Walory antropogeniczne Polski

Walory antropogeniczne Polski
Sabina Tkocz
Kraków 2008
Źródło: http://geotur.republika.pl
ARCHITEKTURA
w węższym znaczeniu tego słowa jest to ukształtowanie budowli pod względem
funkcjonalnym, konstrukcyjnym i plastycznym. Bez ostatniego czynnika mamy do
czynienia bardziej z budownictwem.
Rozróżniamy architekturę świecką (zamki, pałace, ratusze, kamienice, sukiennice
itd.), oraz sakralną (świątynie, kościoły, cerkwie, synagogi, klasztory, kaplice itp.).
WALORY KULTUROWE (antropogeniczne)
są to obiekty materialne, ściśle związane z działalnością człowieka i przez niego
wytworzone, stanowiące przedmiot wartościowy pod względem turystycznym
(przedmiot zainteresowania turystów).
Walory kulturowe możemy podzielić podobnie jak naturalne np. ze względu na
funkcje (i tu też mamy specjalistyczne, kulturowe, historyczne) lub na grupy
zawierające:
1) zabytki architektury i budownictwa,
2) obiekty historyczno – wojskowe,
3) muzea martyrologii,
4) zabytki techniki i przemysłu,
5) ośrodki twórczości ludowej,
6) współczesne imprezy kulturalne,
7) miejsca pielgrzymkowe,
8) muzea,
9) zabytki archeologiczne.
ad1) Zabytki odgrywają szczególną rolę wśród walorów kulturowych. Są to obiekty
(ruchome bądź nie) lub zespoły obiektów stanowiące świadectwo epoki lub
zdarzenia, mające wartość historyczną, naukową, kulturalną, artystyczną i
podlegające ochronie prawnej.
Zabytki mają różną uznaną wartość. Istniała do niedawna skala, według której
najznakomitsze zabytki były oznaczone grupą „0”. Takich obiektów mamy w Polsce
71, z czego 35 znajduje się w 8 miastach (Kraków 10, Toruń 7, Gdańsk 5, Kazimierz
Dolny, Wrocław i Poznań po 3, Warszawa i Zamość po 2).
Oczywiście najcenniejsze są zabytki wpisane na Światową Listę Dziedzictwa Kultury
i Nauki UNESCO. Na Liście UNESCO - Liście Światowego Dziedzictwa Kultury
znajduje się obecnie 788 obiektów ze 134 państw. Najwięcej wartościowych obiektów
jest we Włoszech (39) i w Hiszpanii (38). Polski wkład w kulturę świata to 12
obiektów, w tym 11 w kategorii dziedzictwo kultury i 1 w kategorii dziedzictwo natury.
ad 2) Do obiektów historyczno – wojskowych zaliczamy:
• budowle obronne (forty XIX wieczne i umocnienia z czasu II WŚ), (Giżycko,
Grudziądz, Modlin koło Wa-wy, Dęblin, Częstochowa, Przemyśl, Węgierska
Górka, ),
• cmentarze wojskowe, (Warszawa - Powązki, Gdynia, Kielce, Radom),
• pomniki w miejscach bitew, (Westerplatte, Warszawa; Hel, Cedynia, Grunwald,
Kołobrzeg),
• muzea wojskowe (Gdańsk, Gdynia, Bydgoszcz, Białystok, Poznań, Łódź,
Skarżysko – Kamienna, Kraśnik, Wrocław, Legnickie Pole, Leśnica).
ad 3) Miejscami martyrologii z czasów II WŚ są:
• obozy koncentracyjne i obozy zagłady (Oświęcim – Brzezinka, Majdanek koło
Lublina, Treblinka, Kraków – Płaszów, Bełżec, Chełmno, Rogoźnica, Sobibór,
Sztutowo w okolicach Gdyni)
• getta żydowskie (Kraków, Bochnia, Warszawa, Będzin, Sosnowiec, Tarnów,
Rzeszów, Kańczuga, Przemyśl, Lubaczów, Opatów, Kielce, Ostrowiec
Walory antropogeniczne Polski
2
Świętokrzyski, Częstochowa, Łódź, Kutno, Otwock, Radom, Łuków, Sokołów
Podlaski, Węgrów, Białystok, Mława, Płońsk, Koło, Nowy Sącz),
• miejsca straceń (masowe groby),
• obozy jenieckie,
Pomnikami martyrologii są
• muzea i pomniki w miejscach byłych obozów koncentracyjnych, zagłady i
jenieckich oraz dawnych więzieniach; (Bielsk Podlaski, Treblinka, Warszawa,
Chełmno, Łódź, Rogoźnica, Majdanek, Kraków, Oświęcim – Brzezinka,
Sztutowo),
• mauzolea w miejscach masowych egzekucji,
• cmentarze z mogiłami ofiar martyrologii,
• tablice pamiątkowe w miejscach straceń (Pomnik Stoczniowców w Gdańsku, ),
• obeliski, głazy upamiętniające miejsca martyrologii,
• izby pamięci.
Do miejsc najbardziej interesujących pamięci narodowej należy zaliczyć 1:
• Gdańsk – Pomnik Bohaterów Westerplatte, Pomnik Stoczniowców,
• Gdynia – cmentarz żołnierzy polskich i radzieckich, Pomnik Wdzięczności,
• Sztutowo k. Gdańska – muzeum martyrologii oraz Pomnik Walki i
Męczeństwa na terenie byłego obozu,
• Katowice – Pomnik Powstańców Śląskich, wieża spadochronowa w Parku
Kościuszki,
• Michniów – pomnik na mogile ofiar pacyfikacji hitlerowskiej,
• Oświęcim,
• Lublin (Majdanek),
• Flisy (Porytowe Wzgórze) k. Janowa Podlaskiego – pomnik na miejscu
największej bitwy partyzanckiej na ziemiach polskich,
• Łambinowice k. Nysy – Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych,
• Góra św. Anny – Pomnik Czynu Powstańczego,
• Poznań – Pomniki Powstańców Wielkopolskich i Poznańskiego Czerwca 56,
Fort VII,
• Warszawa – Grób Nieznanego Żołnierza, Pomnik Bohaterów Warszawy,
Pomnik Bohaterów Getta, Cmentarz Komunalny, Pomnik Powstanie
Warszawskiego, Muzeum Powstanie Warszawskiego, Brama Straceń na
Cytadeli, Umschlagplatz, Muzeum Katyńskie,
• Treblinka,
• Zgorzelec – cmentarz żołnierzy polskich,
• Michniów – pomnik na mogile ofiar pacyfikacji hitlerowskiej,
• Palmiry – cmentarz, mauzoleum ofiar zbrodni niemieckich.
