tego typu wsparcie dostępne byłoby przede wszystkim na poziomie regionalnym, podczas gdy na poziomie krajowym podejmowane byłyby co najwyżej horyzontalne działania na rzecz podnoszenia jakości organizacji klastrowych i ich sieciowania. Różne polityki centralne mogą także wykorzystywać organizacje klastrowe (koordynatorów) jako pas transmisyjny dla wdrażania różnych instrumentów i realizowania przyjętych celów. Niezależnie na poziomie krajowym mogą pojawiać się także programy takie 3 jak obecne działanie 5.1. PO IG4, które zapewniają możliwość realizowania przez koordynatorów inicjatyw klastrowych o znaczeniu ponadregionalnym niezbędnych inwestycji infrastrukturalnych lub wspólnych prac badawczo-rozwojowych. Tak zarysowana wizja byłaby kontynuacją obecnie realizowanego podejścia. Druga wizja bliższa jest modelowi polityki rozwoju bazującej na klastrach (cluster-based development policy). Przyjmowałaby ona założenie koordynacji i koncentracji różnych instrumentów polityki publicznej (w tym przedsiębiorczości, innowacyjności, naukowotechnologicznej, rozwoju zasobów ludzkich, regionalnej) wokół klastrów (w rozumieniu skupisk przedsiębiorstw i instytucji otoczenia) o największym potencjale rozwojowym. Inicjatywy klastrowe i koordynatorzy byliby wykorzystywani także do uzgadniania w gronie uczestników klastra projektów i przedsięwzięć istotnych dla jego rozwoju. Z uwagi na inną skalę i aspiracje takiej polityki niezbędna byłaby selekcja klastrów o wysokim potencjale rozwojowym (zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym), a następnie ukierunkowanie instrumentów wsparcia na realizację projektów i przedsięwzięć rozwojowych w tych klastrach. Istotną różnicą w stosunku do poprzedniego modelu, byłoby to, że środki publiczne trafiałyby także bezpośrednio do podmiotów funkcjonujących w ramach wybranych klastrów, a nie głównie do ich koordynatorów. Realizowana byłaby wiązka projektów rozwojowych przez różne podmioty klastra (w tym firmy, uczelnie, jednostki B+R, instytucje otoczenia biznesu) lub ich konsorcja. Projekty te byłyby realizowane w różnych obszarach – od inwestycji w infrastrukturę, poprzez projekty badawczo-rozwojowe, do inwestycji w kapitał ludzki – i wynikałby z uzgodnień pomiędzy podmiotami funkcjonującymi w ramach poszczególnych klastrów (tj. uzgodnionej strategii rozwoju). Dzięki temu realizowany byłby postulat koordynacji i koncentracji różnych polityk publicznych i instrumentów wsparcia. Analiza obecnego sposobu zdefiniowania polityki klastrowej w Polsce oraz różnego rodzaju dokumentów strategicznych wskazuje, iż przesuwamy się od wąsko rozumianej polityki klastrowej do bardziej selektywnej polityki rozwoju bazującej na klastrach (cluster-based development policy). Wyznacznikiem tego przesunięcia są m.in. zapisy Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego przyjętej przez rząd w lipcu 2010 r., zgodnie z którymi wsparcie będzie skierowane szczególnie do klastrów o największym potencjale konkurencyjnym – wykazujących się obecnie konkurencyjnością międzynarodową, bądź dających realną szansę na zbudowanie takiej konkurencyjności w przyszłości. Jednocześnie wspieranie klastrów ma dotyczyć m.in.: działalności badawczo-rozwojowej, wsparcia międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw, rozwoju jakości kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, stymulowania współpracy branżowej oraz powstawania nowych przedsiębiorstw. W podobnym kierunku idą także zapisy Krajowego Programu Reform na rzecz realizacji strategii „Europa 2020” przyjętego przez Radę Ministrów w kwietniu 2011 r., zgodnie z którymi za selekcją najbardziej konkurencyjnych klastrów (w tym klastrów technologicznych o największym potencjale innowacyjnym) powinna iść koncentracja środków publicznych (w tym funduszy z UE) na tych klastrach. Wyselekcjonowane inicjatywy klastrowe powinny być preferowane w ramach istniejącego systemu wydatkowania funduszy strukturalnych. Jednocześnie zapisy 4 Wspieranie rozwoju powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (PO IG) – więcej na www.parp.gov.pl. 4 projektu Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki nie idą tak daleko i zakładają jedynie wspieranie współpracy w ramach klastrów oraz powiązań kooperacyjnych, a także wsparcie procesów klasteringu w specjalnych strefach ekonomicznych. Analiza powyższych dokumentów wskazuje, że istnieje potencjał do dyskusji o przyszłej polityce klastrowej w Polsce. Będzie ona wymagała omówienia następujących pytań i dylematów: w jakich obszarach przede wszystkim potrzebne i pożądane jest wspieranie klastrów i działających w nich firm (sieciowanie, tworzenie powiązań kooperacyjnych, finansowanie prac badawczo-rozwojowych i wdrożeń, współpraca z sektorem B+R, czy też internacjonalizacja); inaczej – jakie czynniki będą przede wszystkim determinować konkurencyjność polskich przedsiębiorstw w najbliższych latach i jaki profil polityki klastrowej jest potrzebny; czy polityka klastrowa powinna mieć wymiar bardziej horyzontalny (rozproszony) i stosunkowo wąski (finansowanie dużej liczby inicjatyw klastrowych i koordynatorów – tj. głównie sieciowania i tworzenia powiązań kooperacyjnych między przedsiębiorstwami oraz między przedsiębiorstwami i instytucjami otoczenia biznesu, w tym jednostkami naukowymi), czy też bardziej skoncentrowany na wybranej grupie klastrów o wysokim potencjale (specjalizacjach gospodarczych będących motorami rozwojowymi kraju i plasujących go w międzynarodowym podziale pracy) obejmujący szereg różnych instrumentów wsparcia kierowanych szerzej – tj. nie tylko do koordynatora, ale przede wszystkim do podmiotów funkcjonujących w klastrach (tj. firm i instytucji otoczenia) i budujących także lepsze warunki ramowe dla rozwoju tych klastrów (m.in. w zakresie infrastruktury, dostępności środków na badania i odpowiedniego kapitału ludzkiego); w jakim wymiarze ilościowym i czasowym oraz na jakim poziomie (krajowym, regionalnym, czy lokalnym) powinniśmy wspierać inicjatywy klastrowe i koordynatorów klastrów; jakie kompetencje i funkcje koordynatorów chcielibyśmy widzieć i w jakim zakresie możemy wykorzystywać inne instytucje otoczenia biznesu, takie jak specjalne strefy ekonomiczne, czy parki naukowo-technologiczne dla rozwoju klastrów; czy polityka klastrowa powinna koncentrować się przede wszystkim na rozwoju lokalnym, regionalnym, czy budowaniu konkurencyjności kraju w układzie międzynarodowym (tj. wzmacnianiu klastrów o największym potencjale konkurencyjnym zgodnie z polaryzacyjno-dyfuzyjnym modelem rozwoju); jakiego rodzaju klastry powinniśmy wspierać (tradycyjne czy innowacyjne, nowopowstające czy już obecne w strukturze gospodarki) i na jakim poziomie (kraju, regionu, itp.); w jaki sposób powinniśmy wspierać 5 już istniejące skupiska i specjalizacje gospodarcze, a w jaki sposób stymulować powstawanie nowych bazujących na nowych technologiach lub rynkach; czy powinniśmy dokonywać selekcji inicjatyw klastrowych, czy klastrów i w jaki sposób – czy bazując na analizach statystycznych, foresighcie i decyzjach politycznych, czy raczej na konkursach; czy powinniśmy stosować podejście odgórnego tworzenia czy też mobilizowania inicjatyw (top-down), czy wspierania inicjatyw oddolnych (bottom-up); na ile potrzebujemy mobilizacji nowych inicjatyw klastrowych odpowiadających skupiskom występującym w strukturze gospodarczej; na ile potrzebujemy koordynacji różnych polityk (w tym przedsiębiorczości, innowacyjności, naukowo-technologicznej, rozwoju zasobów ludzkich, regionalnej) oraz koordynacji i koncentracji różnych instrumentów i działań w ramach polityki spójności; czy polityka klastrowa może stanowić pewną alternatywę lub uzupełnienie dla wykorzystywanych obecnie schematów strategicznego planowania rozwoju (regionalnych strategii rozwoju/innowacji, projektów foresightowych, strategii branżowych itp.). 6 I. Podstawowe definicje (klaster, inicjatywa klastrowa, powiązanie kooperacyjne, koordynator klastra oraz polityka klastrowa i polityka bazująca na klastrach) Polityka klastrowa jest polityką mającą na celu stymulowanie rozwoju klastrów rozumianych jako: „geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, jednocześnie współdziałających i konkurujących ze sobą.”5 Powiązanie firm i instytucji należy rozumieć jako pewną specjalizację gospodarczą, czy też profil działalności związany z określonym produktem końcowym lub usługą, zaś klaster może obejmować firmy z różnych branż działające w ramach pewnego łańcucha wartości6. Firmy działające w klastrze są jednak niezależne – konkurują między sobą i jednocześnie w niektórych obszarach współpracują. W klastrze ważna jest także współpraca przedsiębiorstw z instytucjami otoczenia, takimi jak: uczelnie i jednostki badawczorozwojowe, placówki edukacyjne, instytucje certyfikacyjne i inne, a także administracja. Należy przyjąć, że klastrem jest takie skupisko firm i instytucji, które charakteryzuje się wysokim poziomem różnego rodzaju interakcji, powiązań funkcjonalnych i współpracy (przy zachowaniu konkurencji). Te charakterystyki oraz nagromadzenie różnego typu wyspecjalizowanych podmiotów i zasobów (efekt aglomeracji) są kluczowe dla wysokiej innowacyjności i konkurencyjności danego klastra (czytaj skupiska firm i instytucji otoczenia). Przyjęcie powyższej definicji klastra implikuje, iż polityka klastrowa może obejmować szereg działań i instrumentów ukierunkowanych na wspieranie rozwoju określonego skupiska firm i instytucji. W najwęższym ujęciu polityka klastrowa obejmuje wspieranie koordynatorów klastrów, których funkcjonowanie przyczynia się do rozwoju danego skupiska firm i instytucji otoczenia. W najszerszym ujęciu polityka rozwoju bazująca na klastrach (cluster-based development policy) obejmuje wiele różnych polityk i instrumentów, które w sposób skoordynowany wspierają rozwój klastrów. Jej ważnym elementem jest m.in. oddziaływanie na specyficzne warunki ramowe istotne dla rozwoju danego klastra (tj. odpowiednią infrastrukturę, wyspecjalizowane zasoby ludzkie, sprzyjające regulacje itp.). 5 Micheal Porter, The Competitive Advantage of Nations, 1986r. Np. klaster stoczniowy – firmy produkujące meble okrętowe, zaś klaster spożywczy – producentów wyspecjalizowanych linii produkcyjnych/maszynowych 6 7 Koordynatorem klastra jest podmiot (stąd także określenie organizacja klastrowa), który organizuje i animuje rozwój interakcji, powiązań i współpracy w klastrze7, a także świadczy wyspecjalizowane usługi na rzecz firm i innych podmiotów działających w danym skupisku. Inicjatywę klastrową należy zaś definiować jako formę organizacyjną gromadzącą kluczowych graczy klastra na rzecz jego rozwoju8, w tym także pewną formułę partnerstwa, która służy uzgadnianiu działań istotnych dla rozwoju danego klastra. Inicjatywa klastrowa jest często organizowania przez koordynatora9 i jednocześnie – co nie musi być sprzeczne – często określa zadania dla tego koordynatora. Koordynator może być także instytucjonalną emanacją inicjatywy klastrowej – co dobrze obrazuje przykład zawiązywanych stowarzyszeń, które mogą być jednocześnie traktowane jako inicjatywa klastrowa (zgromadzenie członków) i koordynator (stowarzyszenie jako podmiot prawny posiadający swój zarząd i biuro). Inicjatywa klastrowa i koordynator mogą być jednak także odrębnymi bytami powiązanymi w określony sposób – np. umową konsorcjum. Powyższe pojęcia są dość mocno powiązane, zaś sprawę komplikuje dodatkowo fakt, iż w powszechnej praktyce potocznie najczęściej używane jest słowo klaster, także na określenie inicjatywy klastrowej i koordynatora. Trudno z tym walczyć, ponieważ nazwy przyjmowane przez inicjatywy klastrowe/koordynatorów mają często służyć promocji danego skupiska firm lub tworzeniu wspólnej marki, a także budowaniu identyfikacji wewnętrznej (tj. poczucia przynależności do klastra). Prawne umocowanie klastrów i powiązań kooperacyjnych w Polsce W polskim systemie prawnym pojęcie klastra zostało zdefiniowane w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi10. Zgodnie z tym rozporządzeniem przez klaster rozumie się przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności oraz co najmniej dziesięciu przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarcza na terenie jednego lub kilku 7 W początkowych fazach rozwoju współpracy wspomniane funkcje pełni często indywidualna osoba, która najczęściej określana jest jako animator klastra. W bardziej zaawansowanej fazie osoba taka nazywana jest częściej koordynatorem lub menedżerem klastra i jest zatrudniona w wyspecjalizowanej organizacji klastrowej (nazywanej także koordynatorem klastra), przy czym organizacja ta może zatrudniać także większą liczbę osób. 8 Szczegółowo patrz: Palmen, L., Baron, M., Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, PARP, Warszawa 2008. Niektórzy autorzy definiują także inicjatywę klastrową jako „zorganizowane działania na rzecz rozwoju i wzrostu konkurencyjności klastra w regionie, obejmujące przedsiębiorstwa, administrację i/lub środowisko nauki” Sölvell, Ö.; Lindqvist, G. & Ketels, C., The Cluster Initiative Greenbook, August 2003, Stockholm 2003. 9 W początkowej fazie zaś przez animatora, tj osobę fizyczną, swego rodzaju lidera, który ma pewną wizję rozwijania współpracy i budowania przyszłości danego skupiska firm i podmiotów. Animator może wywodzić się zarówno ze sfery biznesu, administracji jak i instytucji otoczenia. 10 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi (Dz. U. Nr 226, poz. 1651z późn. zm.). 8 sąsiednich województw, konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, przy czym co najmniej połowę podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy. W podobny sposób pojęcie klastra jest także definiowane w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego w sprawie pomocy finansowej na promocję gospodarczą Polski Wschodniej11. Zgodnie z tym rozporządzeniem przez klaster należy rozumieć przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub podmiotów działających na rzecz innowacyjności, jednostek naukowych oraz przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiadujących województw Polski Wschodniej konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych siecią współpracy. Zgodnie z tym rozporządzeniem wsparcie na tworzenie i rozwój klastra może być udzielone na tworzenie i rozwój klastra, obejmującego łącznie co najmniej 5 przedsiębiorców, co najmniej 1 jednostkę naukową i co najmniej 1 podmiot działający na rzecz rozwoju gospodarczego lub podmiot działający na rzecz innowacyjności, mających siedzibę12 na terenie co najmniej 2 województw Polski Wschodniej. Z kolei Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego w sprawie udzielania pomocy finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka13 definiuje pojęcie powiązania kooperacyjnego, które może być także stosowane do klastrów korzystających z działania 5.1. PO IG14. Przez powiązanie kooperacyjne rozumie się zgrupowanie działających w określonym sektorze niepowiązanych ze sobą przedsiębiorców, prowadzących działalność innowacyjną, oraz organizacji badawczych i instytucji otoczenia biznesu, które ma na celu stymulowanie działalności innowacyjnej przez promowanie intensywnych kontaktów, korzystanie ze wspólnego zaplecza technologicznego, wymianę wiedzy i doświadczeń, przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorców wchodzących w skład tego zgrupowania. Zgodnie z tym rozporządzeniem w powiązaniu kooperacyjnym powinno uczestniczyć co najmniej 10 przedsiębiorców, jedna organizacja badawcza i jedna instytucja otoczenia biznesu, zaś 11 Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 1 kwietnia 2009 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej na promocję gospodarczą Polski Wschodniej, tworzenie sieci współpracy centrów obsługi inwestora, tworzenie i rozwój klastrów, tworzenie polityki rozwoju regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013. 