Autoreferat - Wydział Filologiczny

Transkrypt

Eugenia Sojka
Załącznik 2 – Autoreferat
AUTOREFERAT
1. Imiona i nazwisko: Eugenia Krystyna Sojka
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe
1996—
Doctor of Philosophy (Ph.D) / Doktor Nauk Humanistyczych w zakresie
literaturoznawstwa (1997)
Stopień Doctor of Philosophy został nadany przez Memorial University of
Newfoundland, Department of English Language and Literature [Wydział
Języka i Literatury Angielskiej] w Kanadzie,
na podstawie studiów
doktoranckich i rozprawy napisanej pod kierunkiem prof. Lawrence’a
Mathewsa pt. “Search Procedures: Carnivalization in Language-and Theory
Focused Text of Four Canadian Women Writers”.
Na podstawie rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 lipca 1991 r.
w sprawie zasad i trybu nostryfikacji stopni naukowych uzyskanych za granicą
(Dz.U. Nr 69, poz. 296) stopień Doctor of Philosophy został uznany 19
listopada 1997r. za równorzędny ze stopniem naukowym doktora nauk
humanistycznych w Rzeczypospolitej Polskiej.
1985—
magister filologii angielskiej
stopień przyznany przez Uniwersytet Śląski, Instytut Filologii Angielskiej, na
podstawie pracy „John Fowles’s Dialogue with Existentialism” napisanej pod
kierunkiem dr Krystyny Urbisz.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych
Okres:
Instytucja:
Stanowisko:
Wymiar etatu:
Okres:
Instytucja:
Stanowisko:
Wymiar etatu:
01.11. 2013. –nadal
Zakład Studiów Amerykańskich i Kanadyjskich
Instytut Kultur i Literatur Anglojęzycznych
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
starszy wykładowca
pełny etat
14.02.2011 – 31.10.2013
Zakład Studiów Postkolonialnych i Literatur Podróżniczych
starszy wykładowca
pełny etat
1
Eugenia Sojka
Okres:
Instytucja:
01.06. 2009 - 13.02.2011
Zakład Studiów Postkolonialnych i Literatur Podróżniczych
Stanowisko:
adiunkt
Wymiar etatu: pełny etat
Okres:
Instytucja:
01.02.2003- 31.05.2009
Zakład Literatur Anglojęzycznych i Studiów Postkolonialnych
Instytut Kultury i Literatury Brytyjskiej i Amerykańskiej
Stanowisko:
adiunkt
Okres:
Instytucja:
1.10.1998-31.01.2003
Zakład Teorii Literatury i Kultury
Stanowisko:
adiunkt
16.02.1998 – 30.09.1998
Zakład Kultury i Literatury Brytyjskiej
Stanowisko:
adiunkt
Wymiar etatu: ½ etatu
Okres:
Instytucja:
Okres:
Instytucja:
1.10.1997 - 15.02. 1998
Zakład Kultury i Literatury Brytyjskiej
Wymiar etatu: godziny zlecone
Okres:
Instytucja:
Stanowisko:
Okres:
Instytucja:
Stanowisko:
Wymiar:
01.10.1998 - 30.06. 1999
01.10. 1997 - 30.06. 1998
Katedra Filologii Angielskiej
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
umowa o dzieło
04.09. 1989 – 30.09. 1997 (z przerwami na semestr letni)
Department of English Language and Literature
[Wydział Języka i Literatury Angielskiej]
Memorial University of Newfoundland, Kanada
wykładowca kontraktowy
kontrakty semestralne
2
Eugenia Sojka
Okres:
Instytucja :
Stanowisko:
Wymiar:
Okres:
Instytucja :
Stanowisko:
Wymiar:
01.10.1986 - 30.09.1988
Zakład Historii Literatury Angielskiej i Amerykańskiej
Instytut Filologii Angielskiej, Wydział Filologiczny
asystent naukowo-dydaktyczny
pełny etat
01.10.1985-30.09.1986
Zakład Historii Literatury Angielskiej i Amerykańskiej
Instytut Filologii Angielskiej, Wydział Filologiczny
asystent stażysta naukowo-dydaktyczny
pełny etat
4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o
stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.
U. nr 65, poz. 595 ze zm.):
a) Tytuł osiągnięcia naukowego
Jednotematyczny cykl publikacji, poświęcony tematyce kanadyjskich literatur i kultur
mniejszościowych, zatytułowany:
Wizje i rewizje paradygmatów kanadyjskości w kontekście angielskojęzycznych
literackich i kulturowych dyskursów mniejszościowych.
Przedmiotowy cykl aktualnie składa się z dwudziestu siedmiu publikacji, w tym: pięciu
artykułów w periodykach naukowych, siedemnastu rozdziałów w tomach zbiorowych, jednej
recenzji, jednego tomu redagowanego, dwóch tomów współredagowanych oraz jednej
gościnnej redakcji czasopisma naukowego.
[ Po recenzji, złożone do druku zostały ponadto dwa rozdziały w tomach zbiorowych oraz
jeden tom redagowany; jeden rozdział w tomie zbiorowym oczekuje na zrecenzowanie; w
przygotowaniu jest również jedna monografia; te pozycje nie są wliczane do powyższej liczby
publikacji.]
Rozdziały w recenzowanych tomach zbiorowych (w odwrotnej chronologii):
1. “Twórczość polskiej diaspory w Kanadzie a kanadyjski dyskurs literacki. Prolegomena do
współczesnych badań” w: Państwo – naród – tożsamość w dyskursach kulturowych
Kanady, red. Eugenia Sojka i Mirosława Buchholtz, Kraków: Universitas, 201, 284-334.
3
Eugenia Sojka
2. “Od idei państwa narodowego do obywatelskiego. Dylematy Tożsamościowe” [z
Mirosławą Buchholtz] w: Państwo – naród – tożsamość w dyskursach kulturowych
Kanady, red. Eugenia Sojka i Mirosława Buchholtz, Kraków: Universitas, 2010, 5-14.
3. „Contemplating Otherness in the Transcultural Canadian Context. Introduction” w:
Embracing Otherness. Canadian Minority Discourses in Transcultural Perspectives, red.
Eugenia Sojka i Tomasz Sikora, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 5-12.
4. “Towards an Ethics of Responsibility: Parodic Discourse as Translation/Transformance in
the English Canadian Writing in the Feminine” w: From the Foundation of Quebec City to
Present-Day Canada (1608-2008): Retrospections, Path of Change, Challenges, red.
Krysztof Jarosz, Zuzanna Szatanik, Joanna Warmuzińska-Rogóź, Katowice: Agencja
Artystyczna Para, 2009, 265-276.
5. “(De)Constructing Narratives of Canadianness: Political, Naturalistic, Cultural and Popular
Culture Nationalisms. Introduction” w: (De)Constructing Canadianness. Myth of the
Nation and Its Discontents,. red. Eugenia Sojka, Katowice: Wydawnictwo Naukowe
Śląsk, 2007, 7-20.
6. “Lola Lemire Tostevin and a ‘constructive writing practice’” w: Mosaics of Words. Essays
on American and Canadian Literary Imagination in Memory of Professor Nancy Burke,
red. Agata Preis-Smith, Ewa Łuczak i Marek Paryż. Warszawa: Uniwersytet Warszawski,
2006, 119-127.
7. "Two-Spirit Identities. Alternative Gender Construction in American Indigenous Cultures
and Literatures" w: S/He ... Embracing Wrestling Genders, red. Agnieszka Pantuchowicz i
Tadeusz Rachwał. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Akademii Techniczno-Humanistycznej,
2005, 86-93.
8. “Cannibalism and Cannibalisation, the Canadian way. Construction of the Native and
Multicultural ‘Other’ in Selected Texts and Arts Events“ w Spoiling the Cannibals’ Fun?
Cannibalism and Cannibalisation in Culture and Elsewhere, red. Wojciech Kalaga i
Tadeusz Rachwał , Frankfurt Am Main, Berlin, Oxford: Peter Lang Verlag, 2005,147-159.
9. “Canadian diasporic artists and changing narratives of homeland: Jin-me Yoon and Kinga
Araya” w: Place and Memory in Canada: Global Perspectives, red.Anna Reczyńska et als.
Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2005, 521-532.
10. “From Cultural Homogeneity to Hybridity. Visions of Canadianness in Selected Visual
Arts Projects” w: Canadian Environments: Essays in Culture, Politics and History, red.
Robert C. Thomsen I Nanette L. Hale, Brussels: P.I.E.-Peter Lang, 2005, 287-295.
11. "Czy Kanada Nadal “Pachnie Żywicą”? Literacki Obraz Kanady w Polsce (1911-2003)”
w: Obraz Kanady w Polsce, red Mirosława Buchholtz, Toruń: Wydawnictwo Adam
Marszałek, 2003, 201-250.
12. “(De)constructing Canadian identities in selected 20th century arts and interarts projects” w:
Exploring Canadian Identities/Vers l'exploration des identites canadiennes, red. Ewa
Welnic i Anna Branach-Kallas, Wydawnictwo: Torun, UMK, 2002, 241-249.
13. ”Neo-regionalism and Indigenism: Canadian response to the Post-National Globalized
World” w: Culture at Global/Local Levels: British and Commonwealth Contribution to
World Civilisation, red. Krystyna Kujawińska Courtney, Łódź: Uniwersytet Łódzki, 2002,
205-216.
4
Eugenia Sojka
14. “English-Canadian Feminist Language- and Theory-Focused Writing as a Contemporary
Avant-Garde” w: Visions of Canadian Studies: Teaching, Research, Methodology.
Conference Proceedings, red. Nancy Burke i Józef Kwaterko, Warszawa: Uniwersytet
Warszawski, 1998.121-128.
15. Carnivalization in the Post-Colonial Texts of Lola Lemire Tostevin and Gail Scott:
Questions of Language and Identity” w: Cultural Identities in Canadian Literature, red.
Benedicte Maugiuiere, New York: Peter Lang Publishing, 1998, 153-161.
16. “Claire Harris" w: Contemporary Women Poets, red. Pamela L.Shelton, Detroit, New York,
Toronto, London: St.James Press, 1997, 154-157.
17. “Fiction Theory: Fresh Canon: Dialogical Encounter of English-Canadian and AngloQuébec Women Writers" w: Quilting a New Canon: Stitching Women's Words, red. Uma
Parameswaran, Toronto: Sister Vision Press, 1996, 379-389.
Artykuły w recenzowanych periodykach naukowych (w odwrotnej chronologii):
18. „Czy „biała Kanada” potrzebuje „czarnoskórej Ani z Zielonego Wzgórza”? Rozmowy z
„Innymi” wśród „Innych” i o „Innych”: Kanadyjskie dyskursy mniejszościowe a budowanie
dialogu transkulturowego” w: Er(r)go 17 (2008), 159-195.
19. „Somatization of Writing and Semiotization of the Body. A Study of Selected Texts by
English-Canadian Feminist Writers" w: Central European Journal of Canadian
Studies/Revue D'Etudes Canadiennes en Europe Central, 1. (2002), 5-26.
20. “Cubist and Surrealist Collage/Montage as Intersemiotic Translation in Selected Texts by
Gail Scott“ w: Journal of Indo-Canadian Studies 2.1 (2002), 132-144.
21. “Canadian Feminist Writing and American Poetry” w: Literature and Culture: A WWWeb
Journal 3.2 (2001), wydanie tematyczne: Intercultural Negotiations in the Americas and
Beyond, red. Barbara Buchenau and Marietta Messmer.” CLCWeb: Comparative, dostępne
na: http://clcwebjournal.lib.purdue.edu.
22. “Language- and Theory-focused Feminist Writing in English Canada and its Response to
International Critical Discourse” w: Acta Universatis Nicolai Copernici. English Studies 9.
Humanities and Social Sciences, 336 (1999), 107-119.
Recenzje w czasopismach naukowych:
23. “Trans.Can.Lit. Resituating the Study of Canadian Literature” w: TransCanadiana 1 (2008),
199-203.
Tomy redagowane:
24. Eugenia Sojka, red., (De)Constructing Canadianness. Myth of the Nation and Its Discontents,
Katowice: Wydawnictwo Naukowe “Śląsk”, 2007, ss. 1-392.
Tomy współredagowane (w odwrotnej chronologii):
25. Eugenia Sojka i Mirosława Buchholtz red., Państwo – naród – tożsamość w dyskursach
kulturowych Kanady, Kraków: Universitas, 2010, ss. 1-594.
5
Eugenia Sojka
26. Eugenia Sojka i Tomasz Sikora, red., Embracing Otherness. Canadian Minority Discourses
in Transcultural Perspectives, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010, ss. 1-242.
Numery czasopism pod redakcją:
27. Eugenia Sojka, red., Er(r)go. Teoria Literatura Kultura, Klonowanie Kanady [numer
specjalny], 17.2 (2008), ss.1-209.
Publikacje po recenzji, złożone do druku
Tomy redagowane:
28. Eugenia Sojka, red. Migrants, Exiles, Diasporic Citizens. Polish Inscriptions on the Canadian
Literary Landscape. Frankfurt, Berlin: Peter Lang, 2015.
29. “Women Writers in the Polish Diaspora in Canada. (De)Construction and Performance of
Cultural and Gender Identity” w: Migrants, Exiles, Diasporic Citizens. Polish Inscriptions on
the Canadian Literary Landscape, red. Eugenia Sojka, Frankfurt, Berlin: Peter Lang, 2015.
30. “From Ethnic Others to Diasporic Citizens. Complexities of Polish Diaspora Writing in
Canada. Introduction” w: Migrants, Exiles, Diasporic Citizens. Polish Inscriptions on the
Canadian Literary Landscape, red. Eugenia Sojka, Frankfurt, Berlin: Peter Lang, 2015.
Publikacje złożone do recenzji
31. “Exploring the idea of ‘Indigenous Shtetl in Canada: Aboriginal-Jewish writers and artists
embracing their complex histories, identities and cultures in the 21st century,” tom pod red.
Normana Ravvina, Józefa Kwaterki, Krzysztofa Majera i Justyny Fruzińskiej, wyd. w
Kanadzie, 2015/2016.
Książki w przygotowaniu – przed recenzją
32. Monografia
Changing Visions of Nationhood in English Canadian Drama and Theatre. From Bicultural to
Transcultural Perspectives (umowa wydawnicza z wydawnictwem Peter Lang, seria Dis/Continuities,
2015. Manuskrypt zostanie złożony w sierpniu.
6
Eugenia Sojka
b) Omówienie celu naukowego ww. cyklu i osiągniętych wyników
Wprowadzenie
Mój dorobek naukowy po doktoracie koncentruje się na problematyce twórczości
mniejszościowej w Kanadzie, którą analizuję jako szeroko rozumiany dyskurs inności, w
kontekście zmieniających się historycznie
kanadyjskich narodowych dyskursów
tożsamościowych. Badam proces tworzenia oraz rewizji tych dyskursów w literackiej,
kulturowej i politycznej myśli krytycznej, jak również w mniejszościowej twórczości
literackiej i artystycznej. Pochylam się nad dyskursem etycznym, alternatywnymi
paradygmatami rozumienia świata, interkulturowością w literaturze i kulturze oraz rolą
pisarzy, artystów i krytyków w propagowaniu filozofii różnorodności i budowaniu dialogu
interkulturowego.
Refleksja nad ewolucją mojej myśli krytycznej i opis moich poszukiwań badawczych i
teoretycznych
Badania przed doktoratem:
Moje zainteresowanie literaturą i kulturą kanadyjską ma swoją proweniencję w swoistej
fascynacji innością oraz w dostrzeżeniu obszaru badań, który był mi obcy w czasie studiów
magisterskich. Koncentrowałam się wtedy na współczesnej literaturze brytyjskiej, pracę
magisterką poświęcając tematyce filozofii egzystencjalnej w twórczości Johna Fowlesa,
który zaproponował wersję egzystencjalizmu łączącego wpływy dwóch kultur, europejskiej i
azjatyckiej. Już wtedy moją uwagę przyciągała tematyka spotkania kultur, interkulturowości,
dyskursu etycznego i filozofii dialogu, jak również zagadnienia związane z językiem i formą
twórczości literackiej. Powieści i opowiadania Margaret Laurence, otwierające przede mną
świat tekstów kanadyjskich, wyznaczyły bieg mojej kariery naukowej (pierwsza konferencja
kanadystyczna w 1988 roku oraz oferta stypendium doktoranckiego na Memorial University
of Newfoundland). Przygotowanie publikacji na temat wątków egzystencjalnych w
twórczości Laurence przybliżyło mnie do tematyki inności
obecnej w literaturze
kanadyjskiej, w której znajduje swe odbicie typowa dla tego kraju wielokulturowość. Nie
zdawałam sobie wtedy sprawy, iż dokonałam aktu europocentrycznej interpretacji, pomijając
odmienność narracji kanadyjskich, w tym szczególnie autochtonicznych. Owa problematyka
stała się centrum moich poszukiwań badawczych w późniejszym okresie.
Zainteresowanie dyskursem inności zadecydowało o wyborze tematyki pracy doktorskiej, co
było również związane z moim osobistym poczuciem obcości, jakiego doświadczyłam w
wyniku przekroczenia granic kulturowych i językowych podczas studiów doktoranckich na
uniwersytecie kanadyjskim. Zajęłam się tematyką rzadko badanej wówczas i niedocenianej
kanadyjskiej interkulturowej twórczości feministycznej, nacechowanej lingwistycznie i
teoretycznie, innej niż tradycyjna realistyczna literatura kobieca; a także poszukiwaniem
odpowiedniego instrumentarium krytycznego, poprzez testowanie wielorakich metod
służących
do odczytania wybranych tekstów (temat pracy: „Search Procedures:
Carnivalization in Language-and-Theory-Focused Texts of Four Canadian Women Writers").