ad 4) w Polsce występują przeważnie pojedyncze urządzenia zabytkowe z obszaru
techniki i przemysłu: stare kopalnie, huty, budowle, konstrukcje, środki transportu,
maszyny, narzędzia, instrumenty naukowe. Np. kopalnia krzemienia pasiastego w
Krzemionkach Opatowskich, urządzenia Kopalni Soli w Wieliczce, górnictwa
kruszców koło Olkusza, kopalnictwa rud cynku i ołowiu w okolicach Tarnowskich Gór,
elementy techniki wydobycia ropy naftowej w Bóbrkach k. Krosna, Kanał Elbląski,
Kanał Augustowski, Złotoryja – miejsce wydobycia złota z piasków Kaczawy;
1
Foss A., Werner Z., Walory krajoznawcze miejsc pamięci narodowej, Biuletyn Informacyjny instytutu
Turystyki, nr 2/20, Warszawa 1975,
Walory antropogeniczne Polski
3
ad 5) ośrodki tradycyjnej kultury i sztuki ludowej to miejsca
zgromadzenia/występowania kultury ludu zamieszkującego poszczególne regiony
etniczne, pokazujące rozmaite rodzaje folkloru.
Na terenie Polski wyróżnić można 8 podstawowych grup etnograficznych:
(Pomorzanie, Mazurzy, Małopolanie, Ślązacy, Sieradzanie, Wielkopolanie,
Kujawianie i Łęczycanie), w ramach których występują liczne mniejsze grupy
regionalne o zróżnicowanej kulturze.
ad 6) W Polsce corocznie odbywa się ponad 40 imprez kulturalnych o
międzynarodowym znaczeniu oraz ponad 300 imprez ogólnopolskich. Najważniejsze
imprezy międzynarodowe to:
• Międzynarodowy Konkurs Chopinowski, Warszawa (co 5 lat),
• Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy, Poznań (co 5 lat),
• Międzynarodowy Festiwal Folklory Ziem Górskich, Zakopane,
• Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”,
• Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie,
• Międzynarodowy Festiwal Oratoryjno – Kantatowy „Wratislavia Cantans”,
Wrocław,
• Festiwal Chopinowski, Duszniki Zdrój,
• Międzynarodowy Festiwal Muzyki Jazzowej „Jazz Jamboree” Warszawa.
ad 7) Miejsca pielgrzymkowe zajmują bardzo ważne miejsce w masowym ruchu
turystycznym. Są to bądź miejsca religijne, ośrodki kultu związane z konkretnym
miejscem, w którym występowały zjawiska nadprzyrodzone, bądź znaczące dla życia
Kościoła, lub miejsca takie jak Oświęcim, czyli martyrologii – są to pielgrzymki
świeckie. Duże znaczenie mają także świątynie stare, o bogatym wystroju czy rzadko
występujące świątynie innych religii. W Polsce mamy 537 miejsc pielgrzymkowych, z
czego 7 ma zasięg międzynarodowy. Najważniejsze Ośrodki Pielgrzymkowe to:
• Częstochowa (4,5-5 mln pielgrzymów)
• Licheń,
• Kalwaria Zebrzydowska,
• Niepokalanów,
• Tuchów,
• Warszawa,
• Piekary Śląskie,
• Oświęcim,
• Góra św. Anny,
• święta Lipka.
ad 8) W Polsce czynne są 623 muzea w ponad 400 miejscowościach. Możemy je
podzielić ze względu na „zawartość” na: artystyczne, archeologiczne, etnograficzne,
historyczne, biograficzne, martyrologiczne, przyrodnicze, techniki, regionalne i inne.
Muzea udostępniają swoje zbiory lub ich część do zwiedzania a także prowadzą
zajęcia dydaktyczne, odczyty, wystawy czasowe.
Największą frekwencję notują Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (ok. miliona
zwiedzających), Muzeum w Oświęcimiu – Brzezince, Kopalnia Soli w Wieliczce a
także Zamek w Malborku, Zamek Królewski w Warszawie, Muzeum Narodowe w
Warszawie, Muzeum Przyrodnicze Pienińskiego PN.
Rodzaje:
• Muzea i zbiory przyrodnicze – spełniają głównie funkcje poznawczą i
edukacyjną. W wielu muzeach są też osobne działy przyrodnicze.
• Muzea i rezerwaty archeologiczne.
Walory antropogeniczne Polski
4
• Muzea etnograficzne i skanseny. Są to parki etnograficzne, muzea wsi i
budownictwa ludowego na otwartej przestrzeni (skanseny) oraz pojedyncze
zabytkowe zagrody i zabytki.
- muzea etnograficzne: Kartuzy (muzeum Pomorzan), Wejherowo, Gdańsk, Łowicz
(Mazurzy), Węgorzewo, Olsztyn, Toruń, Żnin, Poznań, Białystok, Warszawa, Lublin,
Tomaszów Lubelski, Kraków, Wierzchosławice, Zawoja, Szczawnica, Łopuszna,
Przemyśl, Rzeszów, Rabka,
- skanseny: Kluki, Nowogród, Olsztynek, Sierpc, Wolsztyn, Opole, Pszczyna,
Kolbuszowa, Lublin, Hola, Łowicz,
- parki etnograficzne – Wdzydze Kiszewskie (pojezierze), Osiek, Maurzyce,
Zubrzyca, Wygiełzów, Nowogród,
• Muzea sztuki i zbiory artystyczne gromadzone również we wnętrzach
pałacowych i zamkowych, galeriach. Najwięcej zbioró i muzeów artystycznych
jest w Krakowie (15), Warszawie (13), Gdańsku (6), Wrocławiu (4), Poznaniu
Łodzi, Szczecinie i Lublinie (po 3).