12 A w przypadku osób fizycznych – miejsce zamieszkania. 13 Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 7 kwietnia 2008 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013. 14 Tytuł tego działania to: „Wspieranie rozwoju powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym”. Warto zwrócić uwagę, że pojęcie klastra jest szersze niż pojęcie powiązania kooperacyjnego. W szczególności w klastrze może występować kilka powiązań kooperacyjnych. 9 w przypadku projektów na wczesną fazę rozwoju powiązania kooperacyjnego co najmniej 6 przedsiębiorców. Nie mniej niż połowę uczestników powiązania kooperacyjnego powinni stanowić mikroprzedsiębiorcy, mali lub średni przedsiębiorcy. Udział w przychodach ze sprzedaży poza obszar, na którym zlokalizowane jest powiązanie kooperacyjne powinno wynosić ogółem co najmniej 30 % (10% w przypadku projektów na wczesną fazę rozwoju powiązania kooperacyjnego). Powyższe rozporządzenia przewidują także koordynatora klastra lub powiązania kooperacyjnego, nie definiują natomiast pojęcia inicjatywy klastrowej, jakkolwiek należy zwrócić uwagę, że wymogi ilościowe zawarte w definicjach klastrów i powiązania kooperacyjnego wyznaczają pośrednio minimalny skład inicjatywy klastrowej. Tabela nr 1 Wymogi dla koordynatorów klastrów i powiązań kooperacyjnych Pomoc finansowa nie związana z programami operacyjnymi Program Operacyjny Polska Wschód Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Koordynatorem może być: 1) fundacja, 2) stowarzyszenie zarejestrowane, 3) spółka akcyjna, 4) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, 5) organizacja przedsiębiorców15 których podstawowym przedmiotem działalności jest realizacja przedsięwzięć na rzecz przedsiębiorców oraz na rzecz współpracy przedsiębiorców z jednostkami naukowymi, szkołami lub organami administracji samorządowej. Koordynatorem może być: 1) podmiot działający na rzecz rozwoju gospodarczego, 3) jednostka naukowa, 4) podmiot działający na rzecz innowacyjności, prowadzący działalność w zakresie realizacji przedsięwzięć na rzecz przedsiębiorców oraz na rzecz współpracy przedsiębiorców z podmiotami działającymi na rzecz rozwoju gospodarczego oraz podmiotami działającymi na rzecz innowacyjności, a także z jednostkami naukowymi. Koordynatorem może być: 1) fundacja, 2) stowarzyszenie zarejestrowane, 3) spółka akcyjna, 4) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, 5) organizacja badawcza, 6) organizacja przedsiębiorców16 7) instytut naukowy Polskiej Akademii Nauk których przedmiotem działalności jest realizacja przedsięwzięć na rzecz przedsiębiorców oraz na rzecz współpracy przedsiębiorców z instytucjami otoczenia biznesu oraz organizacjami badawczymi. 15 Działająca na podstawie: a) ustawy z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle, b) ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie zawodowym niektórych przedsiębiorców, c) ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych. 16 J.w. 10 II. Stan polskich klastrów17 W Polsce nie ma jednego kompleksowego badania, które przedstawiałoby istniejące w Polsce klastry w rozumieniu statystycznie istotnych skupisk przedsiębiorstw. Pewien obraz dostarcza jednak raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” (obejmujący analizę wybranej grupy sformalizowanych klastrów) oraz Europejskie Obserwatorium Klastrów (European Cluster Observatory)18. To drugie badanie wskazuje na istnienie w Polsce ok. 246 klastrów (w rozumieniu statystycznie istotnych skupisk) o różnym potencjale (patrz Tabela nr 1 poniżej). Szczegółowy rozkład branżowy tych skupisk przedstawiamy w Tabeli nr 2 w dalszej części raportu. Tabela nr 1. Liczba klastrów w Polsce z uwzględnieniem ich potencjału według European Cluster Observatory Liczba klastrów, w których Liczba powstały inicjatywy Potencjał klastra klastrów Liczba Udział 7 50,0% 14 23 34,3% 67 37 22,4% 165 SUMA 246 67 27,2% Ocena potencjału klastra przeprowadzana w ramach European Cluster Observatory (ECO), oparta jest na wyliczeniu trzech wskaźników: 1) rozmiaru (size) – jeżeli region znajdzie się na liście 10% regionów o najwyższym zatrudnieniu w danej wiązce branżowej19 w Europie, branża ta otrzymuje „gwiazdkę”, 2) specjalizacji (specialisation) – jeżeli stosunek ilorazu zatrudnienia w wiązce branżowej w regionie i zatrudnienia w regionie ogółem do ilorazu zatrudnienia w wiązce branżowej w Europie i zatrudnienia ogółem w Europie jest większy od 2, klaster uzyskuje „gwiazdkę” 3) udziału w regionie (focus) – jeżeli dana wiązka branżowa w regionie należy do 10% branż o najliczniejszym zatrudnieniu, otrzymuje „gwiazdkę”. 17 Rozdział w przeważającej części opiera się na raporcie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010”, PARP, Warszawa 2010. Badanie było realizowane w ramach projektu systemowego PARP „Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnienie innowacji” finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL) – Poddziałanie 2.1.3. 18 Źródło: www.clusterobservatory.eu. 19 W ramach badania European Cluster Observatory zgromadzono dane na temat poziomu zatrudnienia w każdej z 41 wyróżnionych wiązek branż w 404 europejskich regionach. Przez wiązki branż rozumie się pewne powiązane, a niekiedy współzależne, grupy NACE – tj. Statystycznej Klasyfikacji Działalności Gospodarczej w Unii Europejskiej (na 3 lub 4 poziomie klasyfikacji). 11 Jeżeli dana wiązka branżowa zatrudnia mniej niż 1000 osób w regionie, skupisko nie otrzymuje żadnej gwiazdki. Kryterium to zostało przyjęte, aby uniknąć pojawiania się bardzo małych klastrów o niewielkim znaczeniu dla gospodarki. Niezależnie od wyników European Cluster Observatory dysponujemy także wynikami inwentaryzacji sformalizowanych klastrów przeprowadzonej w 2008r. przez PARP, zweryfikowanymi i uzupełnionymi przed rozpoczęciem benchmarkingu klastrów w 2010 roku. Do badania benchmarkingowego zaproszono grupę 47 klastrów. Większość z nich jest stosunkowo młoda – aż 74,5% z nich powstało po 2006 roku, co zapewne nieprzypadkowo wiąże się z dostępnością środków unijnych w perspektywie finansowej 2007-2013. Porównując wyniki benchmarkingu klastrów z danymi z European Cluster Obserwatory widzimy wyraźne rozbieżności pomiędzy inicjatywami, które powstały a wyróżnionymi skupiskami, co obrazuje m.in. Tabela nr 2. Ponad połowa sformalizowanych klastrów powstawała w oderwaniu od największych skupisk przedsiębiorstw zdefiniowanych przez European Cluster Observatory i jednocześnie jedynie w 27% z tych skupisk pojawiły się inicjatywy klastrowe. Na stosunkowo niewielkie znaczenie aktywnych, sformalizowanych klastrów w Polsce wskazuje także szacunek łącznego zatrudnienia w klastrach biorących udział w badaniu. Na bazie publikowanych danych można szacunkowo przyjąć, że kształtuje się ono na poziomie nie większym niż ok. 250 tys. pracowników20. Jeżeli odnieść ten szacunek do sumy zatrudnionych ogółem w Polsce (ok. 15,8 mln według danych Eurostatu za 2009 r.), iloraz ten wynosi zaledwie 1,6%, podczas gdy udział zatrudnionych w klastrach wyróżnionych przez ECO dla Polski wynosi ok. 15,5%, zaś ogólnie dla Unii Europejskiej (EU-27) – 20,7%. Ponadto warto zauważyć, iż zgodnie z wynikami benchmarkingu łącznie uczestnikami aktywnych inicjatyw klastrowych było ok. 2000 podmiotów (średnio niewiele ponad 42 podmioty i w najlepszym przypadku 122 podmioty)21, z czego prawie 79% stanowiły przedsiębiorstwa. Klastry biorące udział w badaniu reprezentowały zarówno branże wysoce innowacyjne (15 klastrów działających m.in. w sektorze informatyki, lotnictwa, ekoenergetyki), średnio innowacyjne (19 zajmujących się m.in. hotelarstwem i turystyką) oraz nisko innowacyjnych (13 m.in. z sektora budownictwa, poligrafii i branży drzewno-meblarskiej). Rozkład branżowy badanych klastrów, jak również skupisk wyróżnionych przez European Cluster Observatory, prezentuje Tabela nr 2. 20 Raport nt. benchmarkingu podaje, że klastry gromadzą średnio 42 podmioty, które przeciętnie zatrudniają 5.800 pracowników (s. 48). 21 W przypadku 76,5% inicjatyw liczebność członków wynosiła nie więcej niż 60, zaś w przypadku 46% nie więcej niż 30). 12 Tabela nr 2. Rozkład branżowy inicjatyw klastrowych i klastrów w Polsce Branża działania klastra / Klastry biorące udział inicjatywy klastrowej w benchmarkingu Informatyka Lotnictwo Telekomunikacja Ekoenergetyka Budownictwo Hotelarstwo Turystyka Multimedia Biotechnologia Poligrafia Branża drzewnomeblarska Branża restauracyjna Branża spożywcza Budownictwo energooszczędne Farmacja Ochrona środowiska Gospodarka odpadami Chemia Energetyka Metalurgia Odlewnictwo Branża kotlarska Medycyna Wodociągi Motoryzacja Automatyka Transport Optyka Odzież22 Usługi finansowe Budowa ciężkich maszyn Edukacja i kreacja wiedzy23 Wyroby z papieru 22 23 Liczba 7 4 4 4 4 3 3 3 3 3 3 Udział 15% 9% 9% 9% 9% 6% 6% 6% 6% 6% 6% 2 2 2 4% 4% 4% 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 4% 4% 4% 4% 4% 4% 4% 2% 2% 2% 2% 2% 2% 2% 2% - - - Wszystkie inicjatywy klastrowe Liczba Udział 20 12% 5 3% 1 1% 14 8% 7 4% 1 1% 16 9% 2 1% 4 2% 4 2% 12 7% 1 1% 20 12% 2 1% 1 1% 3 2% 3 2% 9 5% 5 3% 1 1% 1 1% 3 2% 1 1% 3 2% 5 3% 7 4% 1 1% 4 2% 5 2% 1 1% Klastry według European Cluster Observatory Liczba Udział 1 0% 3 1% 36 15% 3 1% 2 1% 2 1% 12 37 5% 15% 2 8 4 8 2 7 29 16 12 1% 3% 2% 3% 1% 3% 12% 7% 5% 10 9 4% 4% W tym branża bieliźniarska. W tym: szkolenia i doradztwo. 13 Oświetlenie i sprzęt elektryczny Technologia produkcji Dystrybucja Ropa i gaz Tworzywa sztuczne Inne Łącznie - - - 7124 151% 1 17 18025 1% 11% 109% 7 7 6 4 4 15 246 3% 3% 2% 2% 2% 6% 100% Zgodnie z wynikami benchmarkingu, klastry formalizują się poprzez zakładanie stowarzyszeń, podpisywanie umów porozumienia lub konsorcjalnych (jakkolwiek pojawiały się także spółki kapitałowe (2), fundacja, izba gospodarcza oraz umowy o współpracy i partnerska). Sformalizowane klastry zrzeszają w dużej mierze przedsiębiorstwa (79%), choć prawie w każdym klastrze występują także przedstawiciele pozostałych typów instytucji – jednostek badawczo-rozwojowych, instytucji wsparcia, sektora pozarządowego oraz administracji publicznej. Wśród przedsiębiorstw, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią 47% członków inicjatyw, mikroprzedsiębiorstwa – 43%, zaś duże firmy (10%). Benchmarking klastrów przynosi konkluzję, iż badane inicjatywy generalnie nie dysponują dostatecznymi zasobami finansowymi adekwatnymi do realizowanych przez nie działań. Aż 20 z nich (44%) nie dysponowało w ciągu ostatnich dwóch lat żadnymi zewnętrznymi (publicznymi) środkami. Jednocześnie 13 inicjatyw uzyskiwało środki o wartości do 500 tys. zł., 2 inicjatywy między 500 tys. a 1 mln zł, 8 inicjatyw między 1 a 10 mln zł i 2 powyżej 10 mln zł. Zewnętrzne środki finansowe przeznaczone na rozwój klastrów w ciągu ostatnich 2 lat wyniosły od 102 tys. zł do 17 mln zł. Klastry, które nie uzyskały dofinansowania zewnętrznego w ciągu ostatnich dwóch lat dysponowały środkami na realizację wspólnych projektów w wysokości 10-50 tys. zł, zaś 13 klastrów nie dysponowało żadnymi własnymi środkami na realizację wspólnych projektów. Jednocześnie zdecydowana większość klastrów (ponad 70%) nie zbiera wśród podmiotów klastra składek członkowskich. W przypadku 7 klastrów składki członkowskie stanowią do 25% środków finansowych przeznaczanych na wspólne przedsięwzięcia. W przypadku 2 udział składek plasuje się odpowiednio w przedziałach 26-50% oraz 51-75% środków przeznaczanych na wspólne projekty. Tylko cztery klastry finansują wspólne projekty praktycznie w całości (w 76-100%) z funduszy zebranych wśród swoich podmiotów. Kwoty uzyskiwane przez klastry ze składek 24 Podczas wywiadów respondenci wskazywali na kilka branż jednocześnie, stąd liczba 71; udział poszczególnych branży był jednak odnoszony do ogólnej liczby klastrów (47), stąd suma udziałów przekracza 100%. 25 W badaniu poszczególne klastry zostały przyporządkowane do kilku branż jednocześnie, stąd liczba 180; udział poszczególnych branży był jednak odnoszony do ogólnej liczby inicjatyw (170), stąd suma udziałów przekracza 100%. 14 oscylują w granicach od kilku do kilkuset tysięcy złotych i są uzależnione od możliwości podmiotów będących członkami klastrów. Wskazuje to na duże trudności w finansowaniu działalności inicjatyw klastrowych ze środków własnych. W efekcie koordynatorzy rzadziej podejmują działania na dużą skalę (takie jak budowa wspólnej linii technologicznej lub laboratorium), natomiast zdecydowanie częściej działania o mniejszym wymiarze, takie jak wymiana informacji i wiedzy, sieciowanie, czy animowanie przedsięwzięć kooperacyjnych. Nieliczne klastry posiadają koordynatorów, którzy mogą w pełni zaangażować się w realizację zadań związanych z obsługą klastra. W ostatnich latach głównym źródłem finansowania działalności klastrów w Polsce były programy dofinansowywane ze środków Unii Europejskiej26. W okresie swojej działalności koordynatorzy klastrów pozyskali w sumie ponad 65,5 mln zł (w tym 32,2 mln PO IG) i zrealizowały 62 projekty finansowane ze źródeł zewnętrznych (79% tych projektów otrzymało dofinansowanie w wysokości niższej niż 1 mln zł). Najwięcej projektów uzyskało dofinansowanie ze Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (lata 2004-2006). Klastry w okresie programowania 2004-2006 zrealizowały 14 projektów na kwotę prawie 6,2 mln zł. Fundusze wówczas pozyskane przeznaczano głównie na rozwój sieci współpracy i innowacji w regionach. Obecnie głównie w ramach PO IG realizowane są większe projekty (10 projektów dofinansowanych w kwocie powyżej 2 mln zł)27 ukierunkowane na inwestycje infrastrukturalne (nowoczesne linie technologiczne i produkcyjne). Według benchmarkingu działania podejmowane przez klastry w większości przypadków nie prowadzą do poprawy innowacyjności i pozycji konkurencyjnej ich członków. Ograniczona aktywność w zakresie wspólnej oferty, dystrybucji czy jednego sztandarowego produktu klastra nie przekłada się na poprawę pozycji konkurencyjnej firm. Deklarowane korzyści dotyczą bardziej współpracy, czy rozwoju zasobów ludzkich niż poprawy wyników przedsiębiorstw. W tej sytuacji trwałość, przynajmniej niektórych struktur klastrowych, może być zagrożona. Zdaniem autorów raportu najważniejszym czynnikiem budującym potencjał polskich klastrów są aktywni koordynatorzy, którzy stawiają sobie za cel zwiększenie przewagi konkurencyjnej klastrów. Mimo iż 1/3 badanych klastrów działa w wysoce innowacyjnych branżach, niewielkie środki przeznaczane są na badania i rozwój. Także niewielka liczba osób zatrudnionych w klastrach 26 W tym: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) 2004-2006, Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) 2007-2013, Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) 20072013, Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW) 2007-2013, Regionalne Programy Operacyjne (RPO) programowania 2007-2013, program Leonardo da Vinci 1995-1999, 2000-2006, 2007-2013, Siódmy Program Ramowy 2007-2013, Program Interreg III 2004-2006, Program Europejskiej Współpracy Terytorialnej 2007-2013, a także program Innovation Express finansowany z budżetu krajowego. 