7
Eugenia Sojka
Przyjęta perspektywa inności determinowała również wybór alternatywnej formy dla mojej
dysertacji doktorskiej - zastosowanie dyskursu karnawalistycznego, metody kompozycji
polifonicznej w formie gatunkowego nomadyzmu, opartego na wielorakich formach analizy
(esej akademicki, wywiad, list, dialog, pamiętnik oraz dziennik krytyczny z zapisem
procesu tworzenia dysertacji), struktury oscylującej miedzy prozą akademicką a narracją
personalną.
Badania po doktoracie – ogólne refleksje nad rozwojem moich badań nad kanadyjską
twórczością literacką i kulturową
Cały mój dorobek naukowy po doktoracie, z drobnymi wyjątkami, poświęcony jest
literaturze i kulturze Kanady, szczególne w nim miejsce zajmują dociekania nad twórczością
mniejszościową w anglojęzycznej literaturze i kulturze tego kraju. Również moja działalność
dydaktyczna i organizacyjna związana jest z rozwojem studiów i badań kanadyjskich w
Polsce. Jak wspomniałam, zainteresowanie kanadyjską twórczością mniejszościową
rozpoczęło się w moim przypadku od badań doktoranckich nad interkulturowym i literackim
dyskursem feministycznym, następnie zaś rozwinęło się w kierunku analizy dyskursu
krytyczno-literackiego, poświęconego (de)konstrukcji paradygmatów kanadyjskości,
obejmując obszar literatur i kultur diasporycznych oraz autochtonicznych, by doprowadzić
do ostatnich badań nad kanadyjskim dramatem i teatrem interkulturowym i rdzennym, które
przedstawiam w przygotowywanej monografii.
Efektem tych poszukiwań badawczych są publikacje składające się na jednotematyczny cykl,
poświęcony twórczości mniejszościowej w literaturze i kulturze kanadyjskiej w kontekście
paradygmatów kanadyjskości. Teksty przywoływane we wspomnianym cyklu analizuję jako
wpisujące się w projekt tworzenia lub rewizji dyskursów kanadyjskości, jak również
dekolonizacji
dominujących epistemologii, zarówno
europocentrycznych, jak i
patriarchalnych. Interesuje mnie wymiar estetyczny, ale i etyczny powyższych projektów
dekolonizacyjnych. W moich rozważaniach podkreślam znaczenie szeroko rozumianej myśli
dekolonialnej dla dokonywanego przez autorów wyboru wielorakich technik kontestacji
dyskursów dominujących oraz różnorodnych sposobów przekazu
alternatywnych
epistemologii i praktyk estetycznych. Zwracam uwagę na dobór formy literackiej czy
artystycznej, będący odzwierciedleniem przyjętej przez twórców postawy epistemologicznej.
Omawiany cykl stanowi również próbę wypracowania metodologicznego paradygmatu dla
analizy literackich i kulturowych dyskursów mniejszościowych: interkulturowych,
feministycznych i diasporycznych.
Przywoływani przeze mnie autorzy i artyści, to jednostki o wysokiej świadomości krytycznej;
reprezentujące grupy mniejszościowe;
pozostające w sytuacji
interkulturowej lub
diasporycznej. Wielu z nich nie tylko eksperymentuje z językiem czy formą twórczości, ale
także prowadzi, oparty na rzeczowej analizie i ocenie, dyskurs na ten temat, wchodząc w
dialog z krytykami bądź uczestnicząc w debatach literackich i kulturowych. Sami często
określają się autorami/ artystami krytykami / badaczami zjawisk kulturowych, literackich,
artystycznych i politycznych (artists researchers) (Lola Lemire Tostevin, Gail Scott, Claire
8
Eugenia Sojka
Harris, Marlene Nourbese Philip, Betsy Warland, Daphne Marlatt, Kinga Araya, Monique
Mojica). Ich projekty literackie czy artystyczne są w istocie specyficzną formą badań
kulturowych. Szczegółowa analiza twórczości diaspory polskiej oraz innych diaspor w
Kanadzie (nie tylko w głównym jednotematycznym cyklu) pozwala mi wysunąć wniosek, iż
nie wszyscy pisarze i artyści mniejszościowi wpisują się w projekt dekolonizacyjny, w czym
również pomocne okazały się być narzędzia krytyczne zaproponowane przez badaczy
kanadyjskich. W moich badaniach korzystam intensywnie z kanadyjskiej myśli krytycznej,
często w dialogu z myślą europejską.
Dla ukazania ewolucji mojej pracy naukowej, a szczególnie wpływu autochtonicznego
dyskursu krytycznego na rozwój wypracowanej przeze mnie myśli krytyczno-literackiej oraz
na przyjęty w ostatnich latach profil działalności dydaktycznej i organizacyjnej, istotne
wydają się być również moje badania interkulturowej i autochtonicznej twórczości
dramatycznej i teatralnej, przedstawione w referatach konferencyjnych, wykładach i w
przygotowywanej monografii, które jednakże, ze względów formalnych, nie należą do
wskazanych w niniejszym referacie osiągnięć.
Jako że interesuję się wymiarem etycznym problematyki interkulturowości oraz
alternatywnymi paradygmatami rozumienia świata, autochtoniczne metodologie badań,
epistemologie i teorie pedagogiczne stanowią dla mnie istotny punkt odniesienia. Akcentują
one nowy rodzaj zobowiązań i odpowiedzialności badacza literatury, odpowiedzialności w
stosunku do podmiotu i przedmiotu badań. Przyjęcie takiej postawy oznaczało dla mnie nie
tylko konieczność analizowania tekstów ludności rdzennej, ale również bliższego poznania
wybranych kultur i autochtonicznych projektów artystycznych czy teatralnych (pobyt w
rezerwatach, obserwacje wydarzeń kulturalnych), uczestniczenie w próbach teatralnych,
festiwalach teatru rdzennego, przeprowadzenie wywiadów a przede wszystkim konsultowanie
wyników badań z autorami i profesorami autochtonicznymi), co niestety przedłużyło
finalizację tego projektu i opóźniło publikację monografii. Przyjęcie rodzimej metodologii
kanadyjskiej wymaga zarówno rozważań natury teoretycznej nad twórczością określonych
autorów, jak i podjęcia współpracy z nimi w ramach danego projektu, a często jest to bardzo
trudny proces.
Metodologie autochtoniczne podkreślają wartość perspektywy interkulturowej w badaniach,
co sprowadza się nie tylko do próby zrozumienia kultur innych, ale pośrednio pozwala na
dogłębne zrozumienie kultury własnej. Konsekwencją doświadczenia kanadyjskiego jest w
moim przypadku głębsza refleksja nad własną polskością i śląskością, a przede wszystkim
nad wartościami rodzimej kultury śląskiej. Praktycznych realizacji idei dialogu, wymiany
myśli, gościnności i współpracy dokonuję w wielorakich projektach Centrum Studiów
Kanadyjskich (opisanych w „Informacjach o osiągnięciach dydaktycznych” i w
„Informacjach o osiągnięciach organizacyjnych i popularyzatorskich”). W planach jest
również komparatywny interdyscyplinarny projekt, dotyczący roli i znaczenia tradycyjnej
wiedzy rdzennej ludności Ameryki i Europy Wschodniej we współczesnym świecie,
analizowanej w kontekście twórczości dramatycznej i teatralnej. W zamieszczonym poniżej
omówieniu moich dokonań zasygnalizuję także wnioski płynące z badań nad dramatem i
9
Eugenia Sojka
teatrem interkulturowym, które, chociaż zawarte obecnie tylko w referatach i wykładach,
wydają się być istotne dla ukazania rozwoju mojej osoby jako badacza literatury i kultury
oraz nauczyciela akademickiego.
Cele naukowe cyklu:
4.1 Przedstawienie i usystematyzowanie myśli krytycznej na temat tworzenia i rewizji
paradygmatów kanadyjskości oraz ukazanie roli krytyki kanadyjskiej i twórców
mniejszościowych w budowaniu dialogu interkulturowego.
4.2 Wypracowanie perspektywy teoretycznej oraz stworzenie i usystematyzowanie
instrumentarium do badania kanadyjskich literackich i kulturowych dyskursów
mniejszościowych.
4.3 Dokonanie analiz wybranych przykładów mniejszościowej twórczości literackiej i
artystycznej przy pomocy wypracowanych narzędzi badawczych, w kontekście
zmieniających się paradygmatów kanadyjskości:
a. Rewizje kanadyjskości i innych dominujących epistemologii w interkulturowej
angielskojęzycznej eksperymentalnej poezji i prozie feministycznej.
b. Wizje i rewizje kanadyjskości w literackiej twórczości polskiej diaspory w
Kanadzie.
c. Wizje i rewizje kanadyjskości w wybranych artystycznych i literackich dyskursach
diaspor kanadyjskich i ludności rdzennej Kanady.
4.4 Ugruntowanie pozycji kanadyjskiej literatury i kultury mniejszościowej w polskim obiegu
naukowym. Wprowadzenie polskich badań nad literaturą i kulturą kanadyjską w obieg
międzynarodowych studiów kanadyjskich.
Osiągnięte wyniki:
Ad.4.1. Przedstawienie i usystematyzowanie myśli krytycznej na temat tworzenia i
rewizji paradygmatów kanadyjskości oraz ukazanie roli krytyki kanadyjskiej i twórców
mniejszościowych w budowaniu dialogu interkulturowego.
Zagadnienie tworzenia i rewizji dyskursów kanadyjskości rozważam na podstawie moich
badań kanadyjskiego dyskursu teoretyczno-literackiego,
teoretyczno-kulturowego i
politycznego. Koncentruję się również na ukazaniu roli, jaką w budowaniu przestrzeni
otwartej na dialog interkulturowy oraz w procesie szukania alternatywnych wizji
kanadyjskości pełni krytyka oraz pisarze i artyści badacze (artists researchers).
Powyższa problematyka została poruszona w większości tekstów cyklu, ale najbardziej
rozbudowane, porządkujące ją analizy i refleksje są obecne w artykułach: “(De)Constructing
Narratives of Canadianness: Political,
Naturalistic,
Cultural and Popular Culture
Nationalisms. Introduction”[5], „Twórczość polskiej diaspory w Kanadzie a kanadyjski
dyskurs literacki. Prolegomena do współczesnych badań”[1],”Neo-regionalism and
10
Eugenia Sojka
Indigenism: Canadian response to the Post-National Globalized World”[13], oraz „Czy „biała
Kanada” potrzebuje „czarnoskórej Ani z Zielonego Wzgórza”? Rozmowy z „Innymi” wśród
„Innych” i o „Innych”: Kanadyjskie dyskursy mniejszościowe a budowanie dialogu trans
kulturowego”[18].
Pierwszy esej [5] jest istotnym ze względu na systematyzację i historyczny przegląd
metanarracji kanadyjskości, które dzielę na polityczne,
naturalistyczne, literackie i
kulturowe. Przedstawiam w nim zestawienie kanadyjskich debat na temat tożsamości
narodowej i kulturowej, jakie odbyły się w ostatnich dekadach XX wieku oraz na początku
wieku XXI, a także poddaję refleksji krytycznej desygnaty kanadyjskości tworzone w
powyższych dyskursach, łącznie z kulturą popularną, proponującą jej komercjalizację.
Omawiam wielorakie aspekty kanadyjskości, począwszy od tych uformowanych przez
dziewiętnastowieczne kanadyjsko-europejskie,
oparte na czystości rasowej i
dwukulturowości, etnokulturowe teorie narodowości, do tych związanych z oficjalnym
multikulturalizmem czy multikulturalizmem krytycznym. Pokazuję,
iż
budowanie
kanadyjskiej tożsamości narodowej zależne było od zmieniającej się państwowej polityki
dotyczącej rasy, kultury i płciowości. Zwracam uwagę na obsesyjne poszukiwanie
fundamentalnego
desygnatu
kanadyjskości;
metanarracji,
łączącej
wszystkich
Kanadyjczyków, którą wg Roberta Kroetscha, wybitnego pisarza i krytyka kanadyjskiego,
jest kategoria fragmentacji/braku jedności,
odrzucająca próby uprzywilejowania
jakiejkolwiek metanarracji. Kanadyjska strategia przetrwania wyrażona jest w słowie
„polifoniczność”, kanadyjska genealogia uznana jest za postmodernistyczną, a jedność
kanadyjska to brak jedności. Zatem Kroetsch proponuje postmodernistyczny charakter
kanadyjskości, wspierany również przez Lindę Hutcheon w The Canadian Postmodern.
Podkreślam także znaczenie głosu Richarda Atleo, wodza dziedzicznego Narodu Nuu-chahnulth, który burzy mit kanadyjskiej jedności i tolerancji, ukazując okrucieństwo polityki
rządu w stosunku do ludności rdzennej. Kanadyjskiej tożsamości Atleo przeciwstawia
alternatywną kategorię tożsamości
Nuu-chah-nulth,
wyrażoną w słowie “Esok,”
oznaczającym szacunek do wszystkich form życia – a zatem ideał, do którego dążą aktualne
ekologiczne i autochtoniczne teorie tożsamościowe.
Dyskusja wokół paradygmatów kanadyjskości poprzedza zamieszczoną w drugim eseju [1]
rozległą analizę literatury polskiej diaspory w Kanadzie i stanowi podstawę jej
umiejscowienia w uniwersum literatury kanadyjskiej. Przedstawiając specyfikę kanadyjskiego
dyskursu literackiego i kulturowego, koncentruję się na problematyce tworzenia jedności
kulturowej poprzez mity i inne desygnaty kanadyjskości; dokonuję ich systematyzacji (mit
Północy, wrogości przyrody, mentalności garnizonu, przetrwania, małego miasteczka, dwóch
przestrzeni samotności; kategorie emigracyjności, ambiwalencji, dualizmu w postrzeganiu
rzeczywistości czy postmodernistyczności), w celu przeprowadzenia komparatywnej analizy
twórczości diaspory polskiej i literatury kanadyjskiej; udowadniam, iż kanadyjskość i
polskość są dyskursami skolonizowanymi, a większość ze wspomnianych kategorii to rodzaj
fikcji narodowościowej,
potencjalnie prowadzącej do kreowania niebezpiecznych
stereotypów kulturowych i do zatarcia różnic indywidualnych.
11
Eugenia Sojka
W “Neo-regionalism and Indigenism: Canadian response to the Post-National Globalized
World” [13], opierając się na poglądach kanadyjskich krytyków i pisarzy, badam
konceptualizacje kategorii kanadyjskości w okresie wzmożonych debat nad dyskursem
postnarodowościowym w Kanadzie. Ukazuję ewolucję sposobów ujęcia zagadnień
narodowościowych w tym kraju, a szczególną uwagę poświęcam reakcji na globalizację,
która ujawnia się w rozwoju dyskursów indygenizacji i neoregionalizmu. We wspomnianej
pracy przedstawiam między innymi poglądy Tomsona Highwaya na temat wielokulturowości,
określanej przez niego jako innowacyjny model tolerancji obywatelskiej i akceptacji
różnorodności, które kontrastuję z poglądami obwiniającymi tę politykę o gettoizację i
stereotypizację grup mniejszościowych. Podnoszę kwestie dotyczące wielonarodowości
Kanady oraz niejednolitości i suwerenności społeczeństw rdzennych, wyłączonych z
kanadyjskich narracji narodowościowych, jak również istnienie różnic między pojęciem
narodu w kulturach zachodu i kulturach rdzennych. Omawiam polityczne, społeczne i
filozoficzne idee indygenizacji i neoregionalizmu, inspirowane światopoglądem oraz
naukowym dyskursem autochtonicznym, stanowiące odpowiedź na globalizację. Zwracam
uwagę na proces indygenizacji, oparty na pluralistycznym i dynamicznym podejściu do
świata oraz przekonaniu o współzależności i pokrewieństwie wszystkich form życia.
Neoregionalizm zaś, w polityce, ekonomii i kulturze eksponuje wartość lokalności i energii
miejsca w powiązaniu z perspektywą duchową, nieobecną w dyskursach zachodnich. Dokonuję
konstatacji, iż wybrane projekty kanadyjskie wskazują na potencjał płynący z dialogu
interkulturowego oraz podkreślają
wagę perspektyw autochtonicznych w dyskursach
politycznych, kulturowych i ekonomicznych.
W innym, obszernym tekście cyklu, zatytułowanym „Czy ‘biała Kanada’ potrzebuje
‘czarnoskórej Ani z Zielonego Wzgórza’?”[18], przytaczam debaty kanadyjskich krytyków,
pisarzy i artystów mniejszościowych na temat aktualnej problematyki kanadyjskich
dyskursów tożsamościowych. Polifoniczna forma tekstu, jaką przyjęłam w celu
przedstawienia rezultatów tego projektu, pozwala mi wejść w dialog z osobami zaproszonymi
do dyskusji. Nie podejmuję się syntezy współczesnych debat, lecz stwarzam forum czy też
otwartą przestrzeń dla poglądów osób, które w ostatnich latach odgrywają dużą rolę w
kanadyjskim życiu literackim i kulturowym (George Elliott Clarke, Jin-Me Yoon, Smaro
Kamboureli, Ewa Stachniak, Julie Rak, Catharine Khordoc, Richard Atleo, Sneja Gunew,
Ashok Mathur, Rita Wong, Larissa Lai, Sophie Mccall). Jest to w moim mniemaniu tekst
kluczowy, gdyż zamieszczone w nim rozmowy, przeprowadzone przeze mnie osobiście lub
drogą elektroniczną, ukazują kierunki rozwoju debat nad kanadyjskością, ich implikacje
polityczne, społeczne i kulturowe, jak również rolę twórców mniejszościowych w
wielokulturowym społeczeństwie kanadyjskim XXI wieku. Owe dyskusje dotykają
zróżnicowanych kwestii: począwszy od problematyki wielokulturowości i etniczności (Diana
Brydon), konceptualizacji różnorodności kulturowej i narodowości w Kanadzie
angielskojęzycznej i Quebeku (Catharine Khordoc), poprzez dyskurs na temat obywatelstwa i
rodzimego kosmopolityzmu (Sneja Gunew), a skończywszy na dialogu transkulturowym.