• Muzea bibliograficzne i literackie znajdują się głównie w miejscowościach
związanych z pobytem swych patronów. najważniejsze: Dom urodzenia
Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli, Dom Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Dom Rodzinny Papieża J.P II w Wadowicach,
• Muzea specjalistyczne – przeważnie gromadzące unikatowe zbiory z jednej
dziedziny. W Polsce jest ich 62. Najciekawsze:
- Judaistyczne –Kraków,
- Sztuki złotniczej – Kazimierz Dolny,
- Sztuki Medalierskiej – Wrocław,
- Zabawkarstwa –Kielce,
- Instrumentów Muzycznych – Poznań,
- Zbiory Powozów w Muzeum Zamkowym w Łańcucie,
- Latarnictwa –Rozewie,
- Ludowych Instrumentów Muzycznych – Szydłowiec,
- Plakatu – Warszawa (Wilanów),
- Lalek – Pilzno,
- Rybołówstwa –Hel,
- Wisły –Tczew,
- Centralne Muzeum Pożarnictwa –Mysłowice,
- Zabytkowa Kopalnia –Tarnowskie Góry,
- Górnictwa Węglowego – Zabrze,
- Socrealizmu – Kozłówka, [socrealizm – kierunek w sztuce, określany jako metoda
twórcza, istniejący od 1934 r. w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach
socjalistycznych, w których miał oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości
artystycznej i był ideowym i propagandowym narzędziem partii komunistycznych].
- Humoru – Żywiec,
ad 9) Do bardzo atrakcyjnych i cennych walorów krajoznawczych należy zaliczyć
obiekty najstarszej historii ludzkości - zabytki archeologiczne. Według J.
Gąsowskiego i A. Kempistego (1973) stanowiska archeologiczne można podzielić na
siedem rodzajów obiektów:
• grodziska - pozostałości dawnych osad, znanych na ziemiach polskich od schyłku
epoki brązu i okresu halsztackiego (900-400 lat p.n.e.),
• kurhany - nasypy ziemne lub kamienno-ziemne, przeważnie wznoszone na grobach
wybitnych ludzi. Znane są na ziemiach polskich od epoki środkowego neolitu
(4500-1700 lat p.n.e.) aż po średniowiecze.
Walory antropogeniczne Polski
5
• jaskinie - miejsca zamieszkania człowieka w paleolicie (ok. 130 tyś. lat p.n.e.),
• miejsca kultu - kopce, wzgórza itp. związane z różnymi systemami wierzeń - w tym
również z chrześcijaństwem,
• ośrodki produkcyjne - pozostałość ośrodków hutniczych, pieców garncarskich itp.,
• osady otwarte - nieobronne skupiska chat, najczęściej spotykane na ziemiach
polskich typy stanowiska archeologicznego,
• cmentarzyska - z grobami, pochodzą głównie z okresu rzymskiego (początek n.e.375 r.) i średniowiecza.
Prace wykopaliskowe prowadzone są na wielu terenach w Polsce i obejmują
wszystkie epoki archeologiczne. Szczególnie intensywne badania były prowadzone w
Krakowie i okolicy, Poznaniu, Biskupinie, Brześciu Kujawskim, Opolu, Wiślicy,
Krzemionkach Opatowskich i w wielu innych miejscowościach. Do ciekawych odkryć
archeologicznych doprowadziły wielkie roboty ziemne związane z budową kopalń,
hut, tras komunikacyjnych, a ostatnio gazociągu.
Wykorzystanie walorów krajoznawczych obiektów archeologicznych uzależnione jest
w dużej mierze od formy ich ekspozycji i przystosowania do potrzeb ruchu
turystycznego. Najkorzystniejszą formą takiej ekspozycji jest rezerwat archeologiczny
lub zbiory muzeum archeologicznego.
Do najbardziej atrakcyjnych turystycznie obiektów archeologicznych należy
zaliczyć:
- osada łużycka w Biskupinie,
- grodzisko w Gieczu,
- cmentarzysko w Częstochowie-Rakowie,
- ośrodek produkcyjny - (garncarstwo) w Igołomii,
- ośrodek górniczy w Krzemionkach Opatowskich,
- grodzisko w Lednicy,
- cmentarzysko i kamienne kręgi w Odrach koło Chojnic,
- piecowisko hutnicze w Słupi Nowej,
- ośrodek kultu na Łysej Górze (Święty Krzyż),
- ośrodek kultu na górze Ślęża (Sobótka),
- megalityczne grobowce w Wietrzychowicach na Kujawach,
- stanowiska człowieka paleolitycznego w Jaskini Ciemnej k. Ojcowa oraz w Jaskini
Wierzchowskiej Dolnej.
___________________________________________________________________
Wśród zabytków najwyższą wartość – międzynarodową – mają te wpisane na
Światową Listę Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO (Organizacji Narodów
Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury).
Są to:
1) Historyczny Zespól Urbanistyczno-Architektoniczny Miasta Krakowa (obiekt
kulturowy, wpisany na Listę w 1978 roku).
Składa się z następujących części (opis na podstawie wniosku nominacyjnego
Historycznego Zespołu Krakowa 1978):
• zamku królewskiego na Wawelu (obejmuje tereny i zabudowę w obrębie
Wzgórza Wawelskiego),
• średniowiecznego miasta Krakowa (obszar ulic, placów i zabudowę w
granicach dawnych fortyfikacji – dzisiejsze planty – stanowiące integralną
część założenia),
Walory antropogeniczne Polski
6
• średniowiecznego miasta Kazimierza wraz z jego przedmieściem Stradomiem
(obszar ulic, palców i zabudowę otaczających je niegdyś murów obronnych
wraz z przedmieściem);
2) Kopalnia Soli w Wieliczce (obiekt kulturowy, wpisany na Listę w 1978 r.)