27 Zarówno w ramach działania 5.1. ‘Wspierania powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym’, jak i działania 3.1. ‘Inicjowanie działalności innowacyjnej’. Zgodnie z danymi na początek maja br. w ramach działania 5.1. PO IG finansowanych łącznie jest 7 projektów o wartości ok. 100 mln zł. 15 zajmuje się badaniami i rozwojem – średnio jest to ok. 5% pracowników klastra. Inicjatywy nie podejmują także działań polegających na obejmowaniu ochroną prawną innowacji wprowadzonych w klastrze. Z informacji uzyskanych w trakcie wywiadów wynika, iż w przypadku wielu klastrów brak jest aktywnej współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a jednostkami naukowymi pomimo tego, że oficjalnie instytucje badawczo-naukowe są członkami inicjatywy. Respondenci nie wskazywali także na trudności w dostępie do infrastruktury laboratoryjnej, ale raczej na brak pomysłów na jej wykorzystanie w ramach współpracy z jednostkami badawczo-rozwojowymi. Jeżeli chodzi o internacjonalizację, wyniki benchmarkingu wskazują, iż inicjatywy klastrowe w niewielkim stopniu wykorzystują potencjał, jaki daje współpraca z zagranicznymi instytucjami, czy klastrami. Według autorów benchmarkingu istotnym problemem jest brak odpowiednich instrumentów wsparcia dla klastrów, które zachęcałyby je do zwiększenia swojej aktywności badawczej i działalności na arenie międzynarodowej. Istotnym problemem jest także świadomość przedsiębiorców przystępujących do klastrów. Przedsiębiorstwa kojarzą to przede wszystkim z możliwościami wykorzystania środków unijnych. Firmy „przystępujące do klastra” niejednokrotnie oczekują uzyskania szybkich efektów, bez angażowania własnych zasobów. Z informacji uzyskanych w badaniu wynika, że możliwości pozyskania środków na projekty są obecnie jednym z najważniejszych powodów obecności przedsiębiorców w inicjatywach klastrowych. 16 III. Sposób zdefiniowania polskiej polityki klastrowej oraz główne instrumenty wsparcia Poziom krajowy Polityka klastrowa w Polsce na poziomie krajowym nie jest zdefiniowana jako samodzielna polityka i stanowi zasadniczo element polityki innowacyjnej sformułowanej w dokumencie „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013”28. W dokumencie tym podkreśla się znaczenie wspierania wspólnych działań przedsiębiorców o charakterze sieciowym, ukierunkowanych na realizację przedsięwzięć innowacyjnych, m.in. poprzez stymulowanie rozwoju klastrów. W strategicznym kierunku działania „Infrastruktura dla innowacji” zakłada się poprawę warunków funkcjonowania innowacyjnych przedsiębiorstw, poprzez wspieranie wspólnych działań przedsiębiorców o charakterze sieciowym, ukierunkowanych na realizację przedsięwzięć innowacyjnych, w tym wsparcie rozwoju klastrów (a także platform technologicznych). Wspieranie powstawania i rozwoju klastrów przemysłowych zakłada także Krajowy Program Reform na lata 2008-2011 w ramach działania 3 „Wdrażanie rozwiązań wspierających działalność proinnowacyjną oraz badania i rozwój (B+R), w tym usprawnienie transferu wiedzy i dyfuzję innowacji” priorytetu „Innowacyjna gospodarka”29. Pojęcie klastra jest w gruncie rzeczy traktowane w dokumentach rządowych narzędziowo – jako jeden z wielu instrumentów osiągania określonych celów polityki innowacyjnej – obok parków naukowo-technologicznych, inkubatorów i centrów transferu technologii30. Struktury klastrowe i klastry są traktowane jako element infrastruktury dla innowacji. Jednocześnie w „Kierunkach zwiększania innowacyjności gospodarki” mówi się, że tworzenie skupisk przedsiębiorstw (klastrów) jest zadaniem ośrodków innowacji i przedsiębiorczości i powinno być realizowane poprzez łączenie na określonym zagospodarowanym terenie usług biznesowych i różnych form pomocy firmom w ramach parków technologicznych, stref biznesu, parków przemysłowych.31 28 Dokument strategiczny opracowany w Ministerstwie Gospodarki i przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 września 2006 r. 29 W działaniu tym zakłada się m.in. wdrożenie programu na rzecz umiędzynarodowienia działalności klastrów. 30 Jednocześnie pojęcie klastra zostało zdefiniowane w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki jako przestrzenna i sektorowa koncentracja podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności z udziałem co najmniej dziesięciu przedsiębiorców, w tym mikroprzedsiębiorców, małych lub średnich przedsiębiorców, wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw, konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze. Zgodnie z tą definicją co najmniej połowę podmiotów funkcjonujących w ramach klastra powinni stanowić przedsiębiorcy, zaś podmioty lub przedsiębiorcy wchodzący w jego skład muszą posiadać siedzibę, a w przypadku przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną – miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Szczegółowo patrz Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi (Dz. U. Nr 226, poz. 1651z późn. zm.). 31 W podobny sposób klastry są także traktowane w projekcie „Strategii innowacyjności efektywności gospodarki” opracowywanej obecnie w Ministerstwie Gospodarki – więcej informacji w rozdziale V. 17 Z uwagi na powyższą sytuację nie można mówić o istnieniu w Polsce krajowej polityki rozwoju gospodarczego bazującej na klastrach (cluster-based development policy)32. W szczególności klastry – rozumiane jako określone skupiska przedsiębiorstw (specjalizacje gospodarcze) – nie są traktowane na poziomie krajowym jako przedmiot oddziaływania, czy też koordynacji różnego rodzaju polityk i instrumentów wsparcia33. Jednocześnie możemy mówić o instrumentach polityki klastrowej, które są mniej lub bardziej wprost ukierunkowane na stymulowanie rozwoju klastrów – tak jak działanie 5.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka noszące tytuł ‘Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym’ i skierowane m.in. do klastrów34, czy też działanie 1.4. Promocja i współpraca (komponent współpraca – przewidujący tworzenie i rozwój klastrów) Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Działania te są wdrażane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, która realizuje także szereg działań pośrednio wspierających rozwój klastrów (m.in. badania i analizy, szkolenia, doradztwo, promocja, współpraca międzynarodowa itd.). Bardziej szczegółowe informacje nt. tych programów przedstawiamy poniżej w Tabeli nr 3 i 4 oraz w Aneksie. Niezależnie mamy także szereg instrumentów, które nie odwołują się wprost do klastrów, ale oddziałują na istotne dla nich charakterystyki (jak np. budowanie partnerstw lokalnych35, sieci współpracy pomiędzy gospodarką a sferą B+R36, czy realizowanie wspólnych projektów badawczo-rozwojowych firm i jednostek badawczych37). Instrumenty te trudno jednak przypisać wprost do polityki klastrowej. W kontekście prezentacji krajowego i regionalnego poziomu polityki klastrowej warto zauważyć, że pierwotnie przyjęty został podział, zgodnie z którym na poziomie krajowym w ramach PO IG miały być wspierane większe i bardziej dojrzałe powiązania kooperacyjne (w tym klastry) o znaczeniu ponadregionalnym, podczas gdy w regionach – powiązania kooperacyjne o wymiarze regionalnym i lokalnym. W wyniku głosów wskazujących na trudność uzyskania wsparcia na poziomie regionalnym, działanie 5.1. PO IG począwszy od 2011 roku zostało zmodyfikowane, tak aby w ramach tego działania można było także wspierać m.in. dopiero tworzące się inicjatywy (głównie działania miękkie – tzw. wsparcie na wczesną fazę rozwoju powiązania kooperacyjnego). 32 Realizowana jest raczej koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej (vide dokument „Koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej w Polsce” przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 30 lipca 2007 r.), w której klastry, a raczej organizacje klastrowe, wykorzystywane są w sposób instrumentalny. 33 Z zastrzeżeniem, iż ostatnia modyfikacja działania 5.1. PO IG, wprowadziła zasadę, iż aplikujący mogą otrzymać dodatkowe punkty jeśli wskażą, że są klastrem istotnym – kluczowym – dla danego regionu. 34 W grupie docelowej tego działania wymienia się także: łańcuchy produkcyjne MŚP i dużych przedsiębiorców, sieci technologiczne (MŚP i jednostki badawcze), platformy technologiczne, spółdzielnie produkcyjne (,,kooperatywy”, grupy producenckie) oraz spółdzielnie rzemieślnicze. 35 W ramach poddziałania 8.1.2. PO KL „Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie”. 36 W ramach poddziałania 8.2.1. PO KL „Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw”, a także w ramach poddziałania 8.2.2. PO KL „Regionalne strategie innowacji” 37 Działania Działania 1.4-4.1 PO IG „Wsparcie projektów celowych oraz wsparcie wdrożeń wyników prac B+R” 18 Tabela nr 3 Główne instrumenty wspierania klastrów na poziomie krajowym Nr i nazwa działania Program Operacyjny Dostępny budżet (mln PLN) Ilość realizow. projektów Wartość realizow. projektów (mln PLN) Realizacj a działania Poziom dofinansowania projektów Kryteria dla beneficjentów (klastrów) Działanie 5.1. Wsparcie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym PO IG 422 7 100 24% do 100% (w komponencie inwestycyjnym podmioty sektorowo skoncentrowane, tworzące łańcuch wartości; co najmniej 10 (6)38 przedsiębiorców, 1 organizacja badawcza i 1 instytucja otoczenia biznesu; co najmniej połowa firmy MMSP; sprzedaż poza obszar lokalizacji – min. 30% (10%); Działanie 1.4. Promocja i współpraca (komponent współpraca) PO PW 71,5 11 33 46% do 90% co najmniej 5 przedsiębiorstw, 1 jednostka naukowa; 1 podmiot działający na rzecz rozwoju gospodarczego lub podmiot działający na rzecz innowacyjności mających siedzibę na terenie co najmniej 2 województw Polski Wschodniej 38 W nawiasie podano wartości dla projektów na wczesną fazę rozwoju powiązania kooperacyjnego Tabela nr 4 Główne projekty Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości na rzecz klastrów Nazwa działania Nr działania, Program Operacyjny i nazwa Dostępny budżet (mln PLN) Ilość realizow. projektów Charakterystyka Działania PARP na rzecz klastrów – „Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnianie innowacji” 2.1.3. PO KL „Wsparcie systemowe na rzecz zwiększania zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw” 5,7 3 Projekt promocyjno – informacyjny obejmujący benchmarking klastrów (edycja 2010 i 2012) oraz przedsięwzięcie „Polskie klastry i polityka klastrowa obejmujące m.in. takie działania jako konferencje w regionach i katalogi promocyjne dla polskich klastrów, spotkania panelu dyskusyjnego dla praktyków klastrowych oraz specjalistyczne publikacje i poradniki, a także prace Grupy roboczej ds. polityki klastrowej Działania PARP na rzecz klastrów – „Powiązania kooperacyjne polskich przedsiębiorstw” 2.1.3. PO KL „Wsparcie systemowe na rzecz zwiększania zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw” 8,5 1 Projekt szkoleniowy mający na celu przekazanie wiedzy i doświadczeń w zakresie kreowania klastrów i inicjatyw klastrowych oraz tworzenia wizji współpracy; działania realizowane w ramach projektu to warsztaty, szkolenia i doradztwo w zakresie powstawania klastrów, ich funkcjonowania oraz animowania inicjatyw klastrowych, a także wizyty studyjne w krajach UE. 20 Poziom regionalny Z podobnym sposobem zdefiniowania polityki klastrowej mamy do czynienia na poziomie regionalnym, z tym zastrzeżeniem, że w przypadku niektórych województw można mówić o wprowadzaniu elementów polityki rozwoju bazującej na klastrach. Analiza Regionalnych Programów Operacyjnych wskazuje, że poszczególne województwa przyjęły następujące podejścia w zakresie polityki wspierania klastrów i inicjatyw klastrowych.39 Pierwsze zbieżne jest z wąsko rozumianą polityką klastrową. W przypadku 4 regionów bezpośrednio wskazuje się na możliwość wspierania klastrów ze środków strukturalnych i wyodrębnia się na ten cel osobne działanie. W przypadku 11 regionów łączy się natomiast działania wspierające klastry z innymi działaniami mającymi na celu wspieranie przedsiębiorczości, instytucji otoczenia biznesu lub budowanie relacji pomiędzy przedsiębiorstwami a sferą B+R. W przypadku jednego regionu nie wspomina się natomiast wprost o możliwości wspierania inicjatyw klastrowych i klastrów. Szczegółowo patrz Tabela nr 5. Tabela nr 5. Sposób wspierania klastrów w ramach poszczególnych regionalnych programów operacyjnych Dokumenty na Działania Brak działań uwzględniające dedykowanych dla wsparcie dla klastrów klastrów zachodniopomorskie Regionalny świętokrzyskie podkarpackie Program wielkopolskie podlaskie Operacyjny mazowieckie lubelskie** warmińsko-mazurskie małopolskie* łódzkie*** dolnośląskie40 śląskie*** opolskie lubuskie kujawsko-pomorskie pomorskie*** * w działaniu wsparcie dla klastrów występuje jako schemat lub komponent ** wyróżnione jest wsparcie dla klastrów jako przykład działań w schemacie lub komponencie 39 Osobne działanie wsparcie klastrów Porównaj „Kierunki rozwoju klastrów w Polsce” – materiał informacyjny Ministerstwa Gospodarki, Warszawa, październik 2010, a także W. Pander, M. Stawicki, Metody ewaluacji polityk wspierania klastrów ze środków strukturalnych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu, Prace Naukowe Nr 47, Warszawa 2008. 40 Warto też zauważyć, że w przypadku województwa dolnośląskiego samorząd województwa przeznaczył stosunkowo niewielkie środki własne (600 tyś. w roku 2010 i 300 tyś. na rok 2011) na finansowanie działań organizacji klastrowych (koncentracja na działaniach miękkich – sieciowanie, promocja, kwalifikacje). Wnioskodawcy mogli ubiegać się o dofinansowanie 100 % wydatków kwalifikowanych projektu. *** występuje jako punkt w przykładzie projektów do finansowania; brak wyróżnienia wsparcia dla klastrów w nazwie działania i brak podziału na schematy i komponenty (w tym finansowego) Drugie podejście bliższe jest polityce rozwoju bazującej na klastrach. W przypadku 3 województw strategie rozwoju regionalnego i regionalne strategie innowacji lub regionalne programy operacyjne wskazują na pewne priorytetowe branże lub klastry, co ma w efekcie przełożenie na alokację środków publicznych (funduszy strukturalnych) dostępnych w ramach różnych działań41. Z taką sytuacją mamy m.in. do czynienia w województwie podlaskim, podkarpackim42 i opolskim43. Z wyjątkową sytuacją mamy do czynienia w przypadku województwa pomorskiego, które przyjęło „Regionalny program wspierania klastrów na lata 2009-2015”44. Program ten zakłada wspieranie trzech typów klastrów (kluczowych, subregionalnych/lokalnych i embrionalnych/sieci technologicznych), w tym w odniesieniu do tzw. klastrów kluczowych wybranych w ramach konkursu45 – poprzez skoncentrowane i skoordynowane wykorzystanie dostępnych w regionie funduszy strukturalnych UE. Efekt koordynacji i koncentracji ma być osiągnięty w ten sposób, że przedsięwzięcia istotne dla rozwoju klastrów kluczowych (wskazane i uzgodnione w ich strategiach) będą uzyskiwać dodatkowe punkty (preferencje) w ramach procedur oceny projektów składanych przez różne podmioty klastra lub ich konsorcja do Regionalnego Programu Operacyjnego (RPO WP) i regionalnego komponentu Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL). W przypadku 5 regionów realizowane są także projekty ukierunkowane na pośrednie wspieranie rozwoju klastrów, czy to przez władze regionalne, czy też przez inne podmioty z regionalnego systemu innowacji – są to najczęściej projekty realizowane w ramach działania 8.2. Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki ,,Transfer wiedzy”. Przykłady tego typu przedsięwzięć to: projekt „Transfer wiedzy w regionie poprzez rozwój sieci współpracy” w województwie zachodniopomorskim, w ramach którego utworzono Regionalne Centrum Klasteringu oraz Branżowe Centra Kompetencji dla branży chemicznej, spożywczej, drzewno-meblarskiej, informatycznej oraz budowlanej; projekt „Zarządzanie, wdrażanie i monitorowanie Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Śląskiego”, w ramach którego przewidziane są działania dedykowane dla klastrów (panele ekspertów, szkolenia, seminaria, spotkania informacyjne, podręcznik dobrych praktyk, ekspertyzy); 41 Nawet jeżeli brakuje osobnego działania poświęconego wsparciu klastrów, czy inicjatyw klastrowych. W przypadku woj. podkarpackiego wymienia się wprost jedynie Dolinę Lotniczą. 43 W przypadku woj. opolskiego w warunkach dla poddziałania 1.1.1. „Wsparcie instytucji otoczenia biznesu” precyzuje się, że priorytetowo traktowane będą projekty w ramach klastrów, które dotyczą sektorów: drzewny, rolno-spożywczy, budownictwo, obróbka metalu, surowców naturalnych, chemiczny, turystycznogastronomiczny . 44 Program został przyjęty uchwałą Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 18 czerwca 2009 roku. 45 Według stanu na koniec kwietnia 2011 r. w regionie – w dwóch rundach konkursowych – wybrane zostały 3 klastry kluczowe (ICT, ekoenergetyczny i budowlany). Przyjęty program zakładał, że docelowo wybranych zostanie maksymalnie 6 tego typu klastrów. 42 22 projekt "Regionalne sieci innowacji i promocja innowacji w regionie”, w ramach którego organizowany jest konkurs "Wielkopolskie Klastry na rzecz Innowacyjności" ukierunkowany na wyłonienie i wsparcie działań wpisujących się w zapisy Regionalnej Strategii Innowacji dla Województwa Wielkopolskiego na lata 2010-2020 i realizowanych przez wielkopolskie inicjatywy klastrowe; Regionalne Biuro Promocji Klastrów realizowane w województwie opolskim przez Opolski Park Naukowo-Technologiczny. a także działania Krakowskiego Parku Technologicznego ukierunkowane na inicjowanie i koordynowanie klastrów. Dotychczas powołane zostały Małopolski Klaster Technologii Informacyjnych, Europejskie Centrum Gier i Strefa Dizajnu. 23 IV. Wybrane modele polityki klastrowej Obserwując doświadczenia zagraniczne widzimy, że polityka klastrowa może mieć różne cele oraz może korzystać z różnych narzędzi i rozwiązań (co związane jest także z różnymi potrzebami poszczególnych klastrów). W pewnym uproszczeniu można także wyróżnić dwa zasadnicze modele polityki klastrowej (które oczywiście mają różne szczegółowe mutacje i które realizują różne cele). Pierwszy model – bliższy węższemu rozumieniu polityki klastrowej – zakłada wspieranie głównie koordynatorów klastrów (czy też organizacji klastrowych), których funkcjonowanie powinno przynosić korzyści podmiotom działającym w ramach danego klastra (wsparcie dla tych końcowych beneficjentów jest więc niejako pośrednie). Koordynator realizuje bowiem szereg działań miękkich ułatwiających pozyskanie informacji, znalezienie partnera, zbudowanie konsorcjum, promocję na rynkach zagranicznych itd., a także organizuje inicjatywę klastrową (czyli partnerstwo w klastrze) i lobbuje na rzecz realizacji określonych przedsięwzięć przez władze publiczne i różnego typu instytucje. Czasem koordynator może także rozwijać i udostępniać określoną infrastrukturę. Celem operacyjnym tego modelu polityki jest więc przede wszystkim stymulowanie – w sposób bardziej horyzontalny i powszechny – interakcji, powiązań i współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami, a także pomiędzy przedsiębiorstwami a podmiotami sektora B+R, edukacji itp. oraz administracją, co w efekcie powinno prowadzić do podniesienia ich konkurencyjności i innowacyjności. W tym modelu koordynator klastra jest de facto wyspecjalizowaną instytucją otoczenia biznesu działającą na rzecz danego skupiska firm. Zakłada się, że jego funkcjonowanie (poprzez działania animacyjne, oddziaływanie na świadomość, planowanie strategiczne, a także doradztwo) będzie prowadzić do większej liczby wspólnych (ale także indywidualnych) projektów realizowanych przed podmioty klastra i finansowanych, czy to ze środków własnych, czy też z dostępnych instrumentów wsparcia (np. na wspólne projekty B+R). Koordynatorzy klastrów mogą być także partnerami dla administracji w zakresie wdrażania różnych polityk i instrumentów. Koordynator klastra może korzystać z dedykowanego dofinansowania, jak również może realizować różnego rodzaju projekty na rzecz klastra dofinansowywane ze środków publicznych dostępnych na zasadach ogólnych (np. może uruchomić projekt szkoleniowy). Jednocześnie przyjmuje się, że docelowo koordynator klastra powinien w przeważającej części finansować swoją działalność operacyjną ze środków prywatnych pochodzących od podmiotów działających w danym klastrze (uzyskiwanych, czy to poprzez składki członkowskie, czy też z tytułu świadczenia określonych usług). Uzasadnieniem dla większego finansowania publicznego w początkowym okresie działania koordynatora jest obiektywna trudność w pozyskaniu prywatnego finansowania związana z przekonaniem podmiotów prywatnych do finansowania działań przynoszących często pośrednie korzyści, które rozkładają się także na bezpośrednich konkurentów46. 46 W późniejszych etapach uzasadnieniem dla utrzymania pewnego poziomu publicznego dofinansowania (zwłaszcza przez władze lokalne), są korzyści zewnętrzne związane z funkcjonowaniem danego klastra i chęć 24 Drugi model polityki klastrowej – bliższy polityce rozwoju bazującej na klastrach (clusterbased policy) – zakłada, iż – niezależnie od finansowania kierowanego do koordynatora – wspiera się także w sposób bardziej ukierunkowany konkretne przedsięwzięcia realizowane przez podmioty działające w klastrach i ich konsorcja (np. w zakresie wspólnych prac badawczo-rozwojowych, innowacyjnych wdrożeń itp.). Przedsięwzięcia te mogą mieć charakter bardziej jednostkowy (wspomniane wspólne projekty B+R, których w danym klastrze może być wiele), lub bardziej horyzontalny (np. budowa określonej infrastruktury naukowej lub dydaktycznej przez uczelnie, jednostki B+R lub inne podmioty). Wyzwaniem dla tego typu polityki jest uzgodnienie określonych przedsięwzięć horyzontalnych, które będą przyczyniać się do rozwoju danego skupiska firm (klastra), a także takie zdefiniowanie poszczególnych instrumentów wsparcia, żeby służyły one szeroko rozumianemu rozwojowi danego klastra i finansowaniu tych przedsięwzięć. W zakresie uzgodnienia przedsięwzięć rozwojowych dla klastra istotną funkcję koordynacyjną pełnią inicjatywy klastrowe i ich koordynatorzy. Ten typ polityki przywiązuje dużą wagę do zapewnienia jak najlepszych specyficznych warunków ramowych dla rozwoju danego klastra (co może wiązać się z inwestycjami w określoną infrastrukturę, system edukacyjny itp.). Polityka klastrowa w takim ujęciu może obejmować instrumenty różnych polityk (przedsiębiorczości, innowacyjności, naukowo-technologicznej, rozwoju zasobów ludzkich itp.). Jej celem operacyjnym jest koordynacja i dostosowanie tych instrumentów do potrzeb określonych klastrów, zaś celem generalnym oddziaływanie na konkurencyjność danej lokalizacji (tj. regionu, miasta, powiatu itp.) poprzez nagromadzenie i odpowiednie skoordynowanie zasobów publicznych i prywatnych, co z kolei powinno przekładać się na wyższą konkurencyjność i innowacyjność firm (a także przyciągać lub stymulować powstawanie nowych) Takiemu modelowi polityki przyświeca często założenie, iż – z uwagi na korzyści aglomeracji i specjalizacji – większe uzasadnienie (i większe spodziewane efekty) ma skierowanie różnych dostępnych instrumentów wsparcia publicznego do skupisk przedsiębiorstw (wraz z otaczającymi ich instytucjami), które wyróżniają się pewną masą krytyczną i potencjałem rozwoju, niż rozpraszanie dostępnych i z natury rzeczy ograniczonych środków publicznych. . W praktyce powyższe modele polityk klastrowych często się przeplatają (tym bardziej, że ten drugi model zawiera elementy pierwszego). Wsparcie dla koordynatorów (zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie – w postaci szkoleń, doradztwa, tworzenia systemów certyfikacji itp.) obecne jest w większości krajów (często głównie na poziomie regionalnym). Przykładami realizacji tego modelu polityki są programy takie jak Kompetenznetze Deutschland w Niemczech, czy Arena w Norwegii. Drugi model zakładający koordynację i ukierunkowanie działań administracji (w tym kierunków alokacji środków publicznych) realizowany był m.in. w Szkocji, Danii, Szwecji i Finlandii. W ostatnich latach obserwujemy natomiast zwiększoną utrzymania także otwartego profilu określonych działań koordynatora klastra, które przynosiłyby korzyści wszystkim firmom działającym w danym skupisku (także nowo powstającym), a nie tylko tym, które zdecydowały się na opłacanie składek. 25 liczbę programów klastrowych, które są przejawem realizacji bardziej selektywnych polityk ukierunkowanych na stymulowanie konkurencyjności i innowacyjności poszczególnych krajów. Zakładają one ukierunkowanie – głównie funduszy na działalność B+R47 – do wybranych klastrów o wysokim potencjale rozwojowym. Cechą charakterystyczną tych programów jest mniej lub bardziej selektywny proces wyboru kluczowych klastrów w ramach konkursów. Przykładami tego typu programów są: szwedzki Vinnvaxt, francuski Pole de Competitivite, niemiecki Spitzencluster, czy węgierski program akredytacji klastrów. 47 Elementem tych programów są jednak także granty na działalność koordynacyjną, sieciowanie itp. 26 V. Przyszła polityka klastrowa w świetle przyjętych dokumentów rządowych i benchmarkingu klastrów Za punkt wyjścia do dyskusji nt. przyszłej polityki klastrowej w Polsce należy uznać m.in. – materiał informacyjny Ministerstwa Gospodarki „Kierunki rozwoju klastrów w Polsce”, w którym stwierdza się, że wskazane w nim propozycje rozwiązań instytucjonalnych i instrumentów będą stanowiły podstawę dalszych prac międzyresortowych związanych z kształtowaniem polityki rozwoju klastrów w Polsce. Drugim istotnym dokumentem zawierającym wskazania dla przyszłej polityki klastrowej jest raport „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” przygotowany w ramach projektu systemowego PARP (PO KL, działanie 2.1.3). Jednocześnie istotny punkt odniesienia dla przyszłej polityki klastrowej stanowią także: raport „Polska 2030”, który tworzy ramy dla Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju48 oraz przyjęta w lipcu 2010 r. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie49, a także Krajowy Program Reform na rzecz realizacji strategii „Europa 2020”50, jak również projekt Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki51. Znaczenie raportu „Polska 2030” dla przyszłej polityki klastrowej wynika głównie, z faktu, iż dostrzega on potrzebę wpierania biegunów wzrostu (czyli procesów polaryzacyjnych) w celu zwiększania wzrostu i konkurencyjności polskiej gospodarki oraz uniknięcia dryfu rozwojowego. Jednocześnie raport podkreśla że podstawowym zadaniem dla państwa jest wspieranie procesów dyfuzji – tworzenie i ciągła aktualizacja skutecznych i efektywnych narzędzi wyrównywania poziomów potencjału rozwojowego i warunków życia. Biegunami wzrostu w raporcie są przede wszystkim metropolie, jakkolwiek definicja ta pasuje także do klastrów, które mogą występować zarówno na terenach metropolii, jak i poza nimi. Bardziej bezpośrednie odwołanie do klastrów w raporcie „Polska 2030” zawiera się we wstępnej rekomendacji odnośnie potrzeby wypracowania nowych form wspierania integracji środowisk naukowych, biznesowych i kulturalnych na poziomie regionalnym i lokalnym. W tym zakresie wskazuje się na potrzebę zapewnienia wsparcia dla klastrów (a także tworzenia się sieci społecznych i wspólnych przedsięwzięć). Raport podkreśla także znaczenie klastrów kreatywnych dla rozwoju regionów i metropolii. Dla przyszłej polityki klastrowej istotne są także zapisy Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie (KSRR), która jest 48 Polska 2030 Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, dokument przyjęty przez Radę Ministrów dnia 13 lipca 2010 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 13 lipca 2010. 