Rozmowy te ukazują ewolucję postrzegania przynależności narodowej oraz zmiany, jakie w
nim zaszły w kontekście bezpieczeństwa narodowego po wydarzeniach 9/11, w związku z
12
Eugenia Sojka
wojną z terrorem, kiedy to kultury mniejszościowe, kultury “innych,” zaczęły być
postrzegane jako niebezpieczne dla oficjalnego projektu wspólnoty narodowej. Politycy
szukają obecnie nowych sposobów na „zarządzanie” kanadyjską mozaiką kulturową.
Natomiast badacze literatury i kultury, pisarze oraz artyści, szczególnie przedstawiciele kultur
mniejszościowych, wykazują duże zaangażowanie w proces konstytuowania alternatywnych
wizji kanadyjskości. Świadczy o tym przesunięcie zainteresowań badaczy literatury i kultury
kanadyjskiej z tematyki narodowościowej na problematykę państwowości i obywatelstwa
(Smaro Kamboureli). Rozpatrywane są tu różne konceptualizacje tych pojęć (obywatelstwo
liberalne, demokratyczne, afektywne (Diana Brydon), partycypacyjne, kulturowe, literackie
(Donna Pennee) czy diasporyczne (Lily Cho). Krytycznemu oglądowi zostają poddane
stereotypy kanadyjskości, kategorie „wielokulturowej inności” i “rasizmu demokratycznego”.
Doniosłym rezultatem omawianej dyskusji jest wyeksponowanie roli twórców
mniejszościowych w budowaniu dialogu transkulturowego, nie tylko między kulturą
dominującą i grupami mniejszościowymi, ale także między samymi grupami
mniejszościowymi, czyli w budowaniu relacji i praktyk trans-diasporycznych (Clarke) oraz,
jak wykazują moje późniejsze badania, relacji i praktyk trans-autochtonicznych (monografia);
jak również włączenie się w projekt budowania dialogu między paradygmatami
europocentrycznymi i tymi, które pochodzą z kultur marginalizowanych, autochtonicznych
czy latynoskich, czyli projekt dekolonizacji, proponowanej przez współczesną dekolonialną
myśl krytyków latynoskich (Walter Mignolo). Richard Atleo postuluje otwarcie się na
wartości światopoglądu narodu Nuu-chah-nulth zawarte w kategorii Tsawalk”, czyli
"wszystko jest jednością”. W omawianej pracy przedstawiam także transkulturowe projekty
mniejszościowe propagujące poetykę dialogiczności. Ważny w tej debacie jest, dopiero
rozwijający się, literacki i krytyczny dyskurs, dotyczący relacji azjatycko-autochtonicznych
(Wong, Lai) – są to pionierskie badania, które mogą być inspiracją dla prób komparatywnego
ujęcia zagadnień związanych z funkcjonowaniem innych grup mniejszościowych oraz
ludności rdzennej Kanady. Zwracam uwagę na projekty, opracowania i publikacje istotne dla
debat kanadyjskich w polityce, mediach, kulturze i literaturze, które stanowią istotny wkład
kanadyjskiej myśli krytycznej w ogólnoświatowy dyskurs akademicki (e.g. projekt
TransCanada, publikacje na temat obywatelstwa i przynależności kulturowej takich
krytyków / autorów jak Neil Bissoondath, Diana Brydon, Linda Hutcheon, Barbara Godard,
Arun Mukherjee, Marlene Nourbese Philip, Claire Harris, Dionne Brand, Ayanna Black,
Larissa Lai, David Chariandy czy Sophie McCall).
W dyskusję tę włączam też moje spostrzeżenia na temat procesu tworzenia specyficznej
konceptualizacji kanadyjskości w Polsce. W eseju pt. „Czy Kanada Nadal “Pachnie
Żywicą”? Literacki Obraz Kanady w Polsce (1911-2003)”[11] badam polityczne/ideologiczne
i kulturowe uwarunkowania tłumaczeń literatury kanadyjskiej w naszym kraju. Przedstawiam
również obszerne refleksje historyczne i literacko-teoretyczne na temat tworzenia
narodowego kanonu literackiego w Kanadzie, akcentując desygnaty kanadyjskości
wypracowane przez tamtejszych krytyków, łącznie z ostatnimi tekstami podkreślającymi
zwrot historyczny w literaturze kanadyjskiej, zwłaszcza mniejszościowej. Tematyka owa
13
Eugenia Sojka
staje się również tłem dla mojej refleksji nad rozwojem dramatu kanadyjskiego, ujętej w
referatach i przygotowywanej monografii.
W rozważaniach nad paradygmatami kanadyjskości w pracach krytycznych podkreślam
znaczenie publikacji “Trans.Can.Lit. Resituating the Study of Canadian Literature”, której
recenzja [23] przybliża polskiemu czytelnikowi poglądy krytyków związanych z projektem
TransCanada. Osobiście uczestniczyłam w jednej z konferencji tego projektu w Mount
Allison University, gdzie przedstawiłam tematykę literatury i kultury diaspory polskiej w
Kanadzie (zob. referat [10] “From White Ethnic Others to Diasporic Citizens. Construction of
Transcultural Dialogue in the Literary and Multimedia Projects of Two Contemporary Polish
Canadian Women”). O doniosłości tej monografii świadczy fakt, iż wskazuje ona nowe
kierunki badań nad literackimi i kulturowymi dyskursami kanadyjskimi w XXI wieku, a
ponadto za uzasadnioną i konieczną uznaje ich interpretację w perspektywie globalnej oraz w
dialogu z myślą autochtoniczną. W powyższej pracy omawiam z perspektywy historycznej
kolonialny status literatury kanadyjskiej, złożony charakter kanadyjskiego dyskursu
postkolonialnego oraz zmiany w tym dyskursie dokonane przez autorów diasporycznych i
rdzennych. Dla podkreślenia wagi procesu indygenizacji kanadyjskich dyskursów literackich
i kulturowych, skupiam się na tekście Lee Maracle, pisarki autochtonicznej, która ukazuje
różnice między zachodnimi i autochtonicznymi strategiami studiowania literatury i proponuje
przyjęcie perspektywy narodu Salish w procesie badawczym i dydaktycznym.
W debacie nad tematyką paradygmatów kanadyjskości w tym cyklu istotną rolę pełnią
również moje monografie zbiorowe, począwszy od redagowanej samodzielnie pt.
(De)Constructing Canadianness. Myth of the Nation and Its Discontents (2007) [24], po
redakcje zbiorowe Państwo – naród – tożsamość w dyskursach kulturowych Kanady (2010)
[25], Embracing Otherness. Canadian Minority Discourses in Transcultural Perspectives
(2010) [26].
Pracę redaktorską postrzegam jako ważną część mojego dorobku, gdyż dzięki niej mogę
aktywnie wpisać się w proces kształtowania określonego pola badań, mogę proponować
metodologie badawcze, a nawet sugerować nowe kierunki dociekań teoretycznych. Teksty
zebrane w zbiorach zostały napisane na konkretny temat przez zaproszonych do udziału w
projekcie specjalistów różnych dziedzin nauki. Powyższe publikacje otwierają przestrzeń
dialogu dla różnych konceptualizacji kanadyjskości; umożliwiają
wprowadzenie
kanadyjskiej myśli krytycznej do dyskursów europejskich, a przede wszystkim polskich.
Redagowanie prac zbiorowych daje również możliwość porównania badań krytyków
kanadyjskich, europejskich i polskich.
Publikacje zbiorowe wchodzące w skład omawianego cyklu pozwalają mi uwypuklić rolę
pisarzy, krytyków i artystów mniejszościowych w badaniach nad kanadyjskimi narracjami
tożsamościowymi, a w konsekwencji, w kształtowaniu polityki społecznej w zakresie
różnorodności kulturowej. Studiowanie problematyki tożsamościowej na przykładzie
wielokulturowej Kanady, zwłaszcza krytyki narracji wykluczających „inność” i celebracji/
akceptacji różnorodności kulturowej, pozwala szerzyć postawę otwartości na
14
Eugenia Sojka
wielokulturowość oraz uczyć funkcjonowania w świecie zróżnicowanym tożsamościowo i
światopoglądowo, co jest niezwykle ważne w okresie wzrastającej wielokulturowości Polski.
Wymienione wyżej zbiory esejów poddają dyskusji proces tworzenia i rewizji kategorii
kanadyjskości w wielu obszarach badań: w literaturze, dyskursie teorio-krytycznym, filmie,
teatrze, malarstwie, muzyce,
polityce,
socjologii i
historii. W celu ukazania
wieloaspektowości tej tematyki, kierowałam się zatem (sama bądź też ze współredaktorami),
zasadą interdyscyplinarności oraz wielogłosowości, dając możliwość dialogu autorom
reprezentującym zróżnicowane grupy etniczne i kulturowe.
Do tworzenia pierwszego tomu [24], składającego się z dwudziestu siedmiu tekstów,
zaprosiłam takich wybitnych krytyków i pisarzy kanadyjskich, jak Robert Kroetsch, Sherrill
Grace, Himani Bannerji , Arun P. Mukherjee, Christopher Gittings, Richard E. Atleo, Daniel
Francis, Linda Hutcheon, czy Barbara Godard. Tom podzielony został na pięć tematycznie
zorientowanych części: Polityczny nacjonalizm, mity jedności i tolerancji; Nacjonalizm
naturalistyczny. Mity dzikości przyrody i północy; Nacjonalizm kulturowy. Kanadyjskość w
literaturze i tekstach krytycznych; Nacjonalizm w kulturze popularnej. Komercjalizacja
kanadyjskości; Obrona Narracji narodowościowych. Kwestie tożsamościowe oraz dyskursy
narodowościowe rozważane są tu z punktu widzenia badań feministycznych,
postkolonialnych, szeroko pojętych studiów kulturowych (sztuka, media, film, teatr) oraz
historii i teorii literatury. Dzięki interdyscyplinarności spojrzenia oraz dzięki użyciu
wielorakich narzędzi badawczych, autorzy zdają się trafniej opisywać zjawiska kulturowe i
polityczne.
Przygotowanie drugiego, współredagowanego tomu (Państwo – naród – tożsamość w
dyskursach kulturowych Kanady [26]), było dużym wyzwaniem, ze względu na ogromny
zakres zagadnień kulturowych i literackich analizowanych przez autorów, zamieszczonych w
nim, tekstów. Tym razem do dyskusji zostali zaproszeni kanadyści z Polski i Kanady, którzy
podjęli debatę nad problematyką kanadyjskości w powiązaniu, między innymi, z
dyskursami etniczności, rasy, płci kulturowej. Teksty zostały zgrupowane w czterech polach
refleksji: (Nie)Naród: teorie i praktyki kulturowe, (De)Konstruowanie narodu a
wielokulturowość, Kanadyjskość a różnorodność form literackich, Mity tożsamości w filmie,
muzyce i sztukach wizualnych. Wybrano autorów, których artykuły rzucają wyzwanie
koncepcji zunifikowanej tożsamości narodowej, ukazują obserwowany w Kanadzie proces
przejścia od idei państwa narodowego do państwa obywatelskiego oraz zwracają uwagę na
to, iż pojęcia narodowości i państwowości są w coraz większym stopniu wypierane przez
tożsamość kulturową, co sprzyja budowaniu atmosfery dialogu i zaufania między
mniejszościami a grupą dominującą.
Trzeci współredagowany tom (Embracing Otherness. Canadian Minority Discourses in
Transcultural Perspectives [26]), poświęcony jest problematyce szeroko definiowanej inności
w kontekście kanadyjskim, wyznaczanej przez etniczność, rasę, przynależność klasową,
akcent czy gender w narracjach osobistych i społecznych, literackich, filozoficznych,
filmowych, teatralnych i pedagogicznych. W przywołanym tomie zestawiono poglądy
kanadystów polskich, wschodnio-europejskich (z Litwy, Rumunii, Republiki czeskiej) i
15
Eugenia Sojka
kanadyjskich, reprezentujących różne grupy diasporyczne oraz ludność rdzenną. Publikację
podzielono na trzy części:
Niuanse inności: narracje niewidzialnych Innych;
Odpowiedzialność w stosunku do Inności: kanadyjskie projekty pedagogiczne; Obejmowanie
/ celebracja wieloaspektowości kanadyjskiej inności w literackich i filmowych dyskursach
transkulturowych. Wybrani autorzy eksplorują mechanizmy tworzenia się kanadyjskiej
jedności narodowej, dokonującego się poprzez wykluczenie inności; opisują projekty
kontestujące etnicyzacje i rasizację społeczeństwa kanadyjskiego, a także rewidują kategorię
narodu, przedstawiając ją jako społeczność Innych: jako miejsce charakteryzujące się
heterogenicznością i zmiennością.
W obu ostatnich tomach na uwagę zasługują także okładki książek, powstałe w wyniku
współpracy z Kingą Arayą, multimedialną artystką, reprezentującą diasporę polską w
Kanazie, której prace udało nam się pozyskać.
Ważny wkład w dyskusję naukową oraz w proces usystematyzowania myśli krytycznej na
temat (de)konstrukcji paradygmatów kanadyjskości stanowią eseje otwierające monografie
zbiorowe: wspomniany wcześniej “(De)Constructing Narratives of Canadianness: Political,
Naturalistic, Cultural and Popular Culture Nationalisms. Introduction”[5]; “Od idei państwa
narodowego do obywatelskiego. Dylematy Tożsamościowe”[1], oraz „Contemplating
Otherness in the Transcultural Canadian Context. Introduction”[3]. W dwóch ostatnich
tekstach przedmiotem moich rozważań są rewizje kategorii narodu, państwowości i
tożsamości w kontekście kanadyjskich badań literackich i kulturowych oraz literatura
mniejszościowa,pojmowana jako dyskurs inności, i jej rola w kształtowaniu alternatywnych
modeli kanadyjskości.
Ponadto gościnna redakcja numeru czasopisma naukowego Er(r)go. Teoria Literatura
Kultura (2008) [27], poświęconego Kanadzie, pozwoliła mi zaprosić do rozmowy polskich
badaczy kanadyjskiej literatury i kultury anglojęzycznej i quebeckiej, którzy poddają
refleksji, z punktu widzenia krytyka polskiego, tematykę formowania się tożsamości w
Kanadzie XXI-go wieku, będącej przestrzenią transnarodową i transkulturową w literaturze,
kinie, filozofii. Zwracam tutaj uwagę na tekst Bożeny Zawiszy „Dwie pieśni o przyjaźni.
Judeochrześcijańska filozofia przyjaźni a światopogląd narodu Nuu-Chah-Nulth w xxi wieku.
Refleksje transkulturowe”, gdyż jest on w pewnym sensie jednym z rezultatów mojej
działalności akademickiej i organizacyjnej, mającej na celu przybliżenie autochtonicznych
filozofii polskim studentom oraz ukazanie wagi dialogu interkulturowego (Prof. Richard
Atleo, dziedziczny wódz Pierwszego Narodu Ahousaht, autor książki pt. Tsawalk: A Nuuchah-nulth Worldview, wygłosił na Uniwersytecie Śląskim dwukrotnie wykłady (np.
“Indigenous Views on Global Issues: Hishukish-Tsawalk (All is One)”) oraz prowadził
konsultacje ze studentami piszącymi prace magisterskie z tematyki Pierwszych Narodów
Kanady).
Chciałaby zaznaczyć, iż problematyce kanadyjskości zostały także poświęcone moje badania
dotyczące dramatu i teatru kanadyjskiego, które przedstawiłam w przygotowywanej do
publikacji monografii. Chociaż nie podlegają one bezpośredniej ocenie, ukazują mój rozwój
16
Eugenia Sojka
jako badacza literatury i kultury kanadyjskiej. Wyniki tych badań przedstawiłam już
częściowo w referatach wygłoszonych na konferencjach („Drama in the Peacable Kingdom.
Canadian Indigenous and Intercultural Plays and Performances with a Desire for a Paradigm
Shift in a Country Idle No More”[konf. 3], „Spektakularna Inność. Kanadyjski Dramat i
Teatr Interkulturowy”[konf. 5], “Pedagogies of Canadian Theatre” [konf. 4], “Traditional
Indigenous forms of cultural expression on the contemporary stage. Developing culturally
specific theatre methodologies and dramaturgies”[konf. 2]) oraz w gościnnym wykładzie pt.