Kopalnia Soli w Wieliczce powstała w XIII w. w miejscu starszej eksploatacji
warzelniczej i wraz z pobliską kopalnia w Bochni stanowił jedne przedsiębiorstw
określane mianem „żupy krakowskie”. Był to jeden z największych zakładów
produkcyjnych w europie, doskonale zorganizowanych pod względem techniczno –
produkcyjnym i administracyjnym, stanowiący jedno z głównych źródeł dochodu
państwa polskiego.
Zabytkowa Kopalnia Soli stanowi jedyny obiekt górniczy na świecie czynny bez
przerwy od średniowiecza do chwili obecnej. Jej oryginalne wyrobiska (chodniki,
pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby, szybiki) o łącznej długości ok. 300
km, usytuowane na dziewięciu poziomach, sięgających do głębokości 327 m.,
ilustrują wszystkie epoki rozwoju techniki górniczej w poszczególnych epokach
historycznych. Unikalna kolekcja górniczych konstrukcji, urządzeń, narzędzi
wewnątrz kopalni przedstawia w naturalnym środowisku systemy eksploatacji złoża
solnego, zabezpieczenia wyrobisk, transportu urobku solnego oraz odwadniania,
wentylacji, oświetlenia kopalni.
Do niespotykanych w skali światowej należą obiekty sztuki górniczej w postaci rzeźb
w soli oraz całych kaplic podziemnych z bogatym wystrojem wnętrz.
Walory widokowe, duża skala i charakter wyrobisk powodowały, iż Kopalnia była
zwiedzana przez turystów już w XV w.
3) Tereny byłych obozów Koncentracyjnych w Oświęcimiu – Brzezince/
Auschwitz – Birkenau (obiekt kulturowy, wpisany na Listę w 1979 r.).
Największy na ziemiach polskich hitlerowski obóz koncentracyjny, uruchomiony na
rozkaz Himmlera w czerwcu 1940 r., następnie rozbudowany, obejmował w 1941 r.
obóz macierzysty – Stammlager – obóz w Brzezince i Monowicach oraz 45
podobozów.
Początkowo obozie przbywali polscy więźniowie polityczni, później również z innych
krajów okupowanych Europy i Stanów Zjednoczonych. Obóz był w szczególności
miejscem zagłady Żydów i polskiej inteligencji.
4) „Stare Miasto" w Warszawie (obiekt kulturowy, wpisany na Listę w 1980 r.).
Specyfiką zabytków Warszawy jest to, iż zniszczone prawie w 90% podczas II WŚ,
zastały po roku 1945 z ogromnym pietyzmem odbudowane (na ogół z zachowaniem
ocalałych elementów – piwnic, fragmentów murów, portali – a niektóre nawet
zrekonstruowane.
Zamek Królewski (na miejscu drewnianego grodu książęcego) wznoszony w wielu
etapach od poł. XIV w. Spalony w 1939 r., wysadzony w powietrze przez hitlerowców
w 1944 r., odbudowany w latach 1971-1984 według projektu J. Bogusławskiego.
Bazylika Archikatedralna Ścięcia św. Jana Chrzciciela z pocz. XIV w., odbudowana w
latach 1947-1956. Poaugustiański zespół klasztorny z kościołem św. Marcina,
fundamenty z 1356 r. Mury obronne Starego Miasta wznoszone od połowy XIV wieku
w wielu etapach, między innymi obwód zewnętrzny w 2 poł. XV w., barbakan (1548),
częściowo rozebrane i zabudowane w XVIII i XIX w., odsłonięte i zrekonstruowane
1936-1939 i 1952-1956. Kamienice na Rynku Starego Miasta i przyległych ulicach
Walory antropogeniczne Polski
7
(XIV-XVI wiek), wielokrotnie przebudowywane i nadbudowywane, po zniszczeniu w
1944 r. odbudowane w latach
1947-1955 z uwzględnieniem zachowanych elementów, jak gotyckie piwnice,
renesansowe i manierystyczne fasady, gotyckie, manierystyczne i barokowe portale.
5) Stare Miasto w Zamościu (obiekt kulturowy, wpisany na Listę w 1992 r.)
Zamość został założony w XVI wieku przez hetmana Jana Zamoyskiego, na szlaku
handlowym łączącym północno – zachodnią Europę z wybrzeżem Morza Czarnego.
Wzorowany na włoskich miastach handlowych jest znakomitym przykładem
renesansowego miasta z końca XVI w., które zachowało oryginalny układ, a także
dużą liczbę budynków łączących włoskie miasta i środkowoeuropejskie tradycje
architektoniczne.
6) Puszcza Białowieska (obiekt naturalny, wpisany na Listę w 1979 i 1992 r., leżący
na granicach Polski i Białorusi)
Głównym powodem wpisania Puszczy Białowieskiej na Listę Światowego
Dziedzictwa był fakt, że jest to największy w tej części Europy naturalny drzewostan
z typową fauną i florą. Białowieski Park Narodowy został uznany przez UNESCO za
rezerwat biosfery.
7) Malbork (obiekt kulturowy, wpisany na Listę w 1997 r.).
Jedna z największych warowni krzyżackich z XIII w., rozbudowany w XIV w.
Klasyczny przykład średniowiecznej architektury obronno-rezydencjonalnej. Wielki
kompleks zamkowy obejmuje Zamek Wysoki, dawne przedzamcze przekształcone w
Zamek Średni i wielkim Refektarzem, Pałac Wielkiego Mistrza oraz Zamek Niski ze
zbrojownią i licznymi bramami. Zbiory Muzeum Zamkowego obejmują archeologię,
historię, oryginalną kolekcję bursztynów i broni rycerskiej.
8) Zespół staromiejski Torunia (obiekt kulturowy, wpisany na Listę w 1997 r.).