50 Krajowy Program Reform Europa 2020, Warszawa, kwiecień 2011 r. 51 Strategia Innowacyjności i efektywności gospodarki (projekt), Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, luty 2011 r. 49 27 dokumentem określającym cele i sposób działania podmiotów publicznych, a w szczególności rządu i samorządów województw, w odniesieniu do polskiej przestrzeni dla osiągnięcia strategicznych celów rozwoju kraju. Zakłada ona wspomaganie rozwoju gospodarczego opartego na specjalizacjach regionalnych i lokalnych, szczególnie w ramach inicjatyw klastrowych. Zgodnie z KSRR wsparcie będzie skierowane szczególnie do klastrów o największym potencjale konkurencyjnym – wykazujących się obecnie konkurencyjnością międzynarodową, bądź dających realną szansę na zbudowanie takiej konkurencyjności w przyszłości. Polityka regionalna w ramach polityki klastrowej będzie oddziaływać na wzmacnianie potencjału konkurencyjnego i przekształcanie skupisk firm w dynamiczne klastry z wysokim poziomem konkurencji i współpracy (coopetition), interakcji i efektów zewnętrznych. Wspierane klastrów dotyczyć będzie zwłaszcza: działalności badawczo-rozwojowej, wsparcia międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw, rozwoju jakości kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, stymulowania współpracy branżowej, powstawania nowych przedsiębiorstw. Przedmiotem polityki regionalnej będzie ponadto wspieranie organizacji klastrowych bądź innych podmiotów prawnych zajmujących się zarządzaniem w zakresie klastra, w tym opracowywaniem zasad uczestnictwa i dostępu do wspólnej infrastruktury bądź działań. Utworzenie organizacji klastrowej lub sieci współpracy powinno być wspierane przez władze na szczeblu regionalnym przez pogłębianie współpracy miedzy środowiskami gospodarki, administracji i nauki. Zgodnie z założeniami KSRR w ramach polityki regionalnej wspieranie klastrów powinno być działalnością planowo prowadzoną ze szczebla regionalnego. Jednocześnie zachowana powinna być komplementarność z inicjatywami krajowymi dotyczącymi: polityki przemysłowej, polityki transportowej, przyciągania inwestycji zagranicznych oraz wspierania nauki. Istotne znaczenie dla myślenia o przyszłej polityce klastrowej w Polsce ma także Krajowy Program Reform na rzecz realizacji strategii „Europa 2020” przyjęty przez Radę Ministrów 26 kwietnia 2011 r. W założeniach do projektu tego dokumentu wskazywało się m.in. na potrzebę poprawy zdolności innowacyjnych przedsiębiorstw związanych z realizacją innowacyjnych inwestycji, dywersyfikacji gospodarki i reorientacji w kierunku opartej na wiedzy produkcji i usług, poprzez wzmocnienie powiązań między szkolnictwem wyższym, sektorem badań i sferą gospodarki. Służyć temu mają m.in.: wspieranie współpracy i powiązań kooperacyjnych w gospodarce; rozwój klastrów, w tym stworzenie systemu ewaluacji inicjatyw klastrowych (selekcja klastrów i wspieranie najlepszych klastrów, mogących pełnić funkcję biegunów wzrostu); 28 wspieranie internacjonalizacji inicjatyw klastrowych, w tym budowa sieci długoterminowych projektów twiningowych (partnerskich) dla koordynatorów klastrów z „bliźniaczymi” koordynatorami klastrów zagranicznych. W KPR Europa 2020 zwraca się uwagę na znaczenie polityki rozwoju gospodarczego opartej na klastrach, która powinna koncentrować się na wypracowaniu mechanizmu selekcji (konkurs i analiza jakościowa) najbardziej konkurencyjnych klastrów, w tym klastrów technologicznych o największym potencjale innowacyjnym. Powinna za tym iść koncentracja środków publicznych (w tym funduszy z UE) na tych klastrach. Te wyselekcjonowane inicjatywy klastrowe powinny być preferowane w ramach istniejącego systemu wydatkowania funduszy strukturalnych. Klastry powinny rozwijać się w oparciu o regionalne systemy innowacji, a ich rozwój powinien iść w kierunku utworzenia sektora wysokich technologii i podnoszenia konkurencyjności polskiej gospodarki – z jednej strony, poprzez stworzenie atrakcyjnej oferty dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych (FDI) tworzącej dynamiczne i innowacyjne zaplecze naukowo-badawcze, a drugiej strony, poprzez tworzenie sieci klastrów branżowych o wysokim potencjale innowacyjnym zdolnych do samodzielnego konkurowania na rynku globalnym. Równolegle należy wspierać innowacje nietechnologiczne, odnoszące się m.in. do obszarów takich jak kreatywność, zarządzanie, czy usługi. KPR Europa 2020 zakłada działania ukierunkowane na rozwój inicjatyw klastrowych oraz ich monitoring, a także rozbudowę instrumentarium wspierania powstawania i umiędzynarodowienia działalności klastrów i powiązań sieciowych. Przewiduje się także projekt szkoleniowo-doradczy skierowany do przedstawicieli klastrów mający na celu podnieść ich wiedzę i kompetencje w obszarze funkcjonowania i zarządzania powiązaniem kooperacyjnym. Z kolei projekt Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki52, opracowywanej obecnie w Ministerstwie Gospodarki, przewiduje w ramach 5 obszaru priorytetowego „Wzrost efektywności wiedzy (wspieranie rozwoju sfery B+R i transferu wiedzy)” w kierunkach interwencji wspieranie współpracy w systemie innowacji, w tym wspieranie współpracy w ramach klastrów oraz powiązań kooperacyjnych (platform technologicznych, parków naukowo-technologicznych, eko-przemysłowych, współpracy w łańcuchu dostaw, etc). Zakładane jest także wsparcie procesów klasteringu w specjalnych strefach ekonomicznych. Generalnie przewiduje się, że instrumenty wsparcia kooperacji będą ukierunkowane przede wszystkim na wspieranie naturalnych (oddolnych) procesów nawiązywania współpracy między podmiotami. Poniżej prezentujemy istotne kwestie (obszary problemowe) podnoszone w dyskusji odnośnie kształtowania przyszłej polityki klastrowej, które wynikają z materiału informacyjnego Ministerstwa Gospodarki „Kierunki rozwoju klastrów w Polsce” (KRKP) oraz raportu „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” (BKP2010) przygotowanego w ramach projektu systemowego PARP (PO KL, działanie 2.1.3). 52 Projekt z lutego 2011 dostępny na stronie www.mg.gov.pl/node/12707. 29 Oddolne podejście do rozwoju klastrów W dokumencie KRKP przyjmuje się filozofię oddolnego podejścia do rozwoju klastrów (ang. bottom-up approach), co oznacza, że głównymi podmiotami zaangażowanym w proces budowania inicjatyw klastrowych powinny być przedsiębiorstwa. Aktywność władz publicznych powinna odgrywać rolę drugorzędną i koncentrować się przede wszystkim na tworzeniu odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej w otoczeniu klastra oraz oferowaniu różnych programów pomocowych mających na celu wspieranie procesu budowy (czy raczej tworzenia się) klastrów. Podobne podejście pojawia się w projekcie Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki. Jednocześnie – zwłaszcza w kontekście przyjętej Krajowej Strategii Rozwoju regionalnego oraz analiz wskazujących, że inicjatywy klastrowe nie zawsze pojawiają się w miejscach występowania istotnych skupisk przedsiębiorstw i instytucji otoczenia – pojawia się pytanie czy i w jaki sposób mobilizować nowe inicjatywy klastrowe, które odpowiadałyby realnym specjalizacjom lokalnym i regionalnym. Pośrednio jest to pytanie o to, czy potrzebujemy także odgórnego podejścia w polityce klastrowej (top-down) lub połączenia podejście oddolnego i odgórnego. Koncentracja wsparcia na klastrach o dużym potencjale rozwoju W dokumencie „Kierunki rozwoju klastrów w Polsce” zwraca się uwagę na zalecenia Komisji Europejskiej postulujące wspieranie klastrów o dużym potencjale rozwoju w celu zapewnienia efektywności wydatkowania środków publicznych oraz skoncentrowania i koordynacji wsparcia publicznego na stymulowaniu ośrodków gospodarczych (skupisk) mogących pełnić rolę biegunów wzrostu dla całego kraju. Za zasadne uznaje się wprowadzenie rozwiązań umożliwiających dokonanie selekcji najbardziej konkurencyjnych klastrów w skali krajowej i międzynarodowej oraz skoncentrowanie wsparcia publicznego (w tym z funduszy strukturalnych) – dostępnych obecnie w sposób rozproszony – na wspieraniu różnego rodzaju przedsięwzięć i projektów wskazanych przez podmioty należące do tych klastrów. Klastry konkurujące w procesie selekcji musiałyby przedstawić swój potencjał ekonomiczny i perspektywy rozwoju oraz strategię i plan działania wskazujący na konkretne przedsięwzięcia i projekty rozwojowe, które mogłyby być realizowane przez różne podmioty w ramach klastra (w tym jego koordynatora) lub ich konsorcja. Punktem wyjścia do selekcji klastrów mogłoby być także stworzenie systemu ewaluacji inicjatyw klastrowych (np. w drodze konkursu). Podobne mechanizmy mogłyby zostać także wprowadzone na poziomie regionalnym, w celu umożliwienia skoncentrowania i skoordynowania części dostępnego wsparcia publicznego na stymulowaniu rozwoju klastrów wytypowanych jako regionalne bieguny wzrostu. Także w raporcie „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” rekomenduje się, aby podmioty kreujące politykę klastrową uwzględniły możliwość zidentyfikowania strategicznych klastrów z punktu widzenia rozwoju gospodarki kraju. Wyróżnienie kluczowych klastrów oraz branż, powinno zostać poprzedzone analizą uwarunkowań oraz barier ich rozwoju, a także potencjału konkurencyjnego i innowacyjnego. Umożliwiłoby to identyfikację obszarów, w których 30 przedsiębiorstwa mogą być konkurencyjne na rynkach międzynarodowych i w efekcie przygotowanie adekwatnego wsparcia publicznego. Wpłynęłoby to na lepszą koordynację polityki publicznej prowadzonej w wybranych obszarach gospodarki, jak również efektywność udzielanej pomocy dzięki priorytetyzacji jej kierunków. Założenie koncentracji wsparcia dla klastrów pojawia się także Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie oraz projekcie Krajowego Programu Reform na rzecz realizacji strategii „Europa 2020”. Również dokument „Polska 2030” przyjmuje generalną potrzebę wpierania biegunów wzrostu (którymi są m.in. klastry) w celu zwiększania wzrostu i konkurencyjności polskiej gospodarki. Kwestia selektywności wsparcia budzi jednak pytania o: sposób wyboru klastrów, ryzyka związane z typowaniem najlepszych klastrów przez politykę publiczną (picking the winners), a także potrzeby związane z bardziej horyzontalnym wspieraniem współpracy i powiązań kooperacyjnych w polskiej gospodarce oraz wspieraniem słabszych klastrów o znaczeniu lokalnym lub regionalnym. Powiązanie polityki klastrowej z rozwojem specjalnych stref ekonomicznych „Kierunki rozwoju klastrów w Polsce” postulują większe powiązanie polityki klastrowej z rozwojem specjalnych stref ekonomicznych. Także projekt Strategii innowacyjności i efektywności gospodarki zakłada wspieranie procesów klasteringu w specjalnych strefach ekonomicznych. Poniżej krótkie uzasadnienie dla tego kierunku myślenia. Po pierwsze, strefy tworzą przyjazne środowisko do powstawania więzi kooperacyjnych między zlokalizowanymi w nich przedsiębiorstwami, a także z podmiotami z zewnątrz i już obecnie odgrywają istotną rolę w rozwoju niektórych klastrów (w tym m.in. w sektorze motoryzacyjnym, lotniczym, czy elektronicznym). Co więcej w niektórych przypadkach kryterium wspierania rozwoju klastrów jest jednym z kryteriów wydawania zezwolenia na działalność na terenie strefy (na terenach włączanych do stref po 1 stycznia 2009 r.). Specjalne strefy ekonomiczne mogą stać się jednym z elementów realizacji regionalnych strategii innowacji i instrumentem wspierającym rozwój klastrów na poziomie regionalnym. Po drugie, procesy klastrowe w strefach będą prowadziły do zdynamizowania ich rozwoju i utrwalenia ich pozycji na mapie gospodarczej Polski. Inicjowanie i wspieranie rozwoju klastrów w specjalnych strefach ekonomicznych może przyczynić się do utrwalania długookresowych korzyści wynikających ze stworzenia atrakcyjnych warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej w strefach, także po formalnym zakończeniu ich funkcjonowania. W celu uzyskiwania efektów synergii między polityką klastrową oraz mechanizmami dotyczącymi specjalnych stref ekonomicznych, dokument informacyjny Ministerstwa Gospodarki postuluje ukierunkowanie instrumentów wspierania klastrów na rozwój interakcji i współpracy między podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi w strefach. Zgodnie z dokumentem Ministerstwa strefach ekonomicznych powinna być strefami oraz funkcjonujących w w szczególności marszałkiem danego Gospodarki wizja rozwoju klastrów w specjalnych wypracowana we współpracy spółek zarządzających nich podmiotów z władzami samorządowymi, województwa. Uzgodnione plany rozwoju klastrów 31 w specjalnych strefach ekonomicznych powinny zostać uwzględnione w wieloletnich planach finansowania, a także włączone do wydawanych przez Ministra Gospodarki planów rozwoju specjalnych stref ekonomicznych. W celu wypracowania kompleksowego mechanizmu wsparcia rozwoju specjalnych stref ekonomicznych w kierunku klastrów, Ministerstwo Gospodarki przeprowadzi program pilotażowy ukierunkowany na powstanie i rozwój sformalizowanych inicjatyw klastrowych w wybranych strefach, charakteryzujących się wysokim poziomem specjalizacji regionalnej w wybranych branżach. O ile należy się zgodzić, że specjalne strefy ekonomiczne (a także parki naukowotechnologiczne) mogą pełnić istotną rolę w procesach rozwoju klastrów, to trzeba także zauważyć, że klastry w ujęciu ekonomicznym mogą wykraczać poza tereny specjalnych stref ekonomicznych, czy parków. Nie wydaje się także uzasadnione, żeby inicjatywy klastrowe uruchamiane w ramach specjalnych stref ekonomicznych były w jakiś specjalny sposób preferowane w stosunku do pozostałych inicjatyw. W szczególności powinny one podlegać tym samym mechanizmom selekcji, o których była mowa wcześniej. Identyfikacja klastrów Dokument KRKP Ministerstwa Gospodarki zakłada prowadzenie we współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym (GUS) prac analitycznych mających na celu wypracowanie metodologii identyfikacji struktur klastrowych oraz potencjalnych zalążków klastrów, co umożliwi mierzenie oddziaływania programów wspierania klastrów oraz projektowanie nowych instrumentów polityki publicznej w tym zakresie. Pojawia się jednak pytanie, czy tego typu działanie jest jeszcze potrzebne skoro selekcja klastrów może odbywać się w sposób konkursowy lub w ramach systemu certyfikowania inicjatyw klastrowych. Z drugiej strony, pogłębiony obraz skupisk (potencjalnych klastrów) w Polskiej gospodarce może być jednak pożądany – mógłby on wspierać procesy selekcji, zaś realizowany w sposób powtarzalny53 mógłby także ułatwiać ewaluację realizowanych polityk publicznych (obok narzędzi o charakterze benchmarkingu). Internacjonalizacja klastrów „Kierunki rozwoju klastrów w Polsce” postulują również dalsze wspieranie transgranicznej współpracy klastrów, podkreślanej w dokumentach Komisji Europejskiej i nabierającej szczególnego znaczenia w dobie globalizacji i integracji gospodarczej. W tym zakresie proponuje się wspieranie w przyszłości tworzenia sieci projektów twinningowych (partnerskich) dla animatorów (koordynatorów) klastrów z „bliźniaczymi” animatorami klastrów zagranicznych. W tym zakresie pojawia się jednak pytanie, czy wspieranie przede wszystkim współpracy międzynarodowej koordynatorów klastrów jest wystarczające, czy też należy rozważyć także instrumentarium wspierania takiej współpracy nawiązywanej bezpośrednio przez podmioty klastra (firmy, instytucje badawcze, itp.). 53 Na wzór European Cluster Observatory. 