“Canadian intercultural drama/ theatre/performance”[48]. Ujęte diachronicznie
konceptualizacje kanadyjskości analizuję na wybranych przykładach dramatu kanadyjskiego
oraz tekstach krytyki teatralnej, koncentrując się przede wszystkim na problematyce
interkulturowości. Omawiam specyficzność i niepowtarzalność kanadyjskiego dramatu,
teatru oraz performansu interkulturowego i ich rolę w kwestionowaniu tradycyjnych
reprezentacji kultur mniejszościowych oraz budowaniu dialogu interkulturowego. Poruszam
też problematykę estetyki, etyki i pedagogiki twórczości międzykulturowej. Mój szczególny
wkład w ten obszar badań to interpretacja (z zastosowaniem rodzimych metodologii)
najnowszych projektów teatru autochtonicznego na podstawie własnych obserwacji procesu
przygotowania (próby teatralne) i przedstawień sztuk rdzennych dramatopisarzy, wywiadów z
autorami oraz analiza tekstów nieopublikowanych jeszcze projektów teatralnych, które
zostały mi udostępnione przez twórców.
Ad. 4.2. Wypracowanie perspektywy teoretycznej oraz stworzenie i usystematyzowanie
instrumentarium do badania kanadyjskich literackich i kulturowych dyskursów
mniejszościowych.
W niniejszym cyklu znajdują się teksty, jak i obszerne ich części, spośród których wyłonić
można pozycje, systematyzujące wybrane kategorie i dokonujące historycznego przeglądu
literatury przedmiotowej [1, 3, 5, 8], jak i te, w których dokonuję dokładnej analizy tekstów
w oparciu o konkretne narzędzia krytyczne [1, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 12,14, 15, 17, 19, 20, 21, 22,
29, 30, 31]. Dla ilustracji, w celu ukazania wieloaspektowości problematyki dotyczącej
kategorii narodu na przykładzie Kanady, rozpatruję ją na podstawie kanadyjskiej myśli
krytycznej, wywodzącej się z wielu dyskursów - politycznych, literackich, kulturowych,
artystycznych; dokonuję usystematyzowania tej myśli, poddaję refleksji teoretycznej i
historycznej zmieniające się pojęcie tożsamości narodowej,
podkreślając
konstruktywistyczną koncepcję tej kategorii oraz biorąc pod uwagę aspekty etniczne,
kulturowe, geograficzne / terytorialne czy prawno-polityczne. Taka komparatywna analiza
pozwoliła mi między innymi zauważyć, że większość badań nad problemami federalnego
modelu wielokulturowości w Kanadzie koncentruje się na analizie związków pomiędzy
kulturą dominującą a grupami mniejszościowymi, zaniedbując kwestię wielorakich relacji i
praktyk transkulturowych czy trans-diasporycznych, na co zwracam uwagę w moich
badaniach twórczości mniejszościowej; coraz liczniejsi pisarze, artyści i badacze kultury
angażują się w proces przemodelowania kanadyjskich dyskursów narodowościowych oraz
tworzenie i rozwój dialogu interkulturowego [18].
17
Eugenia Sojka
Oprócz rozważań historyczno-literackich i kulturowych, cykl zawiera także
próbę
wypracowania metodologicznego paradygmatu dla analizy literackich i kulturowych
dyskursów mniejszościowych: interkulturowych, feministycznych, diasporycznych oraz
autochtonicznych (chociaż te ostatnie przedstawiłam dopiero w referatach konferencyjnych i
przygotowywanej monografii), w kontekście kanadyjskich dyskursów narodowościowych.
Udowadniam konieczność badań interdyscyplinarnych oraz komparatywnych nad literaturami
i kulturami mniejszościowymi, a co się z tym wiąże, także zasadność korzystania z
instrumentarium wielu pól badawczych.
Pragnę podkreślić, iż moja praktyka badawcza została ukształtowana
przez
literaturoznawstwo, ale ze względu na zainteresowanie twórczością przekraczającą tradycyjne
granice dyskursów, łącznie z projektami artystycznymi i teatralnymi, wymagającymi ujęcia
wielopłaszczyznowego, pole mojej refleksji krytycznej zostało stopniowo poszerzone o inne
obszary, przede wszystkim o szeroko rozumiane kulturoznawstwo, oferujące dynamiczny
pluralizm metodologiczny, oraz komparatystykę, szczególnie komparatystykę postkolonialną,
która stanowi ważną propozycję metodologiczną dla współczesnego literaturoznawstwa.
Łączenie badań literackich z kulturowymi daje liczne możliwości, chociaż jestem świadoma
niebezpieczeństw jakie niesie ze sobą zbyt szeroka interdyscyplinarność. Interesuje mnie
także teoria i poetyka literatury i sztuki mniejszościowej, jej wymiar estetyczny i etyczny, ale
nie pomijam aspektów ideologicznych, społecznych, historycznych czy antropologicznych
tej twórczości.
Uważam, że dyskurs teoretyczny nie jest aspektem zewnętrznym wobec tekstu, ale jego
intertekstem, dlatego konieczne jest wejście w relację dialogiczną z utworem/ projektem
artystycznym, a nie narzucanie sztywnego paradygmatu interpretacyjnego, tworzącego
określone znaczenia. We wspomnianym cyklu ukazuję, jak ważnym jest zastosowanie
narzędzi badawczych, które są oparte na zasadzie dialogiczności, a zatem są odpowiedzialne
społecznie i nie tylko nie pozwalają na czytanie tekstów w sposób utrwalający opresję grup
mniejszościowych w świecie rzeczywistym, ale demonstrują transformacyjny charakter tej
twórczości oraz jej zaangażowanie w proces walidacji światopoglądów mniejszościowych
oraz próby budowania świadomości interkulturowej.
Dyskurs krytyczny użyty w moich tekstach dowodzi, iż podjęte przeze mnie poszukiwania
metodologiczne
nie mają na celu ustalenia jednej ogólnej
poetyki twórczości
mniejszościowej. Proponuję użycie odmiennych narzędzi dla poszczególnych grup tekstów,
ale przyjmuję ogólną perspektywę teoretyczną, podkreślającą odpowiedzialność twórcy, jak
i odbiorcy (czytelnika czy widza) w stosunku do tworzonej czy przekazywanej treści, czyli
wybieram metodologie dialogiczne, które odrzucają imperialne lub monologiczne struktury
myśli, a jednocześnie koncentrują się na tematyce dekolonizacji oraz na etyce zaangażowania
i etyce relacji: feministyczne, postkolonialne, diasporyczne i autochtoniczne. Jako polski
krytyk literatury kanadyjskiej znajduję się w pozycji interkulturowej i ta świadomość wpływa
na moją praktykę badawczą; wszystkie moje działania, zarówno interpretacja tekstów i
projektów kulturowych, jak i cała działalność organizacyjna i pedagogiczna, wyrasta z
żywionych przeze mnie przekonań o wartości szeroko rozumianej myśli dekolonialnej oraz
18
Eugenia Sojka
etyki różnorodności kulturowej, etyki interkulturowej i autochtonicznej we współczesnym
świecie.
Dla interpretacji twórczości mniejszościowej w kontekście paradygmatów kanadyjskości
proponuję zintegrowany, lecz wielowymiarowy model metodologiczny, oparty na pracach
krytyków kanadyjskich bądź na kanadyjskich wersjach / rewizjach europocentrycznych
dyskursów krytycznoliterackich. Podkreślam zatem znaczenie lokalnych kontekstów dla
interpretacji, ale nie odrzucam myśli krytycznej z innych kręgów kulturowych, otwartej na
argumenty i strategie twórczości mniejszościowej. Poniżej przedstawiam teorie i narzędzia
interpretacyjne, które w omawianym cyklu wykorzystuję jako intertekst do badań nad
kanadyjską literaturą i kulturą mniejszościową; mogą one posłużyć do analizy podobnych
dyskursów w innych kręgach kulturowych, oczywiście po odpowiednich modyfikacjach
dotyczących kontekstów lokalnych. Mają one zatem wymiar porównawczy albo z
dyskursem dominującym, albo z innymi grupami interkulturowymi lub diasporycznymi.
Metoda komparatywna, zastępująca tradycyjne interpretacje literatur mniejszościowych
skupionych na etniczności, jest szczególnie ważna w okresie globalizacji. Dzięki niej dyskurs
postkolonialny wprowadzono na przykład na obszar literatury Europy Wschodniej, a
kategorie tej teorii zostały nałożone na kategorie postkomunistyczne, postsocjalistyczne, czy
też ogólne kategorie postzależnościowe. Komparatywne wątki znajdują się w większości
artykułów cyklu, natomiast obszerne analizy porównawcze przeprowadziłam w trzech
artykułach: “Twórczość polskiej diaspory w Kanadzie a kanadyjski dyskurs literacki.
Prolegomena do współczesnych badań” [1], “Canadian Feminist Writing and American
Poetry” [21] oraz “Canadian diasporic artists and changing narratives of homeland: Jin-me
Yoon and Kinga Araya” [9].
Omawiany cykl spinają zastosowane teorie i narzędzia krytyczne, które są pomocne w
interpretacji dominujących kanadyjskich narracji tożsamościowych, w kontekście
wieloaspektowej i szeroko rozumianej tematyki dekolonizacji epistemologicznej oraz etyki
różnorodności kulturowej, wpisanej w wybraną twórczość mniejszościową. Są to narzędzia
interpretacyjne
pochodzące z dyskursów literacko-krytycznych prowadzonych przez
krytyków kanadyjskich, które zostały wypracowane w procesie dialogu z teoriami
zachodnimi, europocentrycznymi czy amerykańskimi. Teorie szczególnie pomocne przy
systematyzacji twórczości mniejszościowej wchodzącej w dialog z kanadyjskimi
paradygmatami tożsamościowymi, do których odnoszę się w wielu artykułach cyklu (w
nawiasie podaję nazwiska krytyków kanadyjskich), to: multikulturalizm krytyczny, wnoszący
sceptycyzm wobec narodowego multikulturalizmu, oficjalnej kanadyjskiej państwowej
ideologii wielokulturowości (Neil Bissoondath, Will Kymlica, Francis Henry, Caro Tator,
Eva Mackay); teoria diaspory (Smaro Kamboureli, Lily Cho, David Chariandy, Sophie
McCall); teoria postkolonialna (kanadyjska rewizja dyskursu postkolonialnego (Laura Moss,
Diana Brydon, Margery Fee, Cynthia Sugars, Donna Bennett, Roy Miki, Smaro Kamboureli,
Fred Wah) oraz teoria rodzimego kosmopolityzmu, podkreślająca świadomość wartości
kultury rodzimej w kontekście akceptacji przekonań kosmopolitycznych (Sneja Gunew).
Dyskurs krytyczny Freda Wah, poświęcony poetyce etniczności wykorzystałam jako model
klasyfikacji twórczości mniejszościowej w artykułach [1, 4, 7, 29, 30]. Poetyka etniczności
19
Eugenia Sojka
Freda Wah, “Poetics of Ethnicity” w Faking It. Poetics of Hybridity. Critical Writing 19841999 (2000), podsuwa narzędzia krytyczne przydatne do klasyfikacji literatur i kultur
mniejszościowych na podstawie określenia strategii stosowanych przez autorów. Jest to
system wartościujący, pozwalający uniknąć zauważalnej obecnie ogólnej tendencji do
gloryfikacji literatur i kultur mniejszościowych, ukazujący jednakże ich różnorodność.
Umożliwia on zbadanie różnic między tekstami, które afirmują tradycyjną kanadyjskość,
wybierając poetykę korelacji z dominującym nurtem literatury kanadyjskiej (poetics of
alignment) (są łatwo przywłaszczane przez dyskurs dominujący, gdyż wpisują się w kontekst
„narzuconego mimetyzmu inności” (manipulacja „innością” służąca utrzymaniu kolonialnego
status quo) i bezpieczną politykę różnorodności (butikowy multikulturalizm)) albo kontestują
ją, decydując się na poetykę transgresji czy też nie-skorelowaną poetykę etniczności w
postaci różnych form poetyki różnicy lub nieokreśloności (non-aligned poetics / poetics of
difference and indeterminacy) (teksty świadomie zaangażowane w kontestację czy dyskusję
nad dominującymi dyskursami literatury, kultury, historii, polityki bądź narodowym
imaginarium poprzez pracę nad językiem, stylem i formą literacką).
Teorie i narzędzia krytyczne do analizy specyfiki interkulturowych tekstów
feministycznych o orientacji lingwistyczno-teoretycznej, proponowane w artykułach [6,
14, 15, 17, 19, 20] to kanadyjskie teorie feministyczne, oferujące podejście intersekcjonalne
w językowo i teoretycznie zorientowanym feminizmie kanadyjskim (Nicole Brossard, Lola
Lemire Tostevin, Daphne Marlatt, Barbara Godard), w powiązaniu z wybranymi aspektami
teorii Bachtina, poszerzonej o wymiar feministyczny (Julia Kristeva, Helene Cixous).
Kategoria karnawału jako systemu semiotycznego, zawierającego wszystkie rodzaje znaków:
wizualnych, słuchowych, dotykowych czy kinetycznych, pozwala na opis interkulturowej,
eksperymentalnej twórczości feministycznej, wykorzystującej wielorakie narzędzia do
translacji ciała i zmysłów w piśmie. Dyskurs karnawalizacji rozpatruję na wielu poziomach
tekstu (topika, podmiot, język, gatunek literacki), udowadniając ograniczony charakter
dyskursów monologicznych. Wskazuję na strategie literackie podkreślające dialogiczną
naturę języka w kontekście wielojęzycznej kultury kanadyjskiej, a zatem na argumenty
przemawiające za performatywnym charakterem tekstów demonstrujących moc sprawczą
języka [15, 14, 6, 19, 20]. Kategorie interpretacyjne użyte przeze mnie do analizy tej
twórczości, to: dialogiczność języka; translacja inter-intra językowa oraz intersemiotyczna;
translacje intersemiotyczne między językiem, muzyką, sztuką wizualną i multimedialną
(Tostevin), transformans, synestezja, somatyzacja języka i semiotyzacja/tekstualizacja ciała;
synkretyzm kompozycyjny, synteza lub korespondencja sztuk (wizja „totalnego dzieła
sztuki” Wagnera); kolaż różnych form dialogicznych; książka jako obiekt sztuki wymagający
od czytelnika percepcji w duchu syntezy sztuk (Tostevin, Scott, Warland) [4, 6, 15, 17, 19,
20].
Teorie i narzędzia krytyczne do analizy specyfiki pozostałych tekstów mniejszościowych
to teoria postkolonialna i teoria diaspory [1,3,7, 8, 9, 10, 12, 29, 30].
Teoria postkolonialna otwiera przestrzeń interpretacyjną dla marginalizowanej dotychczas
twórczości diasporycznej i jest zainteresowana jej autoreprezentacją, relacjami z kulturą
20
Eugenia Sojka
dominującą oraz innymi diasporami czy grupami mniejszościowymi. Analizując kanadyjską
teorię postkolonialną, podkreślam wielowymiarowy charakter sytuacji kolonialnych i
postkolonialnych doświadczanych przez specyficzne grupy kulturowe, wagę historycznych,
kulturowych i politycznych kontekstów tych sytuacji, a szczególnie status ludności
autochtonicznej [1,7, 8, 9, 10, 12].
Narzędzia służące analizie reprezentacji kultur mniejszościowych w dyskursie dominującym
lub ich autoreprezentacji, to literackie i kulturowe tropy kolonialne: barbarzyństwo,
prymitywizm, dzikość, animalizacja, egzotyzacja, romantyzacja czy erotyzacja; proponuję
tu również kategorię kanibalizacji jako dyskursu inności, czyli wielorakie formy agresji
(rasizm, etnicyzacja, seksizm czy europocentryczny uniwersalizm i orientalizm) oraz
rasizmu demokratycznego i wielokulturowej inności [1, 7, 8]. Obszary badań, którym
poświęcam swoją uwagę, to tożsamość (dyskurs inności), język/światopogląd, relacje
między przeszłością i teraźniejszością (ponowne odczytanie historii z punktu widzenia grupy
mniejszościowej).
Kategorię diaspory traktuję jako transnarodową formację społeczną, kwestionującą
hegemonię państw-narodów,
określonych przez specyficzne granice geograficzne i
kulturowe. Takie ujęcie pozwala mi na rewizje kategorii narodu, nacjonalizmu oraz
obywatelstwa, jak również na analizę tożsamości diasporycznej, sytuującej się ponad
kategorią ojczyzny/ domu; pozwala ono skonstruować model analizy relacji interkulturowych
w wielokulturowej rzeczywistości, z podkreśleniem wagi historycznych uwarunkowań
doświadczeń emigracyjnych. Przestrzeń diasporyczna jest miejscem radykalnej reorientacji/
rewizji języka, tożsamości i przynależności, co jest szeroko rozważane w zamieszczonych w
omawianym cyklu esejach [1, 2, 3,18].
Dla ukazania rozwoju mojej myśli krytycznej przytaczam również teorie i metodologie
autochtoniczne, czy raczej trans-autochtoniczne, które, jak już wspomniałam, nie są
podstawą oceny w przybliżanym tu cyklu publikacji, ale stanowią fundament mojej analizy w
referatach konferencyjnych [konf. 2,3,4,5] oraz w wykładzie gościnnym pt. “Canadian
intercultural drama/ theatre/performance”[47], przede wszystkim zaś w przygotowywanej
monografii [32]. Teorie takich kanadyjskich krytyków autochtonicznych, jak Floyd Favel,
Monique Mojica, Shawn Wilson czy Margaret Kovach, oferują ramę interpretacyjną dla
literatur i kultur autochtonicznych, w relacji do których mój intertekst teoretyczny stanowił
dyskurs postkolonialny. Teorie autochtoniczne proponują odmienny sposób konceptualizacji i
prowadzenia badań, oparty na epistemologiach rodzimych, zawartych w takich,
zakorzenionych w językach i kulturach rdzennych kulturowych tekstach, jak piktogramy,
tradycyjne narracje ustne czy rytuały. Mają one duży potencjał transformacyjny, nieocenione
są tu rezultaty procesu badawczego, który porównany został do ceremonii, mającej na celu
zmianę świadomości (Shawn Wilson, Research Is Ceremony. Indigenous Research Methods).