Zabytkowy zespół Starego Miasta i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego
stanowią jeden z najcenniejszych zespołów średniowiecznej architektury. Gotyckie
zabytki – kościoły św. Jana Chrzciciela, św. Jana Ewangelisty, NMP i św. Jakuba;
zachowane dolne partie oraz wieża zamku krzyżackiego zburzonego w 1454 r.,
ocalały fragment murów miejskich (m.in. Krzywa Wieża) z bramami, Rynek
Staromiejski z gotyckim ratuszem; kamienica pod Gwiazdą z końca VII w. z ozdobną
barokową fasadą – miejsce urodzenia w 1473 r. Mikołaja Kopernika.
9) Kalwaria Zebrzydowska (obiekt kulturowy, wpisany na Listę w 1999 r. jako
Kalwaryjski Park Religijno-Krąjobrazowy). O wpisie na listę UNESCO zdecydowały
wartości zespołu krajobrazowego, kształtowane od XVII w. jako parku w stylu
swobodnym na wzorcu jerozolimskim. Na zespól ten składają się barokowe
zabudowania klasztoru oo. Bernardynów wraz z kościołem MB Anielskiej (obecnie
bazylika mniejsza) z cudownym obrazem MB Kalwaryjskiej i licznymi kaplicami, jak
również 42 manierystyczne i barokowe kaplice i słynne „dróżki kalwaryjskie", aleje i
pomnikowe drzewa. Kalwaria Zebrzydowska to drugie co do znaczenia w Polsce
miejsce pielgrzymkowe, ze słynnymi odpustami, procesjami i misteriami pasyjnymi.
10) Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (obiekty kulturowe, wpisane na Listę w
2001 r.)
Walory antropogeniczne Polski
8
Dwa ewangelicko – augsburskie „kościoły pokoju", wzniesione w połowie XVII w. po
wojnie trzydziestoletniej. Na mocy pokoju westfalskiego katolicki cesarz Austrii
zezwolił ewangelikom na budowę trzech „kościołów pokoju" na Dolnym Śląsku, nie
mogły one jednak przypominać tradycyjnego kościoła, musiały być zbudowane z
nietrwałego materiału i ulokowane w odległości strzału armatniego od murów
miejskich. Są to obiekty drewniane, zaprojektowane przez inżyniera wojskowego Alb.
Sabischa, o konstrukcji szachulcowej (ryglowej [szkielet drewniany wypełniano murem ceglanym
albo trzciną i glinianą polepą]), największe tego typu w Europie (mogące pomieścić 6
tysięcy osób), niepozorne z zewnątrz. Wewnątrz mają bogaty barokowy wystrój, w
tym malatury stropów i parapetów, wielokondygnacyjne empory z balkonami
upodobniają je raczej do teatru niż świątyni [Jest to bardzo ozdobnie wykonane okratowanie
okiennic galerii, czyli pomieszczeń, które znajdują się nad bocznymi nawami. Każda z nich mieści w sobie
odpowiednie symbole, związane ze znajdującymi się pod nimi kaplicami, czy z fundatorami świątyni].
11) Drewniane kościoły południowej Małopolski stanowią ważne świadectwo
średniowiecznych tradycji budowy kościołów, które wiązały się z liturgicznymi i
kultowymi funkcjami Kościoła rzymskokatolickiego w stosunkowo zamkniętym
regionie w Europy Centralnej. Kościoły te są reprezentatywnymi przykładami
zachowanej gotyckiej architektury sakralnej. Zbudowane zostały techniką zrębową i
są szczególnie imponujące ze względów artystycznych i konstrukcyjnych. Zostały
ufundowane przez szlachetne rody i władców jako symbole prestiżu społecznego i
politycznego (Dębno Podhalańskie, Lipnica Murowana, Sękowa, Binarowa, Bliznę,
Haczów).
12) Park Mużakowski w Łęknicy (lubuskie) (Park Hermanna van Pucklera w Bad
Muskau, Niemcy). Najwybitniejsze osiągnięcie europejskiej architektury ogrodniczej
XIX w. Park ciągnący się po obydwu brzegach Nysy Łużyckiej, przecinającej w tym
miejscu tzw. Łuk Mużakowski - największą na świecie namorzynę czołową.
Urządzono go w stylu naturalnym. Ma on stanowić związek wszystkich przejawów
kultury i natury - techniki i ducha. Powstał w latach 1815-1845 na powierzchni ponad
700 ha. Łączy w sposób wzorcowy krajobraz małego miasta z okolicznymi wioskami.
Jest to najbardziej rozległy, zabytkowy park w Polsce.
13) Hala Ludowa we Wrocławiu (obiekt kulturowy, wpisany na listę w lipcu 2006 r.)
Hala Ludowa we Wrocławiu została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa
UNESCO pod swoją pierwotną nazwą, jako Hala Stulecia (Centennial Hall in
Wrocław). Jest to nazwa znana powszechnie i stosowana przez badaczy architektury
od chwili wzniesienia tej monumentalnej budowli do czasów obecnych.
Wrocławska Hala Stulecia jest twórczym i innowacyjnym przykładem rozwoju technik
budowlanych w dużych konstrukcjach zbrojonych. Zajmuje kluczową pozycję w
ewolucji metod stosowania żelazobetonu w architekturze i jest jednym z punktów
zwrotnych w historii wykorzystania stali dla wzmacniania struktur budowli2.
Rozpoczęto starania o wpisanie na listę UNESCO Kanału Augustowskiego
zbudowanego w latach 1824-1838 wg projektu gen. Ignacego Prądzyńskiego,
łączącego Biebrzę z Czarną Hańczą, a tym samym dorzecza Niemna z dorzeczem
2
http://www.unesco.pl/dz/kult/dziedzic/mat/lista/europa/polska, 16.11.2006
Walory antropogeniczne Polski
9
Wisły. Ma 102 km długości, z tego 22 km na Białorusi, 18 kamiennych, zabytkowych
śluz i jest godnym uznania zabytkiem techniki.