32 Zapewnienie stabilizacji działania koordynatorów klastrów oraz stabilnego i elastycznego modelu polityki klastrowej zakładającej dostosowanie instrumentów do potrzeb klastrów W materiale KRPK Ministerstwa Gospodarki postuluje się finansowanie kosztów stałych animatora (koordynatora) klastra, w celu zapewnienia stabilizacji jego działalności i wydłużenia horyzontu podejmowanych działań. Miałoby to przeciwdziałać zachodzącej często sytuacji, w której istniejące instrumenty wsparcia oparte o finansowanie konkretnych zadań ujętych w postaci projektów mogą powodować skracanie horyzontu działania animatora i funkcjonowanie w mechanizmie projektowym. Raport „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” formułuje następujące wnioski i rekomendacje kierowane do podmiotów kreujących politykę klastrową na poziomie krajowym i regionalnym. Podstawowym postulatem jest określenie modelu polityki klastrowej w Polsce i przygotowanie strategii wsparcia klastrów, która uwzględniałaby m.in. zróżnicowany stopień rozwoju polskich klastrów, w tym poziom innowacyjności i efektywności produkcyjnej klastrów. Strategia powinna wyznaczać priorytetowe obszary wsparcia oraz instrumenty. Zasadniczym celem polityki klastrowej powinno być trwałe podniesienie poziomu konkurencyjności przedsiębiorstw. Raport BKP2010 postuluje także usprawnienie komunikacji i aktywne włączenie inicjatyw klastrowych w tworzenie polityki klastrowej w Polsce. Chodzi o doprowadzenie do tego, żeby działania podejmowane przez administrację rządową i regionalną uwzględniały potrzeby i specyfikę polskich klastrów, które mogą być różne w zależności od województwa. W raporcie zwraca się uwagę na potrzebę finansowania koordynatorów klastrów (w różnym zakresie z zależności od stopnia rozwoju). Na zagadnienie finansowania patrzy się jednak także szerzej wskazując, iż dostęp do środków na realizację różnego rodzaju projektów jest utrudniony ze względu na kryteria wyboru projektów, które niejednokrotnie nie uwzględniają specyfiki klastrów. W ślad za tym idzie postulat, żeby programy wsparcia były opracowywane w taki sposób, aby kryteria wyboru projektów uwzględniały specyfikę działań realizowanych przez klastry oraz pobudzały chęć współdziałania pomiędzy przedsiębiorstwami a także przedsiębiorstwami i jednostkami ze sfery badawczo-rozwojowej i edukacyjnej (aktywizacja kooperacji). Zasadniczą kwestia do dyskusji w obszarze finansowania klastrów jest to, w jakim wymiarze ilościowym i czasowym oraz na jakim poziomie (krajowym, regionalnym, czy lokalnym) powinniśmy wspierać inicjatywy klastrowe i koordynatorów klastrów. Finansowanie publiczne jest z jednej strony potrzebne na początkowym etapie rozwoju inicjatyw, zanim podmioty prywatne dostrzegą korzyści związane z ich funkcjonowaniem i zdecydują się finansować je ze środków prywatnych. Z drugiej strony, wskazane są także mechanizmy, które stosunkowo wcześnie będą mobilizować choćby nieznaczne finansowanie prywatne oraz motywować koordynatorów do pozyskiwania tego typu finansowania (chociażby z tytułu świadczenia usług dla podmiotów klastra). W późniejszych etapach uzasadnieniem dla utrzymania pewnego poziomu publicznego dofinansowania (zwłaszcza przez władze lokalne), są korzyści zewnętrzne związane z funkcjonowaniem danego klastra i chęć utrzymania także otwartego profilu określonych działań koordynatora klastra, które przynosiłyby korzyści 33 wszystkim firmom działającym w danym skupisku (także nowo powstającym), a nie tylko tym, które zdecydowały się na opłacanie składek. Wsparcie wybranych działań koordynatorów klastrów W „Kierunkach rozwoju klastrów w Polsce” postuluje się wspieranie opracowywania schematów działania animatorów (koordynatorów) klastrów i zarządzania relacjami w klastrze, w celu zmniejszenia ryzyka związanego z nierównomiernym rozkładem korzyści pomiędzy poszczególnych członków klastra. Schematy te obejmowałyby wzorcowe dokumenty, takie jak statuty, akty założycielskie, listy intencyjne, zawierające rozwiązania prawne zapewniające sprawne działanie klastra i zarządzanie mogącymi się pojawić konfliktami interesów. Proponuje się także stworzenie poradnika w zakresie ochrony praw własności intelektualnej dla podmiotów zaangażowanych w struktury klastrowe, co ma szczególne znaczenie w charakterystycznej dla klastrów sytuacji współpracy dużej liczby przedsiębiorstw oraz jednostek badawczo-naukowych. Działania w tym zakresie powinny koncentrować się na promocji wykorzystywania praw własności intelektualnej i przemysłowej wśród podmiotów należących do klastrów, jak i doradztwie prawno-ekonomicznym i organizacji szkoleń w zakresie pozyskiwania praw własności przemysłowej (nabywanie licencji). Rekomenduje się także wspieranie audytu potrzeb szkoleniowych klastrów, obejmującego wypracowanie efektywnego mechanizmu diagnozowania potrzeb i dostarczania wyspecjalizowanych szkoleń z zakresu technologii o dużej wartości dodanej, ukierunkowanych na specyficzne potrzeby konkretnych klastrów (inicjatyw klastrowych). Ostatni postulat dotyczy organizacji warsztatów diagnostycznych dotyczących współpracy między członkami klastra w ramach potrójnej helisy (triple helix), zwłaszcza w zakresie kooperacji przedsiębiorstw przemysłowych z jednostkami naukowymi, a także wspieranie tworzenia i rozwoju sieci współpracy i wymiany informacji między naukowcami a przedsiębiorcami w zakresie innowacji i transferu technologii, w szczególności przez kampanie informacyjne i imprezy służące kojarzeniu partnerów i promocji transferu wiedzy i innowacji, rozwój systemu komunikowania się i wymiany informacji. Raport „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” wskazuje na kilka obszarów istotnych w kontekście działalności koordynatorów klastrów. Postuluje m.in.: budowanie świadomości korzyści płynących z członkowstwa w klastrze oraz kapitału społecznego i wzajemnego zaufania, wprowadzenie planowania strategicznego, a także mobilizacji (aktywizacji) członków klastra do włączania się w pewne działania operacyjne (zwłaszcza w sytuacji ograniczonych zasobów finansowych), rozbudowywanie baz danych nt. członków klastra, przeprowadzanie analiz potrzeb szkoleniowych oraz podejmowanie działań mających na celu zwiększenie uczestnictwa członków klastra w szkoleniach zewnętrznych, rozwijanie alternatywnych w stosunku do środków publicznych mechanizmów finansowania, oraz rozwijanie współpracy z instytucjami badawczymi w celu podnoszenia innowacyjności w klastrze. 34 Aneks Korzyści związane z funkcjonowaniem klastrów Zainteresowanie polityki publicznej klastrami wynika z zaakceptowania poglądu, że klaster jest zjawiskiem ekonomicznym, pewną strukturą gospodarczą, o wysokim potencjale innowacyjnym i konkurencyjnym. W przełomowym opracowaniu z początku lat dziewięćdziesiątych amerykański profesor Michael Porter uznał fenomen klastra za bezpośrednie źródło potencjału konkurencyjnego poszczególnych narodów. Istotnym argumentem na rzecz stymulowania rozwoju klastrów są potencjalne korzyści wynikające z ich funkcjonowania. Na podstawie analiz teoretycznych i licznych studiów przypadków można stwierdzić, że z istnieniem klastra wiąże się szereg zjawisk (korzyści), które pozytywnie wpływają na produktywność i konkurencyjność firm funkcjonujących w ramach takiego skupiska. O sile i witalności klastra decydują przede wszystkim czynniki ekonomiczne, w tym niższe koszty transakcyjne wynikające z nagromadzenia wyspecjalizowanych zasobów, nieformalnych powiązań i przepływu informacji. Korzyści te powodują, iż firmy prowadzące daną działalność koncentrują się w danej lokalizacji, mimo iż wiąże się to ze zwiększoną konkurencją. Ta wewnętrzna konkurencja podmiotów w klastrze stymuluje nota bene innowacyjność i jest siłą napędową jego rozwoju. Oczywiście oprócz konkurencji w klastrze występuje także współpraca, czy też współdziałanie, zwłaszcza pomiędzy sektorem przedsiębiorstw, administracją i sektorem badawczo-rozwojowym. Współpraca ta służy jak najlepszemu ukształtowaniu i wykorzystaniu wszystkich dostępnych w danej lokalizacji zasobów (infrastruktury, kapitału ludzkiego, funduszy publicznych itp.). Koncepcja klastra wyraźnie wskazuje, iż o pozycji konkurencyjnej pojedynczej firmy decyduje także jej otoczenie. Współpracę w ramach klastra mogą także zawiązywać poszczególne firmy – zwłaszcza małe i średnie – w celu lepszego konkurowania z większymi podmiotami z innych lokalizacji, tworzenia efektywnego łańcucha wartości (sieci kooperacyjnych) lub wykorzystania korzyści skali – np. poprzez wspólny marketing i promocję. Firmy mogą także jednoczyć siły w kontaktach z administracją i pozytywnie rozumianym lobbingu. W końcu poszczególne firmy lub grupy firm mogą również realizować wspólne projekty badawcze z jednostkami B+R. Korzyści z funkcjonowania w ramach klastra wynikają z przestrzennej bliskości licznej grupy niezależnych podmiotów, nagromadzenia określonej wiedzy i kwalifikacji, specjalizacji, łatwości znalezienia pracowników i partnerów biznesowych (podwykonawców i usługodawców) oraz realizacji wspólnych działań w pewnych obszarach. Korzyści te mają przede wszystkim charakter ekonomiczny i przekładają się na wyższą produktywność, rentowność i innowacyjność, a tym samym konkurencyjność prowadzonej działalności 35 gospodarczej. Występowanie tych korzyści powoduje samoistne pojawianie się koncentracji branżowych przekształcających się stopniowo w klastry. W ramach klastra tworzą się dostępne lokalnie, wyspecjalizowane i unikalne zasoby – w tym wiedza i kapitał ludzki – oraz odpowiednia infrastruktura. Nagromadzenie rożnych podmiotów w klastrze ułatwia znalezienie odpowiedniego partnera (poddostawcy, podwykonawcy czy usługodawcy) oraz umożliwia specjalizację i koncentrację działalności w obszarze kluczowych kompetencji (a tym samym tworzenie się elastycznych łańcuchów produkcyjnych). Pojawiają się wyspecjalizowane usługi świadczone przez instytucje finansowe (banki, fundusze venture capital itp.), firmy doradcze i prawnicze, instytucje szkoleniowe, brokerów technologii itp. Wszystko to przyciąga także nowe firmy z zewnątrz – w tym inwestorów zagranicznych. Łatwiej jest również założyć nową firmę. Rozwijający się klaster staje się także atrakcyjnym rynkiem pracy przyciągającym wykwalifikowanych pracowników i absolwentów. Stanowi to wymierną korzyść dla pojedynczych przedsiębiorstw – poprzez niższe koszty pozyskiwania i szkolenia nowych pracowników. Przestrzenna bliskość i częste interakcje stymulują przepływ wiedzy, procesy uczenia się oraz absorpcji i generowania innowacji. Nagromadzenie różnego rodzaju wyspecjalizowanych instytucji (także finansowych), specjalistycznej wiedzy, formalnych i nieformalnych kontaktów oraz kapitału relacji i zaufania ma bardzo praktyczny efekt ekonomiczny w postaci niższych kosztów transakcyjnych – szybciej podpisywanych umów, lepszego dostępu do zewnętrznego finansowania, szybszego transferu technologii itp. Komunikacja i współdziałanie pomiędzy przedsiębiorstwami a sferą badawczo-rozwojową i administracją – określane często mianem złotego trójkąta lub potrójnej helisy – prowadzi do tego, że szkoły i uczelnie kształcą odpowiednie kadry oraz realizują badania, których wyniki mogą być zastosowane przez firmy z klastra, zaś administracja lepiej dostosowuje swoje działania do potrzeb firm – rozbudowując przykładowo niezbędną infrastrukturę. Uzasadnienie dla interwencji publicznej Szereg komentatorów podkreśla, że potencjalne korzyści z funkcjonowania klastrów nie są dostatecznym uzasadnieniem dla podejmowania interwencji publicznej na rzecz ich tworzenia (The Cluster Policies Whitebook, 2004), tym bardziej, że powstawanie klastrów postrzega się głównie jako proces oddolny, jakkolwiek nie pozbawiony związków z polityką publiczną (czasami niezamierzonych). Uzasadnienie dla polityki publicznej w zakresie wspierania klastrów sięga jednak głębiej i znajduje konkretne argumenty w trzech podstawowych obszarach: niedoskonałości rynku (market failure), niedoskonałości polityki publicznej (government failure) i niedoskonałości systemowej (systemic failure)54. Problem market failure dotyczy sytuacji, w której rynek i działające na nim podmioty nie są w stanie zapewnić optymalnych, czy też efektywnych rozwiązań. Wynika to często ze 54 Szczegółowo patrz: The Cluster Policies Whitebook, 2004 36 zjawiska asymetrii informacji (tj. nierównego lub ograniczonego dostępu do informacji), występowania efektów zewnętrznych (externalities), korzyści skali prowadzących do występowania konkurencji niedoskonałej oraz tzw. problemu jazdy na gapę (free rider problem). W przypadku procesów tworzenia się klastrów pojedyncze podmioty mogą nie mieć dostatecznych impulsów do podejmowania współpracy z uwagi na brak odpowiedniej informacji oraz percepcję, iż indywidualne koszty takich działań (w tym zdobycia odpowiednich informacji) będą niewspółmiernie wysokie w stosunku do korzyści, które będą rozkładać się na większą liczbę podmiotów. Ponadto podmioty korzystające w danym momencie z inwestycji dokonanych w przyszłości – bez ponoszenia bieżących kosztów – mogą nie brać pod uwagę przyszłych, długoterminowych korzyści związanych z inwestycjami wymagającymi poniesienia tych kosztów w chwili obecnej. Efektem powyższych niedoskonałości jest niższy od optymalnego poziom inwestycji w kapitał ludzki, wspólną infrastrukturę, działalność B+R czy inne wspólne działania, a także zjawisko historycznie uwarunkowanej ścieżki rozwoju (path dependency), które może prowadzić do kryzysu w sytuacji szybko zmieniających się warunków rynkowych. Innym argumentem na rzecz polityki wspierania klastrów mogą być niedoskonałości polityki publicznej (government failure), przy założeniu, że polityka ta jest w stanie korygować wcześniej stosowane, nieefektywne polityki. Nieefektywność polityki publicznej może pojawiać się, ponieważ władza publiczna ma określone własne interesy i priorytety (w tym z jednej strony poddana jest cyklowi politycznemu, z drugiej zaś biurokratycznym procedurom kontrolnym) lub może działać pod wpływem silnych interesów grupowych (tzw. zjawisko uwięzienia rządu – government capture). Polityka wspierania klastrów, czy też polityka rozwoju bazująca na klastrach (cluster based policy), z uwagi na swój horyzontalny i przekorojowy charakter może mieć funkcję korygującą, pod warunkiem jednak, że sama będzie tak skonstruowana, aby uniknąć ryzyk związanych z niedoskonałością polityki publicznej (stosunkowo szerokie zdefiniowanie beneficjentów i przejrzystość, funkcja katalityczna i wspieranie inicjatyw oddolnych, wyraźne i efektywne mechanizmy konsultacyjne i ewaluacyjne itp.). Niedoskonałości systemowe (systemic failure) mogą być jednym z ważniejszych argumentów na rzecz polityki wspierania klastrów. Niedoskonałości te pojawiają w przypadku niedopasowania lub niespójności pomiędzy powiązanymi instytucjami, organizacjami, czy zasadami gry. Z uwagi na systemowy charakter zjawisk ekonomiczno-społecznych (dobrze obrazowany przez koncepcję klastrów) polityka próbująca oddziaływać na słabości w jednym obszarze może być nieskuteczna bez podjęcia działań także w innych obszarach55. Polityka wspierania klastrów z uwagi na swój horyzontalny i przekrojowy charakter oraz wielowymiarowość pozwala lepiej radzić sobie z problem niedoskonałości (niedopasowań) systemowych oraz osiągać koordynację działań w różnych obszarach. Należy podkreślić, że aktywne polityki publiczne w zakresie wspierania klastrów muszą uwzględnić ryzyko związane z government failure (vide finansowanie „modnych” sektorów w celu pozyskania poklasku, czy oddziaływanie silnie osadzonych grup interesów na alokację środków publicznych – np. na badania naukowe). Powinna także uwzględniać różne rodzaje ryzyka wpisane w pewnym sensie w fenomen klastra, w tym: zbytnią specjalizację, 55 Np. stymulowanie współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R, bez dokonania zmian instytucjonalnych w tej sferze i przygotowania jej organizacyjnie do takiej współpracy. 