W moich badaniach posługuję się również metodą autoetnograficzną, jako że umożliwia ona
przyjęcie etycznego paradygmatu krytycznego przez badacza nie będącego autochtonem,
który musi poddać refleksji sam proces badawczy i jego uwarunkowania, określić własną
rolę w procesie tworzenia wiedzy i znaczeń, jak również zaakcentować swoją
21
Eugenia Sojka
odpowiedzialność w stosunku do społeczności będących przedmiotem badań. Takie
podejście wymaga rozpoczęcia oglądu od dekolonizacji sposobu myślenia oraz zbadania
własnego systemu wartości i swojej pozycji władzy w stosunku do innych kultur.
Teorie i metodologie autochtoniczne, pionierskie w Polsce, są wprowadzane przeze mnie w
procesie dydaktycznym - na seminariach czy na zajęciach studenckiego koła kanady stów.
Zorganizowałam również warsztaty na ten temat, prowadzone przez specjalistów
kanadyjskich, Rica Knowlesa z Guelph University (Indigenous Research Methodologies) oraz
przez Monique Mojicę, z narodu Guna and Rappahannock (2013, 2014), której zajęcia
pokazały praktyczne zastosowanie tych metod w jej twórczości dramatycznej i teatralnej jako
dyrektorki artystycznej zespołu Chocolate Woman Collective. Moi magistranci wykorzystują
już przytoczone teorie do analizy tekstów autochtonicznych. Ponadto zakorzenionych w
językach i kulturach rdzennych moja współpraca z rdzennymi badaczami i artystami Kanady
doprowadziła do przygotowania
projektu z Zakładem Studiów Amerykańskich i
Kanadyjskich, dotyczącego ekspresji artystycznej wybranych kultur rodzimych w Kanadzie i
w Polsce, w tym kultury śląskiej, z wykorzystaniem autochtonicznej myśli krytycznej.
Ad. 4.3 Dokonanie analiz wybranych przykładów mniejszościowej twórczości literackiej
i artystycznej przy pomocy wypracowanych narzędzi badawczych, w kontekście
zmieniających się paradygmatów kanadyjskości:
a. Rewizje kanadyjskości i innych dominujących epistemologii w
interkulturowej angielskojęzycznej eksperymentalnej poezji i prozie
feministycznej.
b. Wizje i rewizje kanadyjskości w literackiej twórczości polskiej diaspory w
Kanadzie.
c. Wizje i rewizje kanadyjskości w wybranych artystycznych i literackich
dyskursach diaspor kanadyjskich i ludności rdzennej Kanady.
Ad. 4.3a. Rewizje kanadyjskości i innych dominujących epistemologii w interkulturowej
angielskojęzycznej eksperymentalnej poezji i prozie feministycznej.
Twórczość poddaną analizie w tej części cyklu można wpisać w ogólny projekt
feministycznej dekolonizacji epistemologicznej, zakorzenionej jednakże w specyficznym,
oficjalnie dwujęzycznym i wielokulturowym społeczeństwie kanadyjskim. Postrzegam ją jako
rodzaj społecznej i politycznej krytyki w kontekście teorii multikulturalizmu krytycznego i
kanadyjskiej myśli postkolonialnej. Wykazuję, w jaki sposób ten typ wypowiedzi partycypuje
w projekcie rewizji dominujących paradygmatów kanadyjskości z punktu widzenia autorek
zaangażowanych w politykę genderową.
Eksperymentalna kanadyjska twórczość feministyczna czterech autorek (Betsy Warland,
Lola Lemire Tostevin, Erin Mouré, Gail Scott) była tematem mojej niepublikowanej pracy
22
Eugenia Sojka
doktorskiej. Refleksje nad nią zawarte, zamieszczone w artykułach cyklu, jak również w
referatach konferencyjnych [27, 28, 30, 32, 33, 34, 36], chociaż oparte na materiale
dysertacji, stanowią w wielu punktach rewizję moich wcześniejszych przemyśleń na ten
temat, zostały także pogłębione o szerszy obszar badań, włączający autorki z innych kręgów
kulturowych (Daphne Marlatt [14, 17, 22], Marlene Nourbese Philip [10,12], Claire Harris
[16] [konf. 28, 32]. W pracy doktorskiej koncentrowałam się głównie na postmodernistycznej
analizie literackiego eksperymentu formalnego, na eksploracji dystynktywnych cech
feminizmu kanadyjskiego oraz na dokładnym badaniu relacji tej twórczości z poetyką
historycznej awangardy; były to zagadnienia, którym nie poświęcano wówczas wiele
miejsca w kanadyjskim dyskursie krytycznoliterackim, nie odnotowałam także prób ujęć
porównawczych. Moje zainteresowanie tą twórczością przeniosłam na grunt polskiej
akademii – powstały prace magisterskie i artykuły akademickie eksplorujące
wieloaspektowość wspomnianej
aktywności artystycznej. Umożliwiłam studentom
badającym te zjawiska przeprowadzenie wywiadów z autorkami, co zaowocowało bardzo
dobrymi pracami magisterskimi i planami prac doktorskich.
Sam wybór autorów i tekstów do analizy w omawianym cyklu można rozpatrywać jako akt
dekolonizacyjny w obszarze angielskojęzycznego dyskursu literackiego. Przede wszystkim
koncentruję się na niedocenianej twórczości eksperymentalnej kobiet w czasie, kiedy
monopol na taką twórczość w Kanadzie mieli przez lata mężczyźni. Reprezentują one różne
pochodzenie kulturowe, etniczne czy rasowe, jak również tożsamość płciową. Są to autorki
dwu- lub wielojęzyczne, które doświadczyły i doświadczają wielokrotnych marginalizacji,
deterytorializacji, nietolorencji czy kolonizacji. Wybór języka angielskiego jako języka
twórczości, języka władzy, traktują one jako akt polityczny i estetyczny. Podkreślam
pionierski charakter tej twórczości jako współczesnej feministycznej awangardy. Autorki
przenoszą postępową, zorientowaną językowo i teoretycznie quebecką myśl feministyczną na
obszar badań angielsko-kanadyjskich, łącząc ekspresję językową z teorią krytyczną i
dyskursem politycznym. Moja analiza wykazuje, iż dyskurs ten ma wyraźny wymiar
autobiograficzny; jest to rodzaj eksperymentalnej literatury dokumentu osobistego (life
writing). Każda z autorek wpisuje w swoje teksty specyficzną sytuację interkulturową czy
diasporyczną (np. Tostevin franko-ontaryjską, czy Nourbese Philip i Harris afrykańskokaraibską –kanadyjską).
Istotnym osiągnięciem tej części cyklu jest przedstawienie twórczości lingwistycznoteoretycznej na tle dyskursu etyki w badaniach literackich. Koncentruję się na etyce
odpowiedzialności i dialogu, wyrażonej w reakcji autorek na wielorakie desygnaty i mitologie
kanadyjskości, konstruowane w dyskursach krytyczno-literackich,
kulturowych i
politycznych [„Towards an Ethics of Responsibility: Parodic Discourse as
Translation/Transformance in the English Canadian Writing in the Feminine” [4], “Lola
Lemire Tostevin and a “constructive writing practice’”[6]]. Pokazuję, jak poezja i proza
lingwistyczno-teoretyczna kontestuje realistyczny,
konserwatywny formalnie kanon
literatury kanadyjskiej [“Fiction Theory': Fresh Canon: Dialogical Encounter of EnglishCanadian and Anglo-Quebec Women Writers” [17]], jak podważa zaściankowość
realistycznego kanonu owej literatury, ukazując jej dialog z międzynarodową myślą
23
Eugenia Sojka
krytyczną [„Language- and Theory-focused Feminist Writing in English Canada and its
Response to International Critical Discourse” [22]], czy też jak dekolonizuje dominujące
narracje narodowe, utożsamiające kanadyjskość z niezurbanizowaną przestrzenią
geograficzną czy z mitem „dwóch przestrzeni samotności” (Tostevin); podkreślam znaczenie
konceptualizacji Kanady jako wielokulturowych przestrzeni miejskich (Scott, Mouré,
Tostevin, Philip); zwracam uwagę na to, iż dyskurs kanadyjskości nie jest już etnicznie
biały, a feministyczna angielskojęzyczna myśl kanadyjska poszerzona została o dyskurs
quebecki i dyskurs rasy. Wpisując się w idee krytycznego multikulturalizmu, autorki burzą
mit kanadyjskiej postkolonialnej tolerancji i harmonii narodowej (Philip, Harris, Marlatt),
nakreślają problemy wielokulturowych przestrzeni lokalnych i globalnych w kontekście
historycznym (nacjonalizm quebecki, rewolucje światowe (Scott, Mouré), problem
marginalizacji społecznej i politycznej (Scott, Mouré), bezrobocia, bezdomności, przemocy
wobec kobiet, wpływu uprzemysłowienia na środowisko. W swoich pracach staram się
akcentować znaczenie poezji, która wyraźnie wpisuje się w zmiany, jakie zachodzą w
literackim i kulturowym dyskursie kanadyjskim – czyli odsunięcie się od tematyki
narodowościowej na rzecz rozważań problematyki obywatelstwa (Mouré). Ukazuję również,
jak twórczość lingwistyczno-teoretyczna kontestuje wyobrażenia o pisarstwie określanym
jako „kobiece”; analizowane teksty pod względem formalnym i konceptualnym są
alternatywą dla konwencjonalnego pisarstwa dokumentu osobistego.
W artykułach tej części cyklu skupiam się na procesie dekolonizacji, wpisanym nie tylko w
tematykę twórczości, ale przede wszystkim w zależności między kategorią gender a językiem
i formalną strukturą tekstu. Wiele uwagi poświęcam etyce twórczości, poetyce dialogu i
relacji oraz strategiom formalno-artystycznym wykorzystywanym przez autorki do
odrzucenia hegemonicznych meta narracji, wykluczających głosy „innych”, wszystkich
nieuprzywilejowanych, nie tylko kobiet. Badam dyskurs kontestacji dominujących ideologii
kanadyjskości jako ideologii patriarchalnej, ale i kolonialnej czy rasistowskiej (Philip,
Harris), jak również w szerszym kontekście globalnym, jako dekonstrukcję zachodnich
metanarracji wpisanych w dyskurs nauki , filozofii i chrześcijaństwa [Tostevin, Mouré
Warland, Philip].
Znaczącym jest, moim zdaniem, badanie tej twórczości w kategoriach dialogiczności, jako
funkcjonującej wewnątrz lingwistycznego modelu translacji, który traktuję jako substytut
konwencjonalnych teorii reprezentacji. Autorefleksja wpisana w dialogiczną translację
przybliża ją do teorii performatywnych / do performansu lub transformansu– kategorii
zaproponowanej przez Barbarę Godard [4], co pozwala mi na analizę wielorakich form
performansu/transformansu dokonanego przez autorki cyklu na tekstach patriarchalnych czy
kolonialnych. Przedstawiam tę twórczość jako zaangażowaną w proces rewizji, interwencji,
negocjacji, rekonstrukcji – czyli w proces dialogicznej translacji/transformansu, kontestujący
ideologie androcentryczne i kolonialne. Autorki tworzą teksty polifoniczne, wielogłosowe,
stawiają monologiczne dyskursy autorytarne w pozycji dialogicznej, wymagającej
współodpowiedzialności.
24
Eugenia Sojka
Zwracam uwagę na wielorakie techniki kontestacji dyskursów dominujących oraz różnorodne
praktyki estetyczne oparte na szeroko rozumianej myśli dekolonialnej. Wybór formy
literackiej czy artystycznej przez samych twórców odzwierciedla ich postawę
epistemologiczną. Są to często hybrydalne formy poetycko-teoretyczne, kompozycje
interartystyczne, interdyskursywne i intermedialne, czyli twórczość transgresyjna
(językowo, gatunkowo, kulturowo, filozoficznie). Zaangażowany charakter tej twórczości
wynika z przekonania autorek, iż struktury polityczne opierają się na strukturach werbalnych i
są przez nie wspierane, stąd intensywna praca nad językiem traktowana jest jako narzędzie
społecznych transformacji.
Narzędzia badawcze zastosowane w tej części cyklu łączą kanadyjski feministyczny dyskurs
krytyczny (Godard, Brossard,) z teorią karnawalizacji Michaila Bachtina [14,15,17,19,20],
która posłużyła mi jako główna rama interpretacyjna, pozwalająca analizować wielorakie
praktyki transgresyjne na poziomie reprezentacji podmiotu oraz konstrukcji języka i formy
tekstu. Wyselekcjonowane przeze mnie strategie, opisane powyżej we fragmencie
dotyczącym instrumentarium badawczego, mogą służyć do interpretacji innej twórczości
zorientowanej lingwistycznie, otwartej na dialog z innością.
Istotnym momentem w ewolucji mojej myśli krytycznej nad twórczością lingwistycznoteoretyczną jest wprowadzenie dyskursu porównawczego. Komparatywne wątki znajdują się
w większości artykułów cyklu, ale obszerną analizę tego rodzaju przeprowadziłam w
artykule „Canadian Feminist Writing and American Poetry” [21]. Badam w nim
intertekstualne relacje twórczości kanadyjskie z amerykańską eksperymentalną poezją
lingwistyczno-teoretyczną. Poddaję analizie społeczno-historyczny wymiar tych tekstów oraz
różnice dotyczące kontekstów i dyskursów, z jakimi wchodzą one w sytuację dialogiczną.
Porównując dwa obszary poezji i prozy eksperymentalnej, biorę również pod uwagę
dokonaną przez autorki eksplorację takich strategii, jak dialogiczność języka i techniki
interartystyczne; analizuję ową twórczość w kontekście karnawalizacji, pokazując jak
podważa dychotomię estetyki i polityki/ ideologii, ale przede wszystkim podkreślam jej
znaczenie i transformacyjny charakter we współczesnym świecie.
Ad. 4.3b. Wizje i rewizje kanadyjskości w literackiej twórczości polskiej diaspory w
Kanadzie.
Teksty poświęcone twórczości polskiej diaspory w Kanadzie, którą rozpatruję w kontekście
zmieniających się desygnatów kanadyjskości, dotyczą prozy i poezji. Są to obszerne,
syntezujące i komparatywne analizy w takich artykułach, jak „Twórczość polskiej diaspory w
Kanadzie a kanadyjski dyskurs literacki. Prolegomena do współczesnych badań” [1] (150333
znaki, 3,76 arkusza wydawniczego).]; "Czy Kanada Nadal “Pachnie Żywicą”? Literacki
Obraz Kanady w Polsce (1911-2003)” [11] (96062 znaki, 2,4 arkusza). Na tej tematyce
skupiają się również przyjęte do druku teksty w języku angielskim: “Women Writers in the
Polish-Canadian Diaspora. (De)Construction and Performance of Cultural and Gender
Identity” [29] i “From White Ethnic Others to Diasporic Citizens. Complexities of Polish
25
Eugenia Sojka
Writing In Canada. Introduction” [30], publikowane w monografii zbiorowej pod moją
redakcją pt. Migrants, Exiles, Diasporic Citizens. Polish Inscriptions on the Canadian
Literary Landscape [28]. Wydzielam ten cykl z części dotyczącej diaspor kanadyjskich, gdyż
jest poświęcony całkowicie dyskursowi literackiemu i ze względu na obszerność analiz
mógłby stanowić krótką monografię, dotyczącą powyższej tematyki. Twórczość polskokanadyjskiej artystki multimedialnej Kingi Arayi [9, 10], chociaż istotną dla tematyki
polskości w Kanadzie, omawiam przedstawiając moje osiągnięcia w celu naukowym cyklu
3c.
Przywołane powyżej publikacje są rezultatem długiego procesu badań nad dyskursem, który
w Kanadzie, mimo ogólnego zwrotu w kierunku badań nad diasporami, nie doczekał się
szerszych opracowań. W angielsko-kanadyjskich tekstach krytycznych tematyka twórczości
polskiej diaspory była poruszana w ostatnich dwóch dekadach niezwykle rzadko. Moje
referaty na międzynarodowych konferencjach np. “Reflections on transculturalism: PolishCanadian women writers and artists as nomads/ travelers/ exiles” [konf.16], “From White
Ethnic Others to Diasporic Citizens. Construction of Transcultural Dialogue in the Literary
and Multimedia Projects of Two Contemporary Polish Canadian Women” [konf.9] czy
“Canadian and Polish Cultures and Literatures in Contact: Intriguing Encounters of In/Visible
Others” [konf.6], które stały się podstawą rozważań zamieszczonych w powyższych
publikacjach, były traktowane jako wprowadzające niewidoczny dotąd obszar badań do
kanadyjskich studiów diasporycznych i transdiasporycznych.