Stworzona również została tzw. „Lista Pomników Historii” Polski zawierająca
najciekawsze i najbardziej cenne zabytki przeszłości. Lista została po raz pierwszy
podpisana przez Prezydenta Rzeczpospolitej w 1995 r., następnie uzupełniana. Na
liście polskich Pomników Historii, uznanych za szczególnie wartościowe dla kultury,
znajduje się obecnie 30 obiektów:
1. Biskupin - rezerwat archeologiczny
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Bochnia - kopalnia soli
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Kamień Pomorski - zespół katedralny [Dz.U. z 2005 r. nr 167 poz.1401]
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Chełmno - Stare Miasto
Częstochowa - Jasna Góra - zespół klasztorny oo. paulinów
Frombork - zespół katedralny
Gdańsk - miasto w zasięgu obwarowań XVII w.
Gdańsk - pole bitwy na Westerplatte
Gniezno - katedra p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha
Góra Św. Anny - komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy
Kalwaria Zebrzydowska - krajobrazowy zespół manierystycznego parku
pielgrzymkowego
Kazimierz Dolny
Kraków - historyczny zespół miasta
Krzemionki - kopalnie krzemienia z okresu neolitu
Krzeszów - opactwo cystersów
Legnickie Pole - pobenedyktyński zespół klasztorny
Leżajski Klasztor Ojców Bernardynów
Łańcut - zespół zamkowo-parkowy [Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz.1402]
Łęknica - Park Mużakowski
Malbork - zespół zamku krzyżackiego
Ostrów Lednicki - wyspa
Racławice - teren historycznej Bitwy Racławickiej
Srebrna Góra - Twierdza Srebrnogórska
Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz
sztolnia "Czarnego Pstrąga"
Toruń - Stare i Nowe Miasto
Warszawa - historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem
Wieliczka - kopalnia soli
Wrocław - zespół historycznego centrum
Wrocław - Hala Stulecia
Zamość - historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku.
Walory antropogeniczne Polski
10
Wykaz pozostałych wybitnych zabytków architektury Polski:
• Arkadia koło Łowicza - park z budowlami - założony przez Helenę
Radziwiłłową w drugiej połowie XVIII w. W romantyczno-sentymentalnym
parku znajdują się liczne budowle: Świątynia Diany z XVIII w. w stylu
klasycystycznym, łuk grecki z 1785 roku, domek gotycki wg projektu malarza
Aleksandra Orłowskiego oraz Jaskinia Sybilli z XIX w., zbudowana z
kamiennych głazów,
• Baranów Sandomierski - zespół zamkowy; pałac z XVI w., przykład przejścia
od gotyckich form zamku do pałacu renesansowego z arkadowym
dziedzińcem,
• Boguszyce koło Rawy Mazowieckiej - kościół parafialny pw. św. Stanisława
Biskupa, drewniany, z 1558 r., z wnętrzem pokrytym renesansową polichromią
o tematyce świeckiej,
• Brzeg - Zamek Książąt Piastowskich z kaplicą zamkową - kompleks budowli
obronnych i rezydencjonalnych z epoki średniowiecza i renesansu (XIII i XVI
w.),
• Chełm - kościół parafialny pw. Rozesłania Apostołów (popijarski, 1753-1763
r.),
• Częstochowa - zespół klasztorny oo. Paulinów, założony w 1382 roku, często
przebudowywany, klasztor-forteca - znany w historii ośrodek obronny przed
najazdem szwedzkim,
• Dębno Podhalańskie - zespół kościoła parafialnego pw. św. Michała
Archanioła, z polichromią gotycką z ok. 1500 roku,
• Frombork - zespół zabudowań wzgórza Mikołaja Kopernika - warownia o
charakterze rezydencjonalnym i kultowym, rozwijająca się w ciągu kilku
wieków. Budowle pochodzą z XV-XVI w.
• Gdańsk
- Układ urbanistyczny Głównego Miasta wraz z zabytkami po prawej stronie
rzeki Raduni.
- Kościół parafialny pw. NMP – jest największym kościołem gotyckim w Polsce
z 2 pół. XIV w. i jednym z 10 największych w Europie. Wyróżnia się
oryginalnym układem filarów trzynawowego transeptu i sklepieniem
kryształowym w nawach,
- Twierdza Wisłoujście - przykład budownictwa obronnego z XVI-XVII w.
Wielka Zbrojownia ze studnią zbudowaną na początku XVII w. w stylu
północnego renesansu,
- Gotycki Ratusz Głównego Miasta z 2 połowy XIV w., przebudowany w XVI w.
w stylu renesansowym; wyróżnia się szczególnie zdobionym wnętrzem,
• Gniezno - katedra - budowla gotycka z XIV w. zbudowana na fundamentach
świątyni romańskiej z XI w.; odbudowane kaplice renesansowe i barokowe.
Najcenniejszym zabytkiem są Drzwi Gnieźnieńskie z brązu - pierwsza polowa
XII w.,
• Haczów koło Brzozowa - kościół drewniany, ok. pół. XV w. (polichromia),
• Henryków koło Ząbkowic - zespół opactwa cysterskiego pierwotnie
późnoromański z drugiej połowy XIII w., rozbudowany w stylu barokowym z
bogatym wyposażeniem (stalle, ołtarze, kaplice), renesansowy klasztor,
przebudowany w stylu barokowym w XVII w. w charakterze zamku; budynki,
brama, oficyna z XVIII w.,
• Kazimierz Dolny
Walory antropogeniczne Polski
11
• Zespół urbanistyczno-krajobrazowy,
• Kamienica Pod św. Krzysztofem - kamieniczka renesansowa z początku XVII w.;
bogata architektura: podcienie, dekoracje fasad - attyki,
• Kamienica Pod św. Mikołajem - kamieniczka renesansowa z początku XVII w.;
szczegóły architektury j w.,
• Kielce - zespół dawnego pałacu biskupiego z l pół. XVII w., charakterystyczny
układ rezydencji wczesnobarokowej związanej z miastem i fortyfikacjami,
• Kraków
• Układ urbanistyczny Starego Miasta w obrębie dawnych murów obronnych
(założone w poł. XII w.),
• Zespół budowli Wzgórza Wawelskiego - katedra i zamek wawelski. Katedra - jej
obecny wygląd gotycki ma pozostałości romańskie (krypta św. Leonarda) - mieści
kaplice, z których szczególną uwagę zwraca Kaplica Zygmuntowska nakryta
złoconą kopułą. Kaplica jest najpiękniejszym dziełem renesansu w Europie
Środkowej, pochodzi z początku XVI w. Zamek Wawelski od połowy XIV w.
gotycki - na początku XVI w. przebudowany w stylu renesansowym.