37 zamknięcie się i usztywnienie klastra, zmniejszenie się presji konkurencyjnej. W tym zakresie wskazane jest wspieranie zewnętrznych interakcji klastra – współpracy transgranicznej oraz różnego rodzaju porównań międzynarodowych (benchmarking).56 Najważniejsze instrumenty polskiej polityki klastrowej Poniżej przedstawiamy skrótowo najważniejsze aktualne instrumenty i programy polityki klastrowej w Polsce stosowane obecnie, jak i w przeszłości. Działanie 5.1. PO IG ‘‘Wsparcie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym’ Głównym instrumentem wspierania klastrów na poziomie krajowym jest działanie 5.1. PO IG zatytułowane „Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym”. Jego celem jest wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw poprzez wsparcie rozwoju powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami oraz pomiędzy przedsiębiorstwami a instytucjami otoczenia biznesu, w tym jednostkami naukowymi. Dofinansowanie mogą w szczególności uzyskać wspólne przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym, doradczym i szkoleniowym przyczyniające się do łatwiejszego transferu i dyfuzji wiedzy oraz innowacji pomiędzy kooperującymi podmiotami, a także zmniejszenia kosztów działalności dzięki wykorzystaniu wspólnej infrastruktury, dostępowi do usług. Dofinansowanie udzielane jest na wspólne przedsięwzięcia grup podmiotów mające na celu przygotowanie wspólnego produktu i/lub usługi o charakterze innowacyjnym i ich wprowadzenie na rynek (pozyskanie nowego odbiorcy lub grupy odbiorców). Projekt może także przewidywać współpracę z innymi powiązaniami kooperacyjnymi w kraju i na świecie oraz pozyskiwanie inwestorów zagranicznych dla działań inwestycyjnych w ramach powiązania kooperacyjnego. Intencją tego działania jest pośrednie wspieranie klastrów (powiązań kooperacyjnych)57 poprzez dofinansowanie określonych działań realizowanych poprzez koordynatora, w tym inwestycji we wspólną infrastrukturę umożliwiającą stworzenie innowacyjnego produktu lub usługi, a od niedawna także w zakresie badań przemysłowych lub prac rozwojowych. Projekty mogą obejmować także bieżące koszty funkcjonowania koordynatorów oraz inne miękkie działania (szkolenia i doradztwo, rozwój powiązania, współpracę międzynarodową). 56 Szczegółowo patrz The Cluster Policies Whitebook, 2004. PO IG i to działanie nie odwołuje się wprost do pojęcia klastra. Wyjściową kategorią jest powiązanie kooperacyjne przez które rozumie się zgrupowanie działających w określonym sektorze niezależnych przedsiębiorców, w tym nowopowstałych przedsiębiorców, prowadzących działalność innowacyjną oraz organizacji badawczych i instytucji otoczenia biznesu, które ma na celu stymulowanie działalności innowacyjnej poprzez promowanie intensywnych kontaktów, korzystanie ze wspólnego zaplecza technologicznego, wymianę wiedzy i doświadczeń, przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorców wchodzących w skład tego zgrupowania. 57 38 Zgodnie z pierwotnymi założeniami dofinansowanie w ramach działania 5.1. w komponencie inwestycyjnym mogło wynosić do 100% (max. 20 mln zł), przy czym uzyskane wsparcie powinno być przetransferowane do uczestników powiązania kooperacyjnego w okresie maksimum do 15 lat w formie pomocy de minimis. Po modyfikacji działania od 2011 roku poziom dofinansowania może być niższy (koordynator powinien wnieść wkład własny minimum 25%), ale wówczas nie pojawia się konieczność rozliczania transferu pomocy publicznej do uczestników powiązania (klastra). Model z pomocą publiczna Model bez pomocy publicznej Intensywność wsparcia zgodnie z mapą Dofinansowanie do 100% pomocy regionalnej Wymagany wkład własny Brak wkładu własnego Brak mechanizmu 15-letniego rozliczenia Mechanizm 15-letniego rozliczenia Możliwość realizacji projektu z partnerem Brak możliwości z partnerem realizacji projektu Z założenia działanie to było przewidziane dla klastrów/powiązań kooperacyjnych o większym znaczeniu (ponadregionalnym) – tj. formalnie takich, których uczestnicy (firmy) mogą wykazać się sprzedażą co najmniej 30% produkcji poza terenem lokalizacji powiązania – na rynek krajowy lub zagraniczny. Po modyfikacji tego działania, można w jego ramach otrzymać także wsparcie na wczesną fazę rozwoju powiązania kooperacyjnego o profilu technologicznym lub przemysłowym (tylko na działania miękkie58), przy bardziej liberalnych kryteriach jeżeli chodzi o liczbę firm i sprzedaż realizowaną poza skupiskiem. Czas trwania takiego projektu nie może jednak przekroczyć jednego roku, zaś maksymalny budżet to 2 mln zł. PO IG i to działanie nie odwołuje się wprost do pojęcia klastra, które zawarte jest w definicji powiązania kooperacyjnego. Przez powiązanie kooperacyjne rozumie się zgrupowanie działających w określonym sektorze niezależnych przedsiębiorców, prowadzących działalność innowacyjną oraz organizacji badawczych i instytucji otoczenia biznesu, które ma na celu stymulowanie działalności innowacyjnej poprzez promowanie intensywnych kontaktów, korzystanie ze wspólnego zaplecza technologicznego, wymianę wiedzy i doświadczeń, przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorców wchodzących w skład tego zgrupowania. Powiązanie kooperacyjne (klaster) musi spełnić następujące warunki, żeby uzyskać dofinansowanie w ramach działania 5.1. (w nawiasach podano niższe wymogi dla projektów na wczesną fazę rozwoju powiązania kooperacyjnego): do powiązania kooperacyjnego należy co najmniej 10 (6) przedsiębiorców, jedna organizacja badawcza i co najmniej jedna instytucja otoczenia biznesu, przy czym co 58 Na stworzenie warunków techniczno-organizacyjnych dla powiązania kooperacyjnego oraz opracowanie wspólnej strategii rozwoju, jak i jej wdrażanie. 39 najmniej połowę przedsiębiorcy; uczestników stanowią mikroprzedsiębiorcy, podmioty funkcjonujące w ramach powiązania skoncentrowane, tworząc łańcuch wartości; mali kooperacyjnego lub są średni sektorowo udział w przychodach ze sprzedaży poza obszar, na którym zlokalizowane jest powiązanie wynosi ogółem co najmniej 30% (10%); można przedstawić dotychczasową współpracę między przedsiębiorcami lub przedsiębiorcami a instytucjami otoczenia biznesu funkcjonującymi w powiązaniu kooperacyjnym (wspólne projekty, usługi szkoleniowe, konsultacje, transfer wiedzy itp.), Ponadto konieczne jest wykazanie potencjału grupy docelowej przedsiębiorstw, poprzez przedstawienie danych dotyczących w szczególności: wielkości i wartości produkcji, porównania ich w stosunku do stosownych danych dla branży w wymiarze kraju lub świata, możliwości pozyskania nowych inwestorów i realizacji oraz prowadzenia nowych inwestycji, tworzenia nowych miejsc pracy. Jeżeli chodzi o wnioskodawcę (koordynatora klastra), to może nim być: fundacja, stowarzyszenie, spółka akcyjna lub spółka z o.o. jednostka badawcza (w tym instytut naukowy PAN), organizacja przedsiębiorców59, przy czym podstawowym przedmiotem jego działalności powinna być realizacja przedsięwzięć na rzecz przedsiębiorców oraz na rzecz współpracy przedsiębiorców z instytucjami otoczenia biznesu lub organizacjami badawczymi. Koordynator powinien mieć siedzibę na terytorium Polski oraz nie działać w celu osiągnięcia zysku lub przeznaczać zysk na cele statutowe związane z zadaniami realizowanymi przez PARP. Koordynator powinien posiadać przynajmniej roczne doświadczenie w zakresie zarządzania powiązaniem kooperacyjnym oraz świadczenia usług na rzecz podmiotów funkcjonujących w ramach powiązania kooperacyjnego. Musi także wykazać się wykwalifikowanym personelem. Musi on udokumentować pełnienie roli koordynatora klastra (powiązania kooperacyjnego) i może ubiegać się o wsparcie rozwoju tylko jednego klastra (powiązania kooperacyjnego). Maksymalna kwota wsparcia na jeden projekt rozwoju powiązania kooperacyjnego wynosi: 20 mln zł w przypadku wydatków w zakresie inwestycji, 5 mln zł w zakresie badań przemysłowych lub prac rozwojowych, 400 tys. zł w przypadku wydatków w zakresie zakupu usług doradczych, 1 mln zł dla wydatków w zakresie szkoleń specjalistycznych oraz 600 tys. zł w części dotyczącej wydatków w zakresie współpracy międzynarodowej. Koszty osobowe i administracyjne, które nie mogą jednak stanowić więcej niż 10%60 wartości projektu i występować dłużej niż 3 lata. Realizowany projekt musi zapewniać równy dostęp do produktu projektu (tj. usług, szkoleń, materiałów, wartości niematerialnych i prawnych, środków trwałych i wyposażenia) 59 60 Działająca na podstawie ustawy o rzemiośle, o samorządzie zawodowym, o izbach gospodarczych. Pierwotnie 5%. 40 wszystkim członkom powiązania kooperacyjnego – za odpłatnością nie przekraczającą kosztów ponoszonych przez koordynatora z tytułu ich utrzymania lub udostępniania. Produkty powstałe w wyniku realizacji projektu powinny zostać wykorzystane na potrzeby podmiotów funkcjonujących w ramach powiązania. Projekt powinien opierać się na przeprowadzonej analizie potrzeb i znajomości specyfiki grupy docelowej (branży), w której funkcjonuje powiązanie kooperacyjne, przeprowadzonej nie wcześniej niż 6 miesięcy przed złożeniem wniosku. Łączna alokacja finansowa na działanie 5.1. wynosi ogółem 422 mln zł (ze środków unijnych – 359 mln zł i z publicznych krajowych 63 mln zł). Do tej pory – przed dokonaniem modyfikacji – działanie to było oceniane jako bardzo skomplikowane i ryzykowne (kwestia rozliczenia lub zwrotu pomocy publicznej) i nie cieszyło się zbyt dużym zainteresowaniem (zaledwie 7 przyznanych projektów na kwotę ok. 100 mln zł – stan na początek maja br.61). Działanie 1.4. Promocja i współpraca – komponent współpraca - Programu Operacyjnego Polska Wschodnia – w ramach priorytetu ‘Nowoczesna gospodarka’62 Działanie to ma na celu zbudowanie stałej platformy kooperacji pomiędzy regionami Polski Wschodniej63 m.in. poprzez tworzenie klastrów. Przez klaster rozumie się w tym działaniu przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub podmiotów działających na rzecz innowacyjności, jednostek naukowych oraz przedsiębiorstw wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiadujących województw Polski Wschodniej, konkurujących i współdziałających w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych siecią współpracy. Kryteria dostępu dla tego działania zdefiniowane są łagodniej niż w przypadku działania 5.1. PO IG. Wsparcie może być udzielone na tworzenie i rozwój klastra, które obejmuje: co najmniej 5 przedsiębiorstw, co najmniej 1 jednostkę naukową oraz co najmniej 1 podmiot działający na rzecz rozwoju gospodarczego lub podmiot działający na rzecz innowacyjności mających siedzibę64 na terenie co najmniej 2 województw Polski Wschodniej. Koordynatorem klastra mogą być podmioty: działające na rzecz rozwoju gospodarczego, jednostki naukowe65, działające na rzecz innowacyjności, które prowadzą działalność w zakresie realizacji przedsięwzięć oraz na rzecz współpracy przedsiębiorców z podmiotami działającymi na rzecz rozwoju gospodarczego oraz 61 Na podstawie KSI SIMIK 07-13 http://www.poig.gov.pl/Documents/Lista_beneficjentow_POIG_5_04_11.xls oraz danych uzyskanych z PARP. 62 Na podstawie „Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej” został opracowany na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego pod red. dr hab. Bogusława Plawgo 63 Województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. 64 W przypadku osób fizycznych miejsce zamieszkania. 65 w rozumieniu art. 2 pkt 9 lit. a-f ustawy z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. z 2008 Nr 169, poz. 1049) 41 podmiotami działającymi na rzecz innowacyjności, a także z jednostkami naukowymi oraz spełniają m.in. następujące warunki: nie działają w celu osiągnięcia zysku lub przeznaczają zysk na cele statutowe związane z zadaniami realizowanymi przez PARP, dysponują personelem posiadającym kwalifikacje niezbędne do świadczenia usług na rzecz podmiotów funkcjonujących w ramach klastra. Wsparcie na tworzenie i rozwój klastra może być udzielone na realizację przez koordynatora działań związanych z: organizacją i funkcjonowaniem biura klastra; opracowywaniem dokumentów operacyjnych klastra, w tym strategii rozwoju, strategii marketingowych, zasad współpracy i komunikacji wewnętrznej klastra; monitorowaniem efektywności i skuteczności działań podejmowanych w ramach klastra; projektowaniem, tworzeniem i obsługą baz danych, portali, wortali, serwisów i stron internetowych na potrzeby rozwoju klastra, promujących rozwój klasteringu; promocją i pozyskiwaniem nowych uczestników klastra, identyfikowanie nowych inicjatyw klastrowych; organizacją spotkań tematycznych członków klastra, seminariów, konferencji promujących potencjał klastra, stymulujących rozwój klastra, powiązań między klastrowych, popularyzujących ideę klasteringu w Polsce Wschodniej; organizacją zagranicznych misji branżowych; podnoszeniem innowacyjności i konkurencyjności klastra przez zakup licencji, wyników badań, analiz, ekspertyz, technologii, know-how, patentów i nieopatentowanej wiedzy technicznej; opracowaniem, wykonaniem i dystrybucją materiałów promocyjnych i informacyjnych dotyczących klastra, rozwoju idei klasteringu w Polsce Wschodniej. W ramach „tworzenia i rozwoju klastrów” wsparciem będą objęte w szczególności takie projekty, których realizacja znajduje uzasadnienie w raporcie „Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej”. Łączna alokacja finansowa ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na działanie w obszarze „Tworzenia i rozwoju klastrów” wynosi ogółem ok. 12 mln Euro. Wielkość wsparcia na tworzenie i rozwój klastra może wynosić do 90% wydatków kwalifikujących się do objęcia wsparciem. Działanie cieszy się dużym zainteresowaniem. Do dziś (stan na początek maja br.) uruchomionych zostało 11 projektów na kwotę 33 mln zł. (dotyczy to tylko środków ERDF). W ostatniej II rundzie naboru wniosków o dofinansowanie (która zakończyła się 29 kwietnia br.) zainteresowanie konkursem było bardzo duże. Złożono 46 wniosków o dofinansowanie z ERDF na łączną wartość w wysokości ok. 114,5 mln zł. Trwa ocena wniosków. Działania i projekty systemowe Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości Elementem polityki klastrowej są także działania i projekty systemowe PARP realizowane na rzecz klastrów w ramach Programu Operacyjny Kapitał Ludzki – działanie 2.1.3. „Wsparcie systemowe na rzecz zwiększania zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw”. 