W pierwszym artykule [1] twórczość literacką polskiej diaspory w Kanadzie analizuję w
zestawieniu zarówno z dominującym, jak i mniejszościowym kanadyjskim dyskursem
literackim, co stanowi podejście pionierskie, gdyż jest to pierwszy artykuł podejmujący
próbę umiejscowienia literatury polskiej diaspory w Kanadzie w przestrzeni kanadyjskiej
literatury angielskojęzycznej. Podobną problematykę poruszam w artykule „Women Writers
in the Polish Diaspora in Canada. (De)Construction and Performance of Cultural and Gender
Identity” [29], w którym dokonuję porównania twórczości kobiet w ramach gatunku
literatury dokumentu osobistego. Do refleksji nad twórczością polskiej diaspory wykorzystuję
elementy teorii postkolonializmu (kanadyjskość i polskość traktuję jako dyskursy
skolonizowane) oraz diaspory i multikulturalizmu krytycznego. Poetyka Freda Wah
pozwaliła mi dokonać klasyfikacji tej literatury w kontekście paradygmatów kanadyjskości
oraz analizować strategie stosowane przez autorów,
zarówno te tradycyjne jak i
subwersywne, w ramach poetyki kontestacji. W celu ukazania reakcji przedstawicieli
diaspory polskiej w Kanadzie na kanadyjską politykę tożsamościową, dokonuję oglądu
wspomnianej twórczość w perspektywie diachronicznej, zwracam uwagę na dyskurs inności
narzucony na polskich imigrantów w Kanadzie, na specyficzne dylematy tożsamościowe
białych emigrantów Europy Wschodniej, ale przede wszystkim dokonuję przeglądu tych
tekstów z punktu widzenia z punktu widzenia kanadyjskiego dyskursu literackiego i
krytycznego [1].
Wchodząc w dialog z dyskursem postkolonialnym oraz teorią diaspory, podkreślam wagę
historycznych, kulturowych i politycznych kontekstów polskiej twórczości literackiej
26
Eugenia Sojka
powstałej w Kanadzie. Dokonuję analizy następujących kwestii, dotyczących tej literatury:
monologicznej reprezentacji polskości w literaturze kanadyjskiej; autoreprezentacji polskości
poprzez wyeksponowanie problematyki wielokulturowości Polski; trzech modeli reakcji na
kanadyjskie mity czy fikcje narodowościowe (akceptacja, odrzucenie i budowanie dialogu
transkulturowego); procesu ewolucji literatury polsko-kanadyjskiej w kontekście
dominującego nurtu literatury Kanady anglojęzycznej oraz jej miejsca w kanadyjskim
kanonie literackim. Moim osiągnięciem w tej części cyklu jest wprowadzenie do rozważań
wspomnianej problematyki do kanadyjskiego dyskursu krytycznego oraz wstępna
komparatywna analiza twórczej aktywności polskiej diaspory, zarówno w stosunku do grupy
dominującej w Kanadzie, jak i grup mniejszościowych, czyli w sytuacji budowania relacji i
praktyk transdiaporycznych. Wykazuję, iż istnieje współzależność między tekstami polskiej
społeczności w Kanadzie a głównym trendem twórczości innych diaspor kanadyjskich,
skupiającym się na eksploracji tematyki, estetyki i polityki dekolonizacyjnej. Takie
podejście, dążące do badania relacji transdiasporycznych, było nowatorskie w stosunku do
literatur diasporycznych Europy Wschodniej. Tylko Rita Wong i Larissa Lai zaczęły tego
rodzaju badania skupiając się na relacjach azjatycko-autochtonicznych w literaturze
kanadyjskiej. Powyższy artykuł podkreśla znaczenie analiz interkulturowych i
transkulturowych w zglobalizowanym świecie, stanowiących obiecujący obszar badań
literackich i kulturowych.
Szczególnie ważnym rezultatem tej dyskusji jest zatem wyeksponowanie roli twórców
diaspory polskiej w budowaniu przestrzeni otwartej na dialog transkulturowy poprzez
koncentrację na procesie rewidowania historii, zarówno Kanady jak i Polski, z perspektywy
diasporycznej, często z wykorzystaniem dyskursu komediowego [1, 29]. W analizie tego
zjawiska biorę pod uwagę narracje historyczne, redefiniowane w tekstach polskiej diaspory,
które związane są z wyidealizowanymi obrazami kanadyjskiej polityki narodowościowej
okresu dwukulturowości czy wczesnej wielokulturowości. Humor natomiast rozpatruję jako
strategię przetrwania, subwersji lub transformacji, ale również budowania społeczności w
czasie kryzysu. Pokazuję jak narracje polsko-kanadyjskie, wnoszące do głównego dyskursu
kanadyjskiego pamięć marginalizowanych „obcokrajowców,” wzbogacają kulturę
kanadyjską, podważają dyskryminujące modele kanadyjskości, ale równocześnie, poprzez
wzbogacanie wiedzy Kanadyjczyków o historii i kulturze polskiej, stwarzają warunki do
pozytywnych relacji transkulturowych. Dzięki omówieniu twórczości i wypowiedzi Ewy
Stachniak ukazuję między innymi, jak egzystencja diasporyczna może prowadzić do
rewidowania pojęcia tożsamości narodowej, etnicznej czy kulturowej oraz tworzenia nowych
form identyfikacji, np. łączenia lojalności transnarodowej oraz lokalnego narodowego
obywatelstwa [Stachniak w 18, 1, 29]. Stachniak wchodzi w dialog z kanadyjską myślą
krytyczną dotyczącą tematyki emigracji, przynależności narodowej, weryfikacji mitów
kulturowych i narodowych, spotkania kultur, inności, transnarodowości czy hybrydyzacji
kulturowej i językowej. Dzięki Stachniak i innym pisarzom diaspory polskiej [1, 11, 29,30],
których twórczość wpisuje się w idee multikulturalizmu krytycznego i teorii diaspory,
konserwatywna, folklorystyczna wersja polskiej etniczności w dyskursach kanadyjskich
zostaje zastąpiona złożoną reprezentacją wielokulturowej polskości, a ponadto kulturowa
27
Eugenia Sojka
przestrzeń Kanady zostaje wzbogacona pamięcią historyczną Polaków. W Polsce z kolei,
twórczość Stachniak odsłania skrywane bądź zapomniane aspekty polskości, kwestionuje jej
monologiczność, buduje szacunek dla inności oraz waloryzuje pojęcie transkulturowości i
transnarodowości. Podkreślam tutaj znaczenie rozmowy z Ewą Stachniak na temat
hybrydyczności kulturowej i obywatelskiej podwójności [18], gdyż autorka nie tylko określa
swoją rolę transkulturowego artysty jako „wypełniacza białych plam” w kanadyjskim
dyskursie historycznym, ale również eksponuje swoje zaangażowanie w proces budowania
pozytywnych relacji interkulturowych poprzez pisanie o historii Polski i Europy z polskiego
punktu widzenia i doświadczenia, zawsze „w konfrontacji z innymi”.
Znaczącym obszarem badań poddanym refleksji w tej części cyklu jest dyskurs poetycki
polskiej diaspory, a szczególnie współczesna poezja diasporyczna [1, 11], której autorzy to
osoby zazwyczaj dwujęzyczne, czyli o podwójnej świadomości językowej i kulturowej,
otwarte na „inność”, pośredniczące między kulturami i zaangażowane w proces tworzenia
czy pogłębiania dialogu międzykulturowego. Szukam w moich badaniach twórczości o
wyraźnym zwrocie etycznym, szczególnie wypatrując wypowiedzi poetyckich
zorientowanych na dialog z szeroko rozumianym „innym”. Zwracam uwagę na fakt, iż
obecnie [1] przedstawiciele polskiej diaspory w Kanadzie, to często zakorzenieni „rodzimi
kosmopolici”, preferujący postawę otwartości i tolerancyjności. Pokazuję, iż w tej poezji
następuje oderwanie od wąskiej tematyki narodowościowej na rzecz metafizycznej i
filozoficznej (Dudek, Busza, Czaykowski), mitologicznej (Zambrzycka) czy feministycznofilozoficznej (Rudiuk). Twórczość owa wpisuje się w proces dekolonizacji literatury
kanadyjskiej, począwszy od Dudka, który pełnił istotną funkcję w tym procesie, odrzucając
brytyjską kolonialną poetykę i estetykę, przede wszystkim konserwatywne, epigońskie
formy tzw. poezji “klonowego liścia”. Transkulturowość poezji diaspory polskiej wyraża się
również w jej otwartości na idee filozoficzne i teorie pochodzące z różnych obszarów
kulturowych świata. Twórczość Buszy określam
jako funkcjonującą w przestrzeni
hybrydycznej, „między językami” i między kulturami, czyli wpisującą się w kategorię, którą
Fred Wah określa „synchroniczną obcością”, umiejętnością „trwania w ambiwalencji nie
poddając się wpływom żadnej z kultur”1. Wspomnę tutaj również artykuł "Czy Kanada
Nadal “Pachnie Żywicą”? Literacki Obraz Kanady w Polsce (1911-2003)” [11], w którym
analizuję obecność Kanady angielsko- i francuskojęzycznej w polskiej myśli
literaturoznawczej na podstawie wydanych w kraju tłumaczeń literatury kanadyjskiej.
włączam tu także rozważania dotyczące pisarzy kanadyjskich pochodzenia polskiego (łącznie
z bibliografią tekstów opublikowanych w Polsce), dzięki którym reprezentacja kanadyjskości
w Polsce została poszerzona i pogłębiona o refleksje diasporyczne, przetworzone przez
wyobraźnię autorów piszących w sytuacji interkulturowej, lecz oparta na specyficznym dla
poszczególnych twórców rozumieniu polskości.
Monografia zbiorowa [28], to efekt długiego procesu badań nad literaturą diaspory polskiej w
Kanadzie, rozpoczętego w czasie, kiedy niewielu badaczy zajmowało się tą literaturą.
1
Fred Wah, Poetics of Ethnicity [w:] Faking It. Poetics of Hybridity. Critical Writing
1984-1999, Edmonton: NewWest Press, 2000, s. 83.
28
Eugenia Sojka
Wspomniana publikacja w języku angielskim, poruszająca w większości angielskojęzyczną
twórczość polskiej diaspory w Kanadzie, wypełnia lukę we współczesnych studiach nad
kanadyjskimi literaturami diasporycznymi. Zawarte w monografii teksty, opierające się na
wielorakich perspektywach teoretycznych, poruszają problematykę marginalnego statusu czy
inności owego dyskursu wśród literatur mniejszościowych Kanady, etnicyzacji polskości w
tym kraju, zagadnienie negocjacji tożsamości kulturowej, pamięci kulturowej czy wyboru
języka i formy twórczości przez pisarzy polskiej diaspory, pokazując zmiany w
konceptualizacji tożsamości polskich imigrantów do Kanady. Istotnym osiągnięciem tego
zbioru artykułów jest literacka reprezentacja polskości jako dyskursu wielokulturowego.
Zamieszczono w nim między innymi teksty omawiające twórczość takich autorów, jak:
Bogdam Czaykowski czy Florian Smieja i Eva Stachniak, ale również Lilian Nattel, Arlette
Cousture, Chava Rosenfarb, Lisa Appipgnanesi czy Regine Robin i Alice ParizeauPoznańska. W wyborze kierowałam się chęcią ukazania autorów diaspory polskiej
reprezentujących różnorodne pochodzenie etniczne, jak również przynależność klasową czy
religijną (łącznie z żydowską czy mennonicką).
Napisane przeze mnie obszerne
wprowadzenie do powyższej monografii zbiorowej [30] koncentruje się na tematyce
zmieniających się konceptualizacji polskości w literaturze i kulturze Kanady oraz na
reprezentacji wielokulturowości polskości w tekstach reprezentantów polskiej diaspory w tym
kraju, ukazując trudny proces negocjacji tożsamościowych kilku fal polskiej imigracji, w
kontekście zmieniającej się kanadyjskiej polityki zarządzania różnorodnością kulturową. W
artykule „Women Writers in the Polish-Canadian Diaspora. (De)Construction and
Performance of Cultural and Gender Identity” [29] poszerzam analizę o rozważania dotyczące
reprezentacji gender w twórczości kobiet, a szczególnie w literaturze dokumentu osobistego,
jak również w wybranych utworach prozatorskich.
Teksty dotyczące twórczości diaspory polskiej w Kanadzie są zaproszeniem i apelem do
dalszych badań nad tą wciąż marginalizowaną w angielskojęzycznym dyskursie literatury
kanadyjskiej diasporą. Chciałabym też podkreślić moją rolę w propagowaniu twórczości Ewy
Stachniak, Edwarda Kusiby czy Kingi Arayi i Any Rewakowicz w Polsce, nie tylko przez
wspomniane publikacje czy referaty konferencyjne, ale poprzez zorganizowanie wykładów i
warsztatów tych przedstawicieli polskiej społeczności Kanady na Uniwersytecie Śląskim oraz
umożliwienie studentom dialogu z nimi, który doprowadził do powstania paru interesujących
prac magisterskich.
Ad. 4.3c. Wizje i rewizje kanadyjskości w wybranych artystycznych i literackich
dyskursach diaspor kanadyjskich i ludności rdzennej Kanady
Artykuły w tej części cyklu podejmują problematykę tworzenia paradygmatów kanadyjskości
na podstawie wybranych przykładów wczesnej literatury i malarstwa oraz ich rewizji we
współczesnej literackiej i interdyscyplinarnej artystycznej twórczości diasporycznej i
autochtonicznej, z wyłączeniem literatury polskiej diaspory w Kanadzie omawianej
wcześniej. Ogólna rama interpretacyjna łącząca artykuły tej części cyklu oparta jest na
29
Eugenia Sojka
dyskursie postkolonialnym i teorii diaspory – analizę zaczynam od przedstawienia procesu
budowania kolonialnych idei kanadyjskości,
po czym przechodzę do demonstracji
wielorakich sposobów ich kontestacji czy negocjacji w twórczości mniejszościowej.
Rozpatrując proces konstytuowania się kolonialnego paradygmatu kanadyjskości wykazuję,
iż dyskurs inności był narzucany zarówno na sposób konceptualizacji przestrzeni
geograficznej (przyrodę i krajobraz) jak i przestrzeni ludzkiej (reprezentacji ludności). Taki
podział pozwolił mi na efektywną weryfikację reprezentacji kanadyjskości w dyskursach
dominujących, a także dostrzeżenie dekonstrukcji tych reprezentacji w twórczości
mniejszościowej. Ukazuję, w jaki sposób europocentryczne idee rozumienia rzeczywistości,
zarówno filozoficzne, chrześcijańskie i literackie, kształtowały proces kolonizacji Kanady.
Odczytanie tej tematyki w kontekście
kanadyjskiego dyskursu postkolonialnego oraz
zastosowanie szeregu tropów kolonialnych pozwoliło mi na interpretację zmieniającej się
historycznie konceptualizacji przyrody i krajobrazu w pracach malarzy z Group of Seven
oraz Emily Carr, jak również reprezentacji ludności rdzennej w malarstwie Paula Kane’a,
Williama Berczy’ego i fotografii Edwarda Curtisa [8, 12].
W “(De)constructing Canadian identities in selected 20th century arts and interarts projects”
[12] badam proces utożsamiania kanadyjskości z nordyckością w literaturze i sztuce - z mitem
złowrogiej Północy i wpływem tej teorii na tożsamość kanadyjską jednostki, jak i całego
narodu (tematyka wiktymologii narodowej: Kanada jako ofiara przyrody, a jako kolonia –
ofiara kolonizacji) i takimi desygnatami kanadyjskości jak „przetrwanie” (Atwood) i
„mentalność garnizonu” (Frye). Zwracam uwagę na odmiany tych fikcji narodowościowych:
kategorię mistycznej Północy w malarstwie Grupy Siedmiu, dziewiczą Północ gęsto
zalesionych, dzikich, bezludnych przestrzeni z hollywoodzkich wizji kanadyjskości w
filmach gatunku Northwoods, i takie stereotypowe postaci kanadyjskie jak drwal, traper,
Indianin czy przedstawiciel kanadyjskiej policji konnej, będący uosobieniem prawości,
szlachetności i przyzwoitości, czyli maskulinistyczny mit Kanady etnicznie białej. W
artykule „From Cultural Homogeneity to Hybridity. Visions of Canadianness in Selected
Visual Arts Projects”[10] nakreślam historycznie ujęte zjawisko obecności kanadyjskiej
przestrzeni geograficznej w dyskursie dominującym, wykorzystującym europocentryczne idee
klasyczne, romantyczne i gotyckie. W omawianym tekście konstatuję, iż taka reprezentacja
kanadyjskiego krajobrazu, a ogólniej celowy proces utożsamiania kategorii kanadyjskości z
przyrodą, buszem (terenami pozamiejskimi, oddalonymi od problemów metropolii
wywoływanych przez różnice rasowe, polityczne, klasowe), czyli przestrzenią geograficzną
traktowaną ahistorycznie i apolitycznie, jest typowym projektem kolonialnym.
Istotnym osiągnięciem, jakie udało mi się uzyskać w tej części cyklu, są dwa eseje
„Cannibalism and Cannibalisation, the Canadian way. Construction of the Native and
Multicultural ‘Other’ in Selected Texts and Arts Events“ [8] oraz “Two-Spirit Identities.