• Kościół archiprezbiterialny pw. Wniebowzięcia NMP, zbudowany na początku
XIV w. w stylu gotyckim, piękna fasada ujęta w dwie wieże, wspaniałe wnętrze z
gotyckim ołtarzem Wita Stwosza, witraże wg projektów Mehoffera i
Wyspiańskiego,
• Kościół kolegiacki pw. św. Anny, barokowa bazylika na planie krzyża z kopułą
pośrodku - XVII w.,
• Zespół klasztorny Augustianów z kościołem p.w. św. Katarzyny, zbudowany pod
koniec XIV w. z fundacji Kazimierza Wielkiego,
• Zespół klasztorny Jezuitów z kościołem pw. św. Piotra i Pawła, pierwszy obiekt
architektury wczesnego baroku w Polsce (koniec XVI w.),
• Zespół klasztorny Kamedułów na Bielanach - wzniesiony przez architektów
włoskich w l połowie XVII w. w stylu barokowym. W obrębie klasztoru, rzadki w
Europie erem - pustelnia zakonna.
• Pozostałości obwarowań - zespół fortyfikacji Bramy Floriańskiej - fortyfikacje z
XIV w.w stylu gotyckim. Brama Floriańska jest jedyną zachowaną bramą w
systemie obwarowań miejskich Krakowa.
• Sukiennice wzniesione początkowo w XIII w., kilkakrotnie rozbudowywane (XVIwieczna renesansowa attyka z maszkaronami, neogotyckie podcienie z 2 połowy
XIX w.),
• Collegium Maius (UJ) – jeden z trzech zachowanych w Europie
średniowiecznych gmachów uniwersyteckich. Obecny kształt pochodzi z XV w.
(arkadowy dziedziniec, dekoracja kamieniarska).
• Krasiczyn koło Przemyśla - zamek późnorenesansowy, murowany, II polowa
XVI w., w latach 1592-1614 gruntowna przebudowa i rozbudowa, a w latach
1928-1939 restaurowany przez arch. Adolfa Szyszko-Bohusza; od 1996 r. jest
własnością Agencji Rozwoju Przemysłu, z przeznaczeniem na cele hotelowe,
wokół pałacu wspaniały park krajobrazowy,
• Krzeszów koło Kamiennej Góry - zespół opactwa cysterskiego „perła
śląskiego baroku”, wielki kompleks budowli klasztornych z końca XIII w. oraz
kościół z pierwszej połowy XVIII w. z bogatym późnobarokowym wnętrzem. Do
kościoła przylega kaplica – mauzoleum z XVIII w. z sarkofagami Piastów
świdnickich.
Walory antropogeniczne Polski
12
• Legnickie Pole - zespół klasztorny Benedyktynów z kościołem z pierwszej
połowy XVIII w. Bardzo dynamiczne formy barokowe z cennymi polichromiami;
należy do najpiękniejszych barokowych zabytków na Śląsku.
• Lidzbark Warmiński - zespół zamkowy - zamek w stylu gotyckim z drugiej
połowy XIV w. – osiowa kompozycja średniowiecznego zamku z
przedzamczem; arkadowy dziedziniec, bogata architektura sklepienia,
• Lubiąż koło Wołowa - zespól klasztorny Cystersów, barokowa budowla
klasztorna z początku XVIII w. na podwalinach romańskich z dwuwieżowym
kościołem. Wewnątrz bogate stalle [drewniane lub kamienne ławki ustawione w
prezbiterium, często bogato zdobione z wysokimi oparciami (zapleckami) i baldachimami]
oraz cenne detale architektoniczne,
• Lublin - kaplica zamkowa pw. św. Trójcy (XV w.), freski rusko-bizantyjskie,
• Łańcut - zespół zamkowy z XVII w., kompleks zabudowań z pałacem w stylu
barokowym o kompozycji osiowej, przy pałacu rozległy park o bogatym
drzewostanie oraz powozownia zamkowa z dużą kolekcją powozów z końca
XVIII i początku XIX w.,
• Malbork - Zamek krzyżacki z XIII i XIV w., przykład dawnego budownictwa
mieszkalno – obronnego z fortyfikacjami,
• Nieborów koło Łowicza - zespół rezydencji - pałac barokowy z końca XVII w.,
bogato wyposażony, wraz z parkiem typu geometrycznego, pierwsza połowa
XVIII w.,
• Ostrów Lednicki koło Poznania - ruiny kościoła i palatium –
wczesnośredniowieczny gród na wyspie, siedziba księcia Mieszka I i miejsce
urodzenia Króla Bolesława Chrobrego. Świątynia przedromańska z kamienia
polnego na planie krzyża greckiego, fragmenty kamiennego palatium [nazwa
używana dla określenia starożytnego lub średniowiecznego głównego budynku zamku, pałacu
cesarza, króla lub biskupa. W budynku znajdowały się: sala reprezentacyjna, komnaty władcy i
na ogół kaplica zamkowa].
• Poznań
• Kościół pojezuicki (famy) - pw. św.
Stanisława Biskupa, trzynawowa bazylika z
XVII w. - jeden z najbardziej
monumentalnych barokowych kościołów w
kraju; bogato dekorowane wnętrze, na
skrzyżowaniu naw pozorna kopuła z
iluzjonistycznym malowidłem S.
Wróblewskiego,
• Ratusz staromiejski - gotycki ratusz z XIII
w. - przebudowany w stylu renesansowym
w XV w. Monumentalna fasada frontowa z
arkadową loggią [to wnęka w zewnętrznej
płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz,
oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń
wewnętrznych; loggia może być jedno lub
wielokondygnacyjna, otwarta lub zamknięta
(przeszklona)] zwieńczona jest wysoką ścianą
attyki. Ratusz jest jedną z najlepiej
zachowanych świeckich budowli
renesansowych w Europie Środkowej.