42 Celem ogólnym tych projektów jest podnoszenie kwalifikacji przedsiębiorców i ich pracowników w zakresie dostosowania funkcjonowania przedsiębiorstw do wymogów nowoczesnej gospodarki. W ramach ww. działania, w którym PARP jest beneficjentem bezpośrednim, a beneficjentem końcowym głównie koordynatorzy i członkowie klastrów, realizowane są dwa projekty systemowe: I. „Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnianie innowacji” - projekt promocyjno – informacyjny, w ramach którego zrealizowane zostały lub będą realizowane następujące działania (Łączny budżet ww. działań promocyjno informacyjnych na rzecz klastrów – 5,7 mln PLN.): „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” „Polskie klastry i polityka klastrowa” – działanie realizowane do końca 2012 roku, Benchmarking klastrów w Polsce – 2012” (druga edycja benchmarkingu klastrów w Polsce, która będzie realizowana w 2012 roku). II. „Powiązania kooperacyjne polskich przedsiębiorstw” – projekt szkoleniowy, którego celem jest przekazanie wiedzy i doświadczeń w zakresie kreowania klastrów i inicjatyw klastrowych, tworzenie wizji współpracy. Działania realizowane w ramach projektu to warsztaty, szkolenia i doradztwo w zakresie powstawania klastrów, ich funkcjonowania oraz animowania inicjatyw klastrowych, wizyty studyjne w krajach UE. Budżet projektu szkoleniowego w części przeznaczonej na szkolenia dla liderów, koordynatorów oraz członków klastra wynosi ok. 8,5 mln PLN. Więcej informacji nt. projektu oraz szkoleń na stronie www.powiazaniakooperacyjne.pl Nie bez znaczenia są także projekty międzynarodowe na rzecz rozwoju klastrów i polityki klastrowej, w których uczestniczy PARP, a mianowicie: Transnational Alliance of Clusters Towards Improved Cooperation Support – TACTICS. Celem tego projektu jest wykorzystanie międzynarodowej współpracy instytucji wdrażających programy i instrumenty dla klastrów w celu wspierania europejskich klastrów o znaczeniu światowym, poprzez przygotowanie rekomendacji w zakresie polityki klastrowej. Projekt realizowany jest w ramach Programu CIP (Competitiveness and Innovation Framework Programme), w konsorcjum 7 organizacji z następujących krajów: Francja, Szwecja, Włochy, Polska, Austria, UK, Belgia. Budżet projektu - 2.62 mln Euro (PARP ok. 171 tys Euro). Okres realizacji - 2009-2012. Więcej informacji na Portalu Innowacji www.pi.gov.pl. Inny projekt międzynarodowy to NGPExcellence – Cluster Excellence in the Nordic Countries, Germany and Poland. Celem projektu jest przeprowadzenie benchmarkingu polityk klastrowych oraz benchmarking prawie 200 klastrów działających w krajach uczestniczących w projekcie, w tym 20 klastrów polskich. Wyniki badania będą stanowić cenne źródło informacji do opracowania przyszłej polityki klastrowej oraz instrumentów wsparcia dla klastrów. Partnerzy projektu to instytucje zajmujące się działaniami na rzecz klastrów w 43 następujących krajach: w Danii, Szwecji, Finlandii, Islandii, Norwegii, Niemczech oraz w Polsce. Projekt zakończy się w maju 2011 r., zaś jego wyniki mogą być pomocne dla polskich klastrów. Więcej informacji na Portalu Innowacji www.pi.gov.pl. 44 Lista beneficjentów działania 5.1. Programu Innowacyjna Gospodarka 2007-2013 - stan na 5 kwietnia 2011 r. na podstawie KSI SIMIK 07-1366 i danych z PARP / projekty w trakcie realizacji – brak projektów zakończonych. Lp. Nazwa beneficjenta 66 Tytuł projektu 1 Agencja Rozwoju Regionalnego MARR SA. Budowa rynku pojazdów elektrycznych, infrastruktury ich ładowania - podstawa bezpieczeństwa energetycznego 2 Górnośląski Park Przemysłowy Rozwój Pierwszego Polskiego Klastra Budownictwa Spółka z ograniczoną Pasywnego i Energooszczędnego odpowiedzialnością 3 Instytut Energetyki 4 Oddział Terenowy Stowarzyszenia "Wolna Przedsiębiorczość" Wspieranie powiązań i rozwój produktów branży AGD Centrum Technologii Energetycznych Powiązania Kooperacyjnego Dolnośląskiego Wartość ogółem (w zł) Dofinansowanie publiczne (w zł) Rok przyznania dofinansowania 19 314 226,00 19 314 226,00 2008 5 966 052,33 4 914 616,91 2009 28 023 092,00 21 625 945,00 2010 10 088 500,00 9 873 500,00 2009 Klastra Energii Odnawialnej 5 Wrocławski Park Technologiczny SA. Rozwój powiązań kooperacyjnych Klastra NUTRIBIOMED zmierzających do komercjalizacji innowacyjnych rozwiązań 13 138 380,00 10 658 950,00 2008 6 Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Sp. z o.o. Wzmocnienie współpracy partnerów Polish Wood Cluster poprzez budowę siedziby oraz wdrażanie innowacyjnych technologii 23 600 630,00 22 410 399,75 2010 http://www.poig.gov.pl/Documents/Lista_beneficjentow_POIG_5_04_11.xls 7 Stowarzyszenie B-4 Ekologiczne, pneumatyczne systemy napędowe w lotnictwie ultralekkim 10 121 600,00 10 121 600,00 2010 Lista beneficjentów działania 1.4. Promocja i współpraca – komponent współpraca - Programu Operacyjnego Polska Wschodnia Lp. Nazwa wnioskodawcy Tytuł projektu Wnioskowana kwota Zatwierdzona kwota Całkowita wartość wsparcia wsparcia projektu w PLN w PLN z EFRR w PLN 1 Podlaski Klaster Bielizny "Rozwój kooperacji firm z branży bieliźniarskiej z regionów Polski Wschodniej" 4 377 329,50 3 939 596,55 3 348 657,07 2 Wamińsko- Mazurska Izba Rzemiosła i Przedsiębiorczości "Wzmocnienie potencjału innowacyjnego i rozwój klastra stolarki otworowej w Polsce Wchodniej" 3 287 640,00 2 958 876,00 2 515 044,60 3 Stowarzyszenie Informatyka Podkarpacka "Rozwój klastra informatycznego firm wschodniej Polski" 4 582 960,00 3 541 104,00 3 009 938,40 4 Warmińsko- Mazurska Agencja Rozwoju Regionalnego SA "RAZEM CIEPLEJ- Rozwój Warmińsko -Mazurskiego Klastra Ciepłowniczego" 5 261 694,00 4 735 524,60 4 025 195,91 5 Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy "Rozwoj klastra Dolina Ekologicznej Żywności" 2 500 000,00 2 250 000,00 1 912 500,00 46 6 Świętokrzyskie Centrum Innowacji i Transferu Technologii Sp.z.o.o. "Świętokrzysko- Podkarpacki Klaster Energetyczny" 4 113 908,00 3 702 517,20 3 147 139,62 7 Wojewódzki Klub Techniki i Racjonalizacji "Podniesienie konkurencyjności Przedsiębiorstw z Polski Wschodniej w ramach Wschodniego Klastra Obróbki Metali" 3 612 520,00 3 251 268,00 2 763 577,80 8 Park NaukowoTechnologiczny PolskaWschód w Suwałkach Sp. z.o.o. "Pólnocno- Wschodni Klaster Edukacji Cyfrowej" 5 487 462,00 4 220 550,00 3 587 467,50 9 Staropolska Izba Przemysłowo- Handlowa " Wsparcie dla tworzenia i rozwoju "Świętokrzysko- Podkarpackiego Klastra Budowlanego INNOWATOR" 3 653 500,00 3 288 150,00 2 794 927,50 10 Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedziba w Rzeszowie "Innowacyjny Klaster Zdrowie i Turystyka" Uzdrowiska -Perły Polski Wschodniej" 3 990 080,00 3 591 072,00 3 052 411,20 11 Polskie Stowarzyszenie Doradcze i Konsultingowe "Klaster Instytucji Otoczenia Biznesu" 4 443 450,00 3 999 105,00 3 399 239,25 47 Instrumenty polityki klastrowej stosowane w przeszłości W latach 2004-2006 działania wspierające rozwój klastrów obejmowały głównie działanie 2.6. Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego ‘Regionalne Strategie Innowacyjne i transfer wiedzy’ Głównym celem działania było podniesienie potencjału regionalnego w zakresie innowacji poprzez wzmocnienie współpracy między sektorem badawczo-rozwojowym a gospodarką, co miało prowadzić do podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw działających na rynku regionalnym i lokalnym. Projekty obejmowały m.in.: tworzenie Regionalnych Strategii Informacyjnych, tworzenie sieci transferu innowacji pomiędzy sektorem badawczo-rozwojowym, przedsiębiorstwami i innymi podmiotami na poziomie regionalnym i lokalnym, rozwój systemu komunikowania się i wymiany informacji, jak informacje dotyczące szkoleń i innych działań edukacyjnych wspierających transfer innowacji, transfer wiedzy z sektora badawczo-rozwojowego do przedsiębiorstw poprzez staże w przedsiębiorstwach, stypendia dla najlepszych absolwentów szkół wyższych kontynuujących naukę na studiach doktoranckich z zakresu nauk ścisłych, technicznych oraz kierunków studiów wykorzystywanych w rozwoju klastrów przemysłowych. W ramach projektów z działania 2.6. bardzo często realizowane były pilotażowe inicjatywy klastrowe (uruchamiane niejako odgórnie w ramach tych projektów. Spośród ok. 420 projektów zrealizowanych w ramach działania 2.6. ZPORR (na kwotę ok. 269 mln zł), ok. 47 projektów było w mniejszym lub większym stopniu dedykowane rozwojowi klastrów (na kwotę ok. 23 mln zł). Ponadto można uznać, że w latach 2004-2006 polityka wspierania klastrów w Polsce była realizowana pośrednio przez „Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004 – 2006”, w szczególności poprzez Priorytet 1 „Rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzez wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu” Działanie 1.1 „Wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw” oraz Działanie 1.4 „Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką”. 67 Kolejnym działaniem, o którym warto wspomnieć w kontekście wspierania klastrów i struktur klastrowych było zawarte w Programie Operacyjnym Rozwój Zasobów Ludzkich na lata 2004 – 2006 (SPO RZL) Działanie 2.3 „Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki”, schemat b) „Promocja rozwiązań systemowych w zakresie potencjału adaptacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy”. W ramach tego działania realizowany był projekt systemowy PARP pt. „Program szkoleń promujących clustering” (o wartości ok. 5,7 mln zł). Głównym założeniem projektu było ukazanie przedsiębiorstwom i jednostkom samorządu terytorialnego możliwości współpracy w formie klastrów. Za cele projektu uznano przede wszystkim: budowanie świadomości na temat clusteringu, zdefiniowanie obszarów potencjalnej współpracy między przedsiębiorstwami, pomoc przedsiębiorcom w podjęciu decyzji o możliwości współpracy w formie klastra oraz realizację wspólnych przedsięwzięć ważnych dla rozwoju firm 67 Szczegółowo patrz: Kierunki rozwoju klastrów w Polsce - materiał informacyjny Ministerstwa Gospodarki, MG październik 2010. i regionów. Wszystkie działania projektu skierowane były do współdziałających ze sobą grup przedsiębiorstw i wspierających je samorządów, które funkcjonują w branży związanej z produktem o regionalnym, tradycyjnym, lokalnym charakterze. Innym przykładem programu ukierunkowanego na rozwój i wzmocnienie konkurencyjności istniejących struktur klastrowych jest przeprowadzony w 2007 r. przez PARP program „Wsparcia na rozwój klastra”68. Stanowił on projekt pilotażowy, który miał służyć pobudzeniu i uaktywnieniu istniejących klastrów w celu skutecznego i efektywnego wykorzystania znaczących środków finansowych pochodzących z funduszy strukturalnych, przewidzianych w Narodowej Strategii Spójności, do wykorzystania w latach 2007 – 2013. W ramach Programu zgłoszono 49 wniosków na łączną kwotę ponad 18 mln zł, co przekroczyło wysokość dostępnych środków w ramach dostępnej alokacji. W efekcie postępowania konkursowego wybrano 5 projektów na łączną kwotę ponad 1,6 mln zł. W ramach programu udzielano koordynatorom klastrów pomocy finansowej w formie bezzwrotnego wsparcia na realizację projektu dotyczącego niektórych obszarów działalności klastrów, ze szczególnym uwzględnieniem podnoszenia innowacyjności i atrakcyjności ich produktów, zacieśnienia współpracy między przedsiębiorstwami, ośrodkami badawczorozwojowymi, edukacyjnymi oraz przedstawicielami władz lokalnych i regionalnych, a także wzmocnienie potencjału eksportowego poprzez realizację wspólnych przedsięwzięć. Wsparcie polegało na finansowaniu wydatków na zakup niektórych usług związanych z przygotowaniem opracowań, dokumentów, analiz lub raportów, finansowaniu promocji i internacjonalizacji działań klastra. Ważnym elementem wsparcia były także wybrane inwestycje niezbędne do podniesienia poziomu komunikacji i wymiany informacji oraz stworzenia sprawnej infrastruktury badawczej na potrzeby klastra technologicznego jako struktury. Program Innovation Express został opracowany i zrealizowany przez PARP z końcem 2009 roku. Był to program pilotażowy, w ramach którego koordynator klastra mógł uzyskać pomoc finansową w formie bezzwrotnego wsparcia na realizacje projektów dotyczących inicjowania, nawiązywania i rozwijania międzynarodowej współpracy i partnerstwa technologicznego. Był to program nastawiony na sektor mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw. W ramach Innovation Express, koordynator klastra mógł uzyskać wsparcie na działania tj.: 1) rozpowszechnianiem informacji i promocją; 2) doradztwem; 3) tworzeniem sieci międzynarodowych powiązań kooperacyjnych; 4) rekrutacją i wymianą specjalistów; 5) szkoleniami i warsztatami; 6) opracowaniem międzynarodowych projektów, prowadzących do przygotowania i złożenia wspólnych wniosków do programów międzynarodowych. 68 Przytoczone za: Kierunki rozwoju klastrów w Polsce - materiał informacyjny Ministerstwa Gospodarki, MG październik 2010. 49 Kwota przeznaczona na realizację programu wyniosła 3,15 mln zł i była pokryta z budżetu krajowego. Poziom dofinansowania mógł wynosić do 100% kosztów kwalifikowanych, a wielkość wsparcia jednego projektu nie mogła przekraczać 600 tyś. zł. Z dotychczasowego programu IE w Polsce skorzystało 7 koordynatorów klastra o łącznej wielkości wsparcia ponad 2,8 mln zł.. Kontynuacja Innovation Express w Polsce jest realizowana w ramach projektu międzynarodowego TACTICS przez PARP oraz w ramach konkursu POIG 5.1 w zakresie współpracy międzynarodowej. Polscy koordynatorzy klastrów mogą ubiegać się o wsparcie z PARP na projekty realizowane z udziałem co najmniej jednego klastra partnerskiego z zagranicy. W ramach ubiegania się o środki z kontynuacji Innovation Express obowiązuje dwustopniowy proces składania wniosków. Pierwszy etap jest realizowany zagranicą w języku angielskim za pośrednictwem strony internetowej PRO INNO EUROPE i obejmuje podanie informacji na temat klastra, wnioskodawcy (t.j. koordynatora klastra) oraz projektu. Drugi etap obejmuje działania w kraju przez złożenie wniosku do PARP w języku polskim, zgodnie z zasadami obowiązującymi w działaniu 5.1 POIG. Maksymalna kwota wsparcia przeznaczona na realizację jednego projektu współpracy międzynarodowej nie może być większa niż 600 tyś. zł. Jednocześnie minimalna wartość projektu musi przekraczać 120 tyś. zł. Poziom dofinansowania współpracy międzynarodowej wynosi do 50% kosztów kwalifikowanych. Polscy beneficjenci Innovation Express Lp. 1. 2. 3. Nazwa i adres Wnioskodawcy (Koordynatora klastra) Stowarzyszenie MEDYCYNA POLSKA ul. Słoneczna 32, 33-100 Tarnów Nazwa klastra Tytuł projektu Transfer wiedzy i informacji o innowacyjnych rozwiązaniach Medycyna Polska z zakresu ochrony zdrowia Południowy Wschód i telemedycyny Rozwój międzynarodowej współpracy pomiędzy Wielkopolskim Klastrem Motoryzacyjnym i Klastrem Nickel Technology Park Motoryzacyjnym Poznań Sp. z o.o. Eheinmainneckar dla wspólnych ul. Krzemowa 1, Złotniki, Wielkopolski Klaster korzyści polskich i niemieckich 62-002 Suchy Las Motoryzacyjny przedsiębiorstw Instytut Optyki Mazowiecki Klaster Rozwój innowacyjnych Stosowanej innowacyjnych technologii i systemów ul. Kamionkowska 18, 03- technologii optoelektronicznych oraz 805 Warszawa fotonicznych procesów ich wdrażania Wielkość udzielonego wsparcia PLN 497.760,00 448.419,80 286.000,00 50 OPTOKLASTER 4. 5. 6. 7. Internacjonalizacja działalności SEKWENCJASp. z o.o. z zakresu badań, rozwoju i ul. Reymonta 38, ALTERNATYWNY. innowacji klastra alternatywny. 05-820 Piastów KLASTER.INFO klaster.info Wzmocnienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw sektora automatyki w Wielkopolskim Klastrze Wielkopolska Izba Wielkopolski Klaster Zaawansowanych Technik Przemysłowo-Handlowa Zaawansowanych Automatyzacji "ELPROTECH" w Poznaniu Technik i w partnerskich klastrach ul. Głogowska 26, Automatyzacji europejskich - budowa wspólnej 60-734 Poznań ELPROTECH strategii rozwoju Kluczborsko-Oleska Lokalna Organizacja Opolski Klaster Turystyczna Turystyczny - Kraina Lokalny i regionalny produkt ul. Katowicka 1 Miodem i Mlekiem w wirtualnej przestrzeni 46-200 Kluczbork Płynąca turystycznej dorzecza Odry Naczelna Organizacja Promocja i wsparcie polskoTechniczna Federacja niemieckiej współpracy Stowarzyszeń Naukowo(TERMOMAX-L.E.B.E.N.) Technicznych w zakresie badań i rozwoju nad Rada w Opolu Klaster Budownictwa innowacyjnymi technologiami ul. Katowicka 50 Energooszczędnego (BRI) w budownictwie 45-061 Opole TERMOMAX energooszczędnym 589.006,50 325.939,84 495.079,08 195.414,00 51