Alternative Gender Construction in American Indigenous Cultures and Literatures" [7], w
których przedstawiam badania antropologiczne i etnograficzne na temat europocentrycznych,
kolonialnych konceptualizacji kanibalizmu na terenach współczesnej Kanady [8] oraz
kategorii gender w przedkolonialnych amerykańskich kulturach rdzennych [7]. Stanowią one
30
Eugenia Sojka
tło dla mojej refleksji krytycznej, dotyczącej współczesnych przejawów aktów tzw.
kanibalizacji [8] oraz odrodzenia i walidacji tradycyjnej myśli autochtonicznej. Kategorię
kanibalizacji jako dyskursu inności, używam do przedstawiania procesu wykluczenia ludności
autochtonicznej, a później innych kultur mniejszościowych, z kolonialnego paradygmatu
kanadyjskości. Pokazuję, jak mit kanibalizmu w dyskursie antropologicznym został
narzucony na kultury autochtoniczne zachodniego wybrzeża Kanady, praktykujące jedynie
tzw. kanibalizm ceremonialny (hamatsa w kulturze Kwakiutl jako rytuał pozbycia się
pierwiastka zła]. Tropy literackie i kulturowe, pomagające mi analizować proces reprezentacji
ludności rdzennej w malarstwie (Kane, Berczy) i fotografii (Curtis), to między innymi
prymitywizm, dzikość, egzotyzacja, erotyzacja czy romantyzacja. We wspomnianym
artykule prezentuję także różnorodne akty rasizmu, zawłaszczania i komercjalizacji kultur
rdzennych w muzeach, w przestrzeni publicznej (totemy) oraz w turystyce i filmie.
Uwypuklam również zjawisko
komercjalizacji afrykańskich i
azjatyckich kultur
mniejszościowych w przemyśle filmowym. Analizę powyższej problematyki opieram na
kategoriach rasizmu demokratycznego oraz wielokulturowej „inności”. W artykułach tej
części cyklu argumentuję, że kanadyjskość, zarówno w okresie dwukulturowości, jak i
wczesnej wielokulturowości, sprowadza się do homogeniczności w wydaniu brytyjskim,
odrzucającej przejawy inności, modelującej zarówno przestrzeń geograficzną, jak i populację
na wzór kolonialnych wyobrażeń brytyjskich; jednakże obraz ten stopniowo przechodzi w
bardziej otwarte na inność, alternatywne modele kanadyjskości.
Koncentrując się na procesie rewizji opisanych projektów kolonialnych, badam wybraną
twórczość mniejszościową jako partycypującą w projekcie dekolonizacji dominujących
paradygmatów tożsamościowych, politycznych, jak i kulturowo-literackich mitów i
konceptualizacji rzeczywistości oraz, co istotne, wpisującą się w dialog z innymi
twórcami mniejszościowymi. Artyści sami odwołują się do debaty politycznej w swoich
projektach, które z kolei wpływają na rozwój
alternatywnych koncepcji
narodowościowych. W procesie badawczym stosuję wybrane elementy postkolonialnego
instrumentarium krytycznego, teorii diaspory oraz krytycznego multikulturalizmu, jak
również teorii autochtonicznych (dotyczy to przede wszystkim moich aktualnych
opracowań). Wybrane do analizy prace pokazują dekonstrukcję ahistorycznego i
apolitycznego charakteru wcześniejszych kolonialnych paradygmatów; zostają one
uhistorycznione oraz poddane dyskusji w kontekście rasy, klasy czy ekologii lub
feminizmu. Rewizje mitu mistycznej Północy i tożsamości kanadyjskiej, opartej na
kolonialnych projektach wykluczających wielokulturową Kanadę, ilustruję wybranymi
artefaktami malarskimi,
multimedialnymi,
muzycznymi i filmowymi autorstwa
mniejszościowych artystów kanadyjskich, eksperymentalnych, interkulturowych czy
diasporycznych: Jin-me Yoon, Shani Mootoo, Kinga Araya, Joyce Wieland, R.Murray
Schafer, Glen Gould, a także zjawiskami kultury popularnej - telewizyjne i filmowe
projekty “North of Sixty” czy “Heritage Minutes” lub performance Lawrence’a Paula
Yuxweluptuna “An Indian Act: Shooting the Indian Act” (w: „(De)constructing Canadian
identities in selected 20th century arts and interarts Projects” [12], oraz w: „From Cultural
31
Eugenia Sojka
Homogeneity to Hybridity. Visions of Canadianness in Selected Visual Arts Projects” [10]).
Zjawiska owe kwestionują wcześniejsze, wpisane w dyskursy literackie i artystyczne,
modele tożsamościowe, mity kanadyjskości oraz
wizje jednorodności kulturowej.
Interdyscyplinarna sztuka i performance Arayi jest z kolei interesującym przykładem
kontestacji oficjalnego kanadyjskiego dyskursu wielokulturowości, który, jak wiele jej
dokonań artystycznych ujawnia [9,10], nie tworzy przyjaznego środowiska dla wszystkich
imigrantów. Artyści oferują alternatywne sposoby konceptualizacji tożsamości, ulokowane
już nie w przestrzeni kulturowej homogeniczości (w niezmiennych kategoriach krajobrazu,
geografii, rasy czy etniczności), lecz w wielowymiarowej przestrzeni kulturowej
hybrydyczności, umiejscowionej we własnym ciele. Nie są to już wizje ahistoryczne czy
maskulinistyczne; Yoon i Araya, których projekty interdyscyplinarne analizują między
innymi kategorię domu w przestrzeni diaspory, proponują na przykład feministyczne
spojrzenie na problematykę hybrydyczności czy diasporycznej podmiotowości („Canadian
diasporic artists and changing narratives of homeland: Jin-me Yoon and Kinga Araya”[9]).
Przedsięwzięcia artystyczne Arayi, naznaczone autobiografizmem, koncentrują się ponadto
na wyrażeniu postetnicznej tożsamości nomadycznej.
Doniosłym efektem prowadzonej dyskusji jest zatem ukazanie nowych wizji kanadyjskości
w diasporycznych projektach artystycznych, jak również refleksja nad wybranymi
przykładami literackimi (problematyka ta analizowana jest również w referatach
konferencyjnych: “Canadian Minority Women Writers and Artists and the Role of Minority
Discourses in the Promotion of Transcultural Communication” [konf. 12] i “Transculturality
as a Value and Hope in selected Canadian feminist life writing and arts projects”[konf.
13]). Na uwagę zasługuje również przygotowywany do publikacji artykuł pt. “Transcultural
dialogue: Vision of contemporary Québec in George Elliott Clarke’s Québécité. A Jazz
fantasta in three Cantos”[conf.11]. Skupiam się w nim na analizie tekstu libretta, w którym
Clarke, jako pisarz afro-kanadyjski, przedstawia wizję dialogu transkulturowego nie tylko
w prowincji Quebec, ale w całej Kanadzie; koncepcję transkulturowej tożsamości
kanadyjskiej, obejmującej wszelkie jej formy hybrydyczne. Dla jej ukazania Clarke
posługuje się eksperymentalną hybrydową formą opery jazzowej oraz wizualną
reprezentacją Quebeku jako palety pełnej barw, eksponując i celebrując w ten sposób
hybrydyczność, pojmowaną jako jeden z głównych desygnatów kanadyjskości.
Powyższy temat rozwinęłam w “Exploring the idea of ‘Indigenous Shtetl in Canada:
Aboriginal-Jewish writers and artists embracing their complex histories, identities and
cultures in the 21st century” [31]. W pracy tej podjęłam próbę zbadania tematu reprezentacji
hybrydalnej tożsamości autochtoniczno-żydowskiej w literaturze i sztuce, który nie
stanowił do tej pory przedmiotu żadnych akademickich publikacji w Kanadzie. Jest to
oczywiście dopiero wstęp do szerszych badań, ale udało mi się zlokalizować teksty i
przeprowadzić wywiady z pisarzami i wielodyscyplinarnymi artystami o pochodzeniu
autochtoniczno-żydowskim, dla których dopiero w ostatniej dekadzie eksploracja zawiłych
historii rodzinnych i wielowymiarowych tożsamości stała się istotną częścią twórczości
(Gregory Scofield (poezja), Monique Mojica (dramatopisarstwo/ teatr), Tamara Podemski,
32
Eugenia Sojka
Jennifer Podemski, Sarah Podemski (scenopisarstwo, muzyka, aktorstwo, reżyseria)). W
powyższym artykule nakreślam skomplikowaną historię relacji łączących ludność rdzennej
Kanady z imigrantami pochodzenia żydowskiego; przytaczam, pojawiające się w ostatnim
czasie, autochtoniczno-żydowskie inicjatywy w Kanadzie,
jak program “Tawiskam
Mifgash” (słowa w języku Kri i hebrajskim oznaczające Spotkanie), którego celem jest
szerzenie tolerancji, dzięki przybliżaniu historii Holokaustu
i relacji żydowskoautochtonicznych. Na podstawie wywiadów i wybranych tekstów podejmuję również
zagadnienie wielorakich strategii negocjacji złożonej tożsamości autochtonicznożydowskiej.
W cyklu poświęconym rewizji kanadyjskości ważne miejsce zajmuje alternatywne
spojrzenie na kwestie tożsamościowe, przejawiające się w tekstach kultury i literatury
autochtonicznej. W artykule „Two-Spirit Identities. Alternative Gender Construction in
American Indigenous Cultures and Literatures"[7] zajęłam się problematyką tożsamości
płciowej, zwłaszcza alternatywnej konceptualizacji tożsamości LGBT w kulturach
autochtonicznych oraz jej reprezentacji w literaturze. Przedmiotem moich rozważań jest
przedkolonialne pojęcie "tożsamości o podwójnej duchowości/ świadomości” (two-spirit
identity), które w ostatnich dekadach wróciło do dyskursów autochtonicznych, mimo
wcześniejszych prób zdyskredytowania tej kategorii przez kolonialny dyskurs
chrześcijański. Staram się uwydatnić wnioski płynące z badań antropologicznych i
etnograficznych na temat konceptualizacji kategorii gender w amerykańskich kulturach
rdzennych, wykazujące, iż „podwójna duchowość” to celebracja życia oraz przekonanie o
współzależności wszelkich form istnienia, co potwierdza inkluzyjny charakter tożsamości
autochtonicznych. Rehabilitacja tego pojęcia oraz manifestowanie jego dużej wartości
kulturowej zaowocowało rozwojem
dyskursu literackiego, poświęconego tematyce
podwójnej duchowości. Przedstawiam krótki przegląd historyczny tej twórczości w USA i
Kanadzie, zwracając uwagę na jej pozytywny, transformacyjny charakter oraz znaczenie w
budowaniu dialogu interkulturowego, co stanowi wyraźny kontrast dla konserwatywnej
reprezentacji dyskursu genderowego we wczesnym,
realistycznym kanonie literatury
kanadyjskiej i amerykańskiej. Podobnie, jak w pozostałych częściach cyklu, rezultatem
moich badań jest wyeksponowanie roli twórców mniejszościowych w burzeniu
problematycznych paradygmatów kanadyjskości oraz budowaniu pozytywnych relacji i
praktyk interkulturowych.
Ad 4.4 Ugruntowanie pozycji kanadyjskiej literatury i kultury mniejszościowej w
polskim obiegu naukowym. Wprowadzenie polskich badań nad literaturą i kulturą
kanadyjską w obieg międzynarodowych studiów kanadyjskich.
Ugruntowaniu pozycji kanadyjskiej literatury i kultury w Polsce oraz wprowadzeniu
szeroko rozumianej tematyki Kanady w centrum polskiej debaty akademickiej służą w
zasadzie wszystkie artykuły cyklu w języku polskim. Do niedawna ten obszar badań był
niedostrzegalny dla Polaków, którzy zazwyczaj pomijali Kanadę w myśleniu o kontynencie
33
Eugenia Sojka
Ameryki Północnej. Mam nadzieję, że moje publikacje oraz działalność dydaktyczna i
organizacyjna przyczyniły się do decentralizacji tego schematycznego ujęcia, podobnie jak
czynią to publikacje i działalność innych kanadystów w Polsce. Od lat przybliżamy
tematykę kanadyjskości czytelnikowi polskiemu i systematycznie budujemy świadomość
specyfiki kultury kanadyjskiej w polskiej przestrzeni akademickiej.
Publikacje te wykorzystywane są regularnie w procesie edukacyjnym, stanowią ważny
punkt bibliografii na uniwersyteckich kursach literatury kanadyjskiej czy postkolonialnej,
jak również w materiałach przygotowawczych do konkursów akademickich i szkolnego
ogólnopolskiego konkursu wiedzy o Kanadzie (Discover Canada: http://www.mt-oka.pl/);
wiem też, że zainspirowały młodych polskich kanadystów do badań w tym kierunku. Za
szczególnie ważne uznaję wspomniane już artykuły: “Twórczość polskiej diaspory w
Kanadzie a kanadyjski dyskurs literacki. Prolegomena do współczesnych badań” [1], "Czy
Kanada Nadal “Pachnie Żywicą”? Literacki Obraz Kanady w Polsce (1911-2003][11] oraz
„Czy „biała Kanada” potrzebuje „czarnoskórej Ani z Zielonego Wzgórza”? Rozmowy z
„Innymi” wśród „Innych” i o „Innych”: Kanadyjskie dyskursy mniejszościowe a budowanie
dialogu trans kulturowego”[18]. Pierwszy skupia się na nierozwijanym dotąd obszarze
badań porównawczych literatury i kultury kanadyjskiej oraz polskiej diaspory w Kanadzie,
drugi analizuje dziewięćdziesiąt lat recepcji literatury kanadyjskiej w Polsce, a trzeci
przedstawia aktualne debaty w kanadyjskim dyskursie literacko-krytycznym, co daje duże
możliwości porównawcze z podobnym dyskursem polonistycznym. Istotne znaczenie dla
ugruntowania pozycji kanadyjskiej literatury i kultury w Polsce ma współredagowana z
Mirosławą Buchholtz monografia zbiorowa Państwo – naród – tożsamość w dyskursach
kulturowych Kanady [25]. Ta interdyscyplinarna publikacja to również duży projekt
translatorski, gdyż zawiera trzydzieści dwa teksty nie tylko polskich, ale w większości
kanadyjskich specjalistów w zakresie literatury, historii, filmu, malarstwa, muzyki czy
sztuki intermedialnej. Zamieszczone tu prace mogą być inspiracją dla wielu pokoleń
przyszłych badaczy literatury i kultury Kanady.
Wszystkie publikacje w języku angielskim wprowadzają polskie badania nad literaturą i
kulturą kanadyjską w obieg międzynarodowych studiów kanadyjskich. Niektóre z tych
tekstów powstały w ramach współpracy z międzynarodowymi towarzystwami kanadystycznymi np. z Indo-Canadian Studies Association („Cubist and Surrealist
Collage/Montage as Intersemiotic Translation in Selected Texts by Gail Scott.“ Journal of
Indo-Canadian Studies [20]), z European Association for Canadian Studies (“Somatization
of Writing and Semiotization of the Body. A Study of Selected Texts by English-Canadian
Feminist Writers”[19]), czy z Nordic Association for Canadian Studies (“From Cultural
Homogeneity to Hybridity. Visions of Canadianness in Selected Visual Arts Projects” w:
Canadian Environments: Essays in Culture, Politics and History [10], pod red. Roberta C.
Thomsena i Nanette L. Hale z University of Aarhus w Danii). Niektóre z artykułów
zostały napisane na prośbę kanadyjskich redaktorów monografii zbiorowych: Umy
Parameswaran (“Fiction Theory': Fresh Canon: Dialogical Encounter of English-Canadian
and Anglo-Québec Women Writers" w: Quilting a New Canon: Stitching Women's Words
34
Eugenia Sojka
[17]), Pameli L. Shelton (“Claire Harris" w: Contemporary Women Poets [16]) czy
Benedicte Maugiuiere („Carnivalization in the Post-Colonial Texts of Lola Lemire
Tostevin and Gail Scott: Questions of Language and Identity” w: Cultural Identities in
Canadian Literature [15]) bądź też stanowią rezultat badań przedstawianych wstępnie na
kongresach kanadystycznych czy innych konferencjach w Polsce. Komparatywny artykuł
“Canadian Feminist Writing and American Poetry”, cieszący się dużym zainteresowaniem
międzynarodowego środowiska naukowego (Literature and Culture: A WWWeb Journal)
jest efektem udziału w projekcie Gottingen Universitat pt. Intercultural Negotiations in the
Americas and Beyond (tekst opublikowany przez Purdue University Press był pobrany
elektronicznie w formie PDF 1204 razy (w okresie 03.2007-09.01.2015).
http://docs.lib.purdue.edu/clcweb/vol3/iss2/12/)].
Moje artykuły poświęcone badaniom literatury i kultury polskiej diaspory w Kanadzie,
szczególnie angielskojęzycznej [1,11,29,30], wypełniają lukę we współczesnych
kanadyjskich i międzynarodowych studiach nad kanadyjskimi literaturami diasporycznymi.
Dogłębne interdyscyplinarne przebadanie problematyki wizji i rewizji paradygmatów
kanadyjskości w krytyce, literaturze i sztuce mniejszościowej, jak również wypracowane
narzędzia badawcze wydają się być istotne dla międzynarodowych badań kanadystycznych.
Pozostałe teksty
ukazujące moje
badania nad alternatywnymi epistemologiami
autochtonicznymi [7] oraz rolą pisarzy, artystów i krytyków w propagowaniu filozofii
różnorodności i budowaniu dialogu interkulturowego [18, 4 i większość artykułów cyklu] ,
są skromnym wkładem w międzynarodowe badania nad waloryzacją inności oraz
budowaniem dialogu interkulturowego. Praktyczne realizacje powyższych idei mają miejsce
przede wszystkim w mojej pracy dydaktycznej i organizacyjnej. Chciałabym też podkreślić
znaczenie prowadzonych przeze mnie w ostatnim czasie badań nad dramatem i teatrem
interkulturowych i rdzennym w kontekście autochtonicznych metodologii badań i
epistemologii, które zostały przedstawione do tej pory jedynie na konferencjach
międzynarodowych i krajowych. Dociekania owe, łączące się w pewnym sensie z moim
wcześniejszym zainteresowaniem dyskursem etyki w literaturze, są pionierskie na gruncie
polskim, a w Europie zajmuje się nimi tylko paru kanadystów [4].