Walory antropogeniczne Polski
13
• Radruż koło Lubaczowa - zespół cerkiewny wraz z ogrodzeniem cmentarza i
dzwonnicą drewnianą (XVI w.),
• Radzyń Chełmiński - ruiny zamku gotyckiego z XIII w., z bogatym wnętrzem
architektonicznym,
• Sandomierz - zespół architektoniczno-krajobrazowy; Stare Miasto z XIII w.
wokół dawnego rynku, miasto przedlokacyjne na Wzgórzu Świętopawelskim z
XI w., przedmieście opatowskie z XVI w. – zespół klasztorny Dominikanów z
kościołem pw. św. Jakuba,
• Stargard Szeciński – kościół parafialny pw. NMP, ceglana gotycka budowla z
XIII w., rozbudowana w XIV i XV w., bogata architektura zewnętrzna,
• Sulejów - Podklasztorze - zespół opactwa Cystersów z XII w., klasztor
warowny z basztami i wieżami, otaczającymi kamienny bezwieżowy kościół z
bogatymi detalami architektury,
• Toruń
• Układ urbanistyczny Starego i Nowego Miasta z pierwszej połowy XIII w.,
• Gotycki kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela, z murem cmentarnym
przy kościele (1250-1473). Kruchty boczne zwieńczone są attykami,
• Zespół klasztorny Cystersek z kościołem pw. św. Jakuba, z murem
cmentarnym przy kościele. Jedyny w Toruniu bazylikowy kościół gotycki z XIV
w.,
• Gotycki klasztor Franciszkanek z kościołem pw. NMP z XIX wieku, bogate
wnętrze (polichromia, stalle), szczyt sterczynowy,
• Ratusz Staromiejski - najstarszy gotycki ratusz w Polsce z XIII w.
Przebudowany w XVII w.,
• Barokowa kamienica „Pod gwiazdą" z XVII w. Zachowane są mury boczne
kamienicy gotyckiej, rzeźbiony portal oraz kręta klatka schodowa
(charakterystyczna dla kamienic toruńskich).
• Trzebnica - zespół klasztorny Cystersek z kościołem romańskim,
przebudowany w okresie gotyku, pod prezbiterium zachowała się oryginalna
krypta z XIII w. oraz gotycka kaplica z grobowcem św. Jadwigi Śląskiej,
• Ujazd k. Opatowa - ruiny zamku Krzyżtopór z XVII w. zbudowanego w stylu
barokowym dla Krzysztofa Opalińskiego; w swoim czasie największy i
najwspanialszy zamek w Polsce,
• Warszawa
• Zespół pałacowo-parkowy Łazienki, pałac na wodzie z drugiej połowy XVIII
w. - piękne wnętrza barokowe i klasycystyczne, taras z rzeźbami, amfiteatr na
wzór amfiteatrów starożytnych; pałac Myślewicki z oryginalnymi
klasycystycznymi dekoracjami malarskimi ścian. Stara Pomarańczamia z
zachowanym autentycznym wnętrzem z XVIII-wiecznego teatru dworskiego,
• Zespół pałacowo-parkowy Wilanów; pałac barokowy z końca XVII w., park
typu francuskiego przy pałacu, a w dalszej części o charakterze romantycznokrajobrazowym, Jedyne w Polsce Muzeum Plakatu,
• Wąchock koło Iłży - zespół opactwa cysterskiego, klasztor i kościół z XII w. w
stylu romańskim, z zachowanymi wnętrzami refektarza i kapitularza
kamiennego,
• Wiśnicz Nowy koło Bochni - zespół zamkowy, zamek gotycki przebudowany
w XVII w. w barokową rezydencję, zachowana bogata architektura zewnętrzna
i wewnętrzna,
• Wrocław
Walory antropogeniczne Polski
14
• Zabudowa Ostrowa Tumskiego i Wyspy Piaskowej - układ urbanistyczny,
obszar najstarszego osadnictwa historycznego, niegdyś gród książęcy, później
siedziba biskupstwa wrocławskiego, w XIX w. ośrodek życia naukowego
(Collegium Chirurgicum UWr), a przede wszystkim zabytkowy obiekt
historyczny o dużych walorach turystycznych,
• Kościół katedralny pw. św. Jana Chrzciciela z przełomu XIII i XIV w. Bogaty
gotyk z romańskimi fragmentami (kolumny portalu). Wnętrze wypełnione
dziełami gotyku, renesansu, baroku, klasycyzmu. Zespół witraży założony w
drugiej połowie XX wieku.
• Ratusz - późnogotycki z XIV/XV w., bogato wykończone ściany
(ornamentowe wykusze [wystający z lica elewacji
element poszerzający przylegające wnętrze.
Zazwyczaj wsparty na wspornikach z oknami lub
otworami strzelniczymi, nakryty osobnym daszkiem],
frezy), wspaniały laskowy szczyt ceramiczny
ze sterczynami
[w architekturze gotyckiej pionowy element
dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej
wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego
krawędzie dekorowane są żabkami i zwieńczonej
kwiatonem].
• Zamość
• Zespół zabudowy miasta w granicach dawnego obszaru twierdzy, układ
renesansowego miasta XVI – XVII w., o trzech placach targowych wraz z
fortyfikacjami ceglano – ziemnymi z XVI-XIX w., (jedyny tego rodzaju obiekt w
Polsce, zwany „Padwą Północy”),
• Zespół kolegiacki, renesansowo-barokowa kolegiat wraz z dzwonnicą z
końca XVI w., przebudowana a stylu klasycznym na początku XIX w., z
bogatym wnętrzem. m.in. Kaplica Zamojskich, liczne cenne obrazy,
• Żagań - zespół pałacowy, barokowy z 1629 r., o bogatej architekturze i
interesujących wnętrzach (tzw. pałac Wallensteina).
Walory antropogeniczne Polski
15