Monografie zbiorowe w języku angielskim ((De)Constructing Canadianness. Myth of the
Nation and Its Discontents, Embracing Otherness. Canadian Minority Discourses in
Transcultural Perspectives) zwracają uwagę międzynarodowej społeczności kanadystów i
innych badaczy literatury i kultury na dorobek naukowy polskich specjalistów w tej
dziedzinie, na nasze kierunki badań i obszary zainteresowań. Ponadto zamieszczone w nich
artykuły wskazują na intensywny dialog polskich specjalistów z międzynarodowymi
badaczami literatury i kultury kanadyjskiej, łącznie z wybitnymi krytykami, pisarzami i
artystami kanadyjskim, którzy zawsze entuzjastycznie odpowiadają na zaproszenia do
publikacji, co może pośrednio świadczyć o randze tych projektów i o uznaniu dla Polskiej
kanadystyki. Wspomniane monografie znajdują się w większości kanadyjskich bibliotek
uniwersyteckich oraz w National Archives Canada. Znaczenie redagowanego przeze mnie
35
Eugenia Sojka
tomu (De)Constructing Canadianness. Myth of the Nation and Its Discontents [24] dla
międzynarodowych badań kanadystycznych podkreślił Douglas Barbour, kanadyjski krytyk,
pisarz i profesor University of Alberta (fragmenty recenzji na okładce książki).
Podsumowanie jednotematycznego cyklu badań
 W omówionym powyżej cyklu dokonałam interdyscyplinarnej analizy procesu
tworzenia i rewizji paradygmatów kanadyjskości z punktu widzenia dyskursów
krytycznych i wybranej twórczości literackiej, artystycznej.
 Przedstawiłam i usystematyzowałam poglądy krytyki
międzynarodowej na ten temat (monografie zbiorowe i artykuły).
kanadyjskiej
i
 Dzięki mojemu dialogowi z krytykami, pisarzami i artystami kanadyjskimi
ukazałam najnowsze kierunki rozwoju debat nad kanadyjskością oraz ich implikacje
polityczne, społeczne i kulturowe.
 Wypracowałam narzędzia teoretyczne do analizy literackich i kulturowych
dyskursów
mniejszościowych
o
dużym
potencjale
transformacyjnym:
interkulturowych, feministycznych i diasporycznych. Pokazałam wpływ przyjętej
przez twórców postawy epistemologicznej na dobór formy literackiej czy
artystycznej.
 Dla interpretacji twórczości mniejszościowej w kontekście paradygmatów
kanadyjskości zaproponowałam wielowymiarowy model metodologiczny, oparty w
dużej mierze na pracach krytyków kanadyjskich bądź na kanadyjskich rewizjach
europocentrycznych dyskursów krytycznoliterackich,
przyjmujący ogólną
perspektywę teoretyczną, opartą na zasadzie dialogiczności. Pokazałam wagę badań
interdyscyplinarnych oraz komparatywnych nad literaturami i kulturami
mniejszościowymi.
 Istotnym osiągnięciem w badaniu feministycznej twórczości lingwistycznoteoretycznej jest przedstawienie jej na tle dyskursu etyki odpowiedzialności i
dialogu oraz jako funkcjonującej wewnątrz lingwistycznego modelu
translacji/transformansu/ performansu (Godard).
 Przedstawiłam konieczność badań nie tylko nad relacjami transkulturowymi (między
kulturą dominującą i grupami mniejszościowymi), ale przede wszystkim nad
transdiasporycznymi i transautochtonicznymi
 Dokonałam komparatywnej analizy literatury diaspory polskiej w Kanadzie w
kontekście transkulturowości i transdiasporyczności w zestawieniu zarówno z
dominującym, jak i mniejszościowym kanadyjskim dyskursem literackim, co jest
pionierską próbą umiejscowienia tej literatury w kanadyjskim dyskursie literackim.
 Przedstawiłam literacką reprezentację polskości jako dyskursu wielokulturowego
36
Eugenia Sojka
kwestionując w ten sposób konserwatywne podejście do problematyki polskości.
 Dokonałam obszernej analizy recepcji literatury kanadyjskiej w Polsce podstawie
wydanych w kraju tłumaczeń literatury kanadyjskiej.
 W analizie twórczości artystycznej wybranych przedstawicieli kanadyjskich diaspor
opierałam się na oryginalnych często niepublikowanych materiałach udostępnionych
mi przez samych artystów.
 Przedstawiłam alternatywne spojrzenie na kwestie tożsamościowe na podstawie
rzadko analizowanych tekstów kultury i literatury autochtonicznej.
 Przeprowadzone serie wywiadów z krytykami i twórcami mniejszościowymi
pozwoliły mi na dogłębne zbadanie kanadyjskiej problematyki tożsamościowej oraz
ukazanie ich roli w budowaniu pozytywnych relacji interkulturowych.
 Przyczyniłam się do ugruntowania pozycji kanadyjskiej literatury i kultury
mniejszościowej w Polsce oraz do wprowadzenia polskich badań nad literaturą i
kulturą kanadyjską w obieg kanadyjskich i międzynarodowych studiów
kanadyjskich.
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych.
Drugi cykl publikacji można podzielić na dwie części: jedną poświęconą badaniom
kanadyjskim z perspektywy interkulturowej, drugą zaś - badaniom interkulturowym w
Europie Centralnej i Wschodniej.
1. “Polish Identities at the End of the Twentieth Century: Transgressions of Traditional
Paradigms” w: Mosaics of Change: The First decade of Life in the New Eastern
Europe, red. Susan C. Pearce i Eugenia Sojka, Gdańsk: Uniwersytet Gdański, 2000,
269-277.
Artykuły w recenzowanych periodykach naukowych (w odwrotnej chronologii):
2. “Polish-Canadian Transcultural Dialogues: Introduction to Essays in Red and White
/ Essais en Rouge et Blanc (z Agnieszką Rzepą i Anną Branach Kallas) w:
TransCanadiana 1: Polish Journal of Canadian Studies/Revue Polonaise d’Etudes
Canadiennes 1(2008), 21-26.
Recenzje i noty krytyczne w czasopismach naukowych:
3. “Afterimage: Evocations of the Holocaust in Contemporary Canadian Arts and
Literature” w: Canadian Book Review Annual 2002. CRBA online id. 10232.
4. “Margaret Laurence: Critical Reflections” w: Canadian Book Review Annual 2002,
CRBA online id. 9526.
37
Eugenia Sojka
5. “P.K. Page: Essays on Her Works” w: Canadian Book Review Annual 2002, CRBA
online id. 9507.
6. "Chrystos: Fire Power" w: Canadian Book Review Annual Spring 1996, CRBA
online id. 1484.
7. "Lola Lemire Tostevin: Cartouches" w: Canadian Book Review Annual 1996, CRBA
online id. 5307.
8. “Carolyn Marie Souaid: Swimming into the Light” w: Canadian Book Review
Annual 1996, CRBA online id. 5299.
9. Rhea Tregebov: Mapping the Chaos” w: Canadian Book Review Annual 1996,
CRBA online id. 5308.
10. “Erin Mouré: Search Procedures” w: Canadian Book Review Annual 1996, CRBA
online id. 5281.
Tomy współredagowane: (w odwrotnej chronologii)
11. Eugenia Sojka i Susan C. Pearce, red. Mosaics of Change: The First Decade of Life
in the New Eastern Europe, Gdansk, Uniwersytet Gdański, 2000, ss. 412.
Numery czasopism współredagowane
12. Eugenia Sojka, Agnieszka Rzepa, Anna Branach-Kallas, red. Essays in Red and
White / Essais en Rouge et Blanc. TransCanadiana 1 (2008), ss. 246.
Publikacje publicystyczne i popularyzatorskie
13. “Back to the Wilderness: In Poland, Canadian Government Cuts Threaten to Quash a
Growing Field of Study”. Write. The Magazine of the Writers’ Union of Canada,
40(3), 2013. s. 15-16.
Tomy współredagowane – po recenzji, złożone do druku
14. Eugenia Sojka i Mirosława Buchholtz, red. Alice Munro: Reminiscence,
Interpretation, Adaptation, and Comparison, Frankfurt, Berlin: Peter Lang, 2015.
Rozdziały w recenzowanych tomach zbiorowych - po recenzji, złożone do druku
15. “Intercultural Encounters with Alice Munro. Introduction”
[z Mirosławą
Buchholtz]. Alice Munro: Reminiscence, Interpretation, Adaptation, and
Comparison. Eugenia Sojka i Mirosława Buchholtz (red.), Frankfurt, Berlin: Peter
Lang, 2015.
Interkulturowe badania kanadystyczne
Rezultatem tych badań jest współredakcja czasopisma [12] i monografii zbiorowej (w
druku) [14] oraz współautorstwo wstępów do publikacji [2, 15]. Zaliczam tutaj również
moje recenzje [3-10] oraz artykuł publicystyczny[13]. Publikacje współredagowane, to duże
38
Eugenia Sojka
projekty mające na celu ugruntowanie pozycji literatury kanadyjskiej w Polsce i w świecie.
Tworzą one przestrzeń do dyskusji na wielorakie literackie tematy kanadyjskie [2, 12],
które nie są już specyficznie związane z dyskursem narodowym, ale ukazują złożony
charakter tej gałęzi badań kanadyjskich w Polsce, szczególnie z punktu widzenia krytyka o
orientacji interkulturowej.
Celem zbioru esejów pt. Essays in Red and White / Essais en Rouge et Blanc, który ukazał
się jako pierwszy numer czasopisma naukowego Polskiego Towarzystwa Badań
Kanadyjskich TransCanadiana [12], było przedstawienie aktualnego stanu badań nad
literaturą kanadyjską w Polsce, dyscypliny prężnie rozwijającej się od czasu założenia
Polskiego Towarzystwa Badań Kanadyjskich w 1998 roku. Zebrane w tym tomie eseje,
poświęcone ”kanadyjskiej wyobraźni literackiej”, odzwierciedlają zróżnicowane obszary
poszukiwań naukowych polskich kanadystów; dotyczą zagadnień związanych z powieścią,
poezją i literaturą dokumentu osobistego; poświadczają różne podejścia metodologiczne
badaczy w eksploracji takich tematów, jak pamięć historyczna, etniczność, naród, diaspora
czy kanon literacki. Przestrzeń dialogu polsko-kanadyjskiego, którego zainicjowanie
stanowiło jeden z celów publikacji, została stworzona dzięki zaproszeniu do aktu
komunikowania pisarzy kanadyjskich - Myrny Kostash i Normana Ravvina oraz Christl
Verduyn, profesorki literatury kanadyjskiej, wspierających rozwój studiów kanadyjskich w
Polsce od wielu lat.
Tom poświęcony noblistce Alice Munro pt. Alice Munro: Reminiscence, Interpretation,
Adaptation, and Comparison [14] wpisuje się w obecną debatę akademicką nad wkładem
pisarki w literaturę światową oraz rolą i wartością jej twórczości we współczesnym
świecie. Udało nam się pozyskać do tej dyskusji wybitnych pisarzy kanadyjskich,
reprezentujących różne grupy etniczne: Tomsona Highwaya, George’a Elliotta Clarke’a,
Daphne Marlatt i Lolę Lemire Tostevin, oraz znanych badaczy i entuzjastów twórczości
Munro z Kanady, Polski i Francji. Do debaty zaprosiłyśmy również polskich studentów,
uzyskując w ten sposób interesującą sytuację komunikacyjną o polifonicznej strukturze
łączącą wielorakie formy wypowiedzi, w której znalazło się miejsce zarówno dla poezji,
wspomnień, komparatywnych analiz literackich, krytycznego, prowokującego eseju
Clarke’a na temat „czarności” Munro, jak również omówień adaptacji filmowych i
teatralnych opowiadań noblistki; te ostatnie nie były interpretowane wcześniej w żadnej
szerszej akademickiej publikacji. Przybliżany tutaj tom reprezentuje nowy kierunek badań
nad opowiadaniami z perspektywy interkulturowej.
Recenzje [3,4,5,6,7,8,9,10] z kolei dotyczą mniejszościowej poezji kanadyjskiej oraz
zbiorów esejów krytycznych na temat literatury i sztuki kanadyjskiej; zostały one
opublikowane w ramach mojej współpracy z Canadian Book Review Annual (CBRA).
Miałam możliwość recenzować najnowsze publikacje dotykające obszaru moich
zainteresowań badawczych. Recenzenci CBRA to, jak podaje strona rocznika, „eksperci w
swojej
dziedzinie
oferujący wnikliwe
ewaluacje
publikacji
kanadyjskich”
(http://www.cbraonline.com/home/index.html).
39
Eugenia Sojka
Artykuł publicystyczny opublikowany w czasopiśmie Związku Pisarzy Kanadyjskich
Write. The Magazine of the Writers’ Union of Canada [13] napisałam na prośbę redaktora
naczelnego tego pisma. W tekście tym komentuję politykę obecnego rządu kanadyjskiego
w świetle całkowitego wycofania się z dotacji finansowych na rozwój międzynarodowych
badań kanadyjskich. Przedstawiam również krótko osiągnięcia polskiej kanadystyki oraz
działalność kanadystyczną na Uniwersytecie Śląskim, która, mimo krótkowzroczności
władz kanadyjskich, jedynie dzięki pasji osób zaangażowanych w studia kanadystyczne,
nadal rozwija się całkiem dobrze.
Badania interkulturowe w Europie Centralnej i Wschodniej
Moje badania nad kanadyjskimi kulturami mniejszościowymi i problematyką
tożsamościową przełożyły się na zainteresowanie podobnym obszarem badań w Polsce – a
w szczególności problematyką tożsamościową w kulturach mniejszościowych Europie
Centralnej i Wschodniej. W ramach projektu Civic Education współorganizowałam
międzynarodową konferencję na Uniwersytecie Jagiellońskim pt. Reflecting on a Decade
of Change (1999). Monografia zbiorowa Mosaics of Change: The First Decade of Life in
the New Eastern Europe [11], której jestem, obok Susan Pearce, obecnie profesor na East
Carolina University, redaktorką, stanowi jeden z efektów tego projektu. Książka dostępna
jest na stronie: The Scholarship. East Carolina University’s Institutional Repository:
http://thescholarship.ecu.edu//handle/10342/3793. Autorzy tekstów, reprezentujący wiele
kultur i grup etnicznych tzw. Nowej Wschodniej Europy, specjaliści określonych
dyscyplin, pochylają się nad tematyką kulturowych i politycznych zmian w tym rejonie
świata w ostatniej dekadzie XX wieku. Zamieszczony w powyższej publikacji esej mojego
autorstwa, pt. “Polish Identities at the End of the Twentieth Century: Transgressions of
Traditional Paradigms” [1] poddaje refleksji teoretycznej i historycznej zmieniające się
pojęcie tożsamości narodowej oraz analizuje metanarracje i mity jednoczące Polaków,
począwszy od X wieku do okresu po 1989. Ukazuję w nim polskość jako płynną,
zmieniającą się historycznie kategorię, z takimi jednoczącymi desygnatami polskości, jak
terytorium, historia, kultura, język, etniczność lub religia.
Wszystkie wyżej cytowane tomy zbiorowe dają możliwość dialogu pomiędzy autorami
reprezentującymi różne dziedziny naukowe i artystyczne, co stanowi odzwierciedlenie
żywionych przeze mnie przekonań o wartości interdyscyplinarnych badań literackich i
kulturowych, a także demonstrują moje zaangażowanie w projekty, które pozwalają mi być
nie tylko badaczką i dydaktykiem, ale również świadomą uczestniczką życia społecznego,
odpowiedzialną za kształtowanie idei społecznych. Świadczy o tym również moje
zaangażowanie jako przedstawicielki Uniwersytetu Śląskiego we współorganizację
konferencji (z East Carolina University oraz Uniwersytetem Jagiellońskim), którą
postrzegamy jako kontynuację projektu Mosaics of Change (19-21.06 2015, Kraków,
http://blog.ecu.edu/sites/mosaics2015/). Ponownie stwarzamy forum do dyskusji dla
40
Eugenia Sojka
badaczy, artystów i twórców na temat zmian, jakie zaszły w kulturze Europy Centralnej i
Wschodniej od 1989 roku oraz przyszłości tego regionu. Oprócz tematyki dotyczącej praw
człowieka, politycznych ideologii, nacjonalizmów, imigracji, wielokulturowości, kultur
diasporycznych i obywatelstwa, a także ich narracji w literaturze, dramacie, filmie,
muzyce i nowych mediach, dużą wagę przywiązujemy do debaty na temat roli akademii i
zmieniającej się funkcji intelektualistów we współczesnej Europie, co jest istotne dla
mojego rozumienia pracy akademickiej jako ważnej misji społecznej.
41

Autoreferat - Wydział Filologiczny

Transkrypt

Podobne dokumenty

O Kanadzie na Uniwersytecie Szczecińskim

Różnice kulturowe

LOVE IS IN THE AIR

Brian Patten (określany mianem „piątego Beatlesa”) urodził się w