praca socjalna z dziećmi - Kolegium Pracowników Służb

Transkrypt

Priorytet I Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, „Zatrudnienie i integracja społeczna”
Projekt 1.20 - Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy i integracji społecznej
Komponent szkoleniowy – specjalizacja I i II stopnia w zawodzie pracownik socjalny
PRACA SOCJALNA Z DZIEĆMI
SKRYPT DLA UCZESTNIKÓW SPECJALIZACJI II STOPNIA
W ZAWODZIE PRACOWNIK SOCJALNY
Lublin 2012
Współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Redakcja:
Iwona Grudzień-Bielaszewska;
Agata Niedźwiecka-Stopyra
Recenzent: prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko
2
SPIS TREŚCI
Iwona Grudzień-Bielaszewska – WSTĘP………………………………………………………………..…5
MODUŁ I
Interpersonalna charakterystyka problemu dzieci i ich rodzin
Marzena Szuster - Aspekty świadomego planowania rodziny …………………………………………...7
Bożena Krzysiak-Rydel - Wspomaganie rozwoju dziecka w ujęciu medycznym………………………13
Małgorzata Lipiec - Rodzinne uwarunkowania rozwoju psychospołecznego dziecka……….………..23
Magdalena Batyra - Środowisko społeczne a rozwój dziecka…………………………………….……..31
Krzysztof Król, Kazimierz Rejmak - Dziecko wobec autorytetów i systemów wartości……………..34
Małgorzata Lipiec - Potrzeby dziecięce w percepcji dzieci i dorosłych ……………………………….39
Joanna Jankowska, Krzysztof Król - Specyfika komunikowania się z dzieckiem….…………………42
Joanna Jankowska, Agata Niedźwiecka-Stopyra - Przemoc wobec dzieci..………………………...44
Agata Niedźwiecka-Stopyra - Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży…………………….52
Agnieszka Oparowska-Drąg - Ryzyko uzależnień dzieci i młodzieży - przyczyny, mechanizmy,
skutki……………………………………………………………………………………………………………..59
Beata Kowalska - Sytuacja prawna dziecka w świetle Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
……………………………………………………………………………………………………………………66
MODUŁ II
Metody pracy socjalnej, z uwzględnieniem działań profilaktycznych, z dziećmi i ich
rodzinami
Ewa Żminda - Aktywność, jako podstawa i skutek zmian rozwojowych dzieci i młodzieży…………....78
Magdalena Skoczylas - Dziecko, jako klient pomocy społecznej…………...…………………………...83
Małgorzata Lipiec - System wsparcia dla dziecka zaniedbanego, krzywdzonego….………………..88
Agata Niedźwiecka-Stopyra - Poradnictwo w pracy socjalnej – zakres wynikający z funkcji rodziny,
opieki i wychowania dziecka………………………………………………………….……………………….94
3
MODUŁ III
Instytucje terapii i wsparcia społecznego dzieci i ich rodzin
Magdalena Skoczylas - Dziecko i jego rodzina jako podmiot działań socjalnych……………………102
Małgorzata Lipiec - Rodzinne formy opieki nad dzieckiem opuszczonym…………………………….106
Małgorzata Lipiec - Pozarodzinne instytucje niosące pomoc dziecku pokrzywdzonemu……………114
Magdalena Skoczylas - Wioski Dziecięce instytucjonalno – rodzinna forma opieki nad dzieckiem119
Magdalena Skoczylas - Dziecko w placówce interwencyjnej..………………………………………….122
Małgorzata Lipiec - Dziecko w ośrodku wychowawczym………………………………………………125
Bibliografia……………………………………………………………………………………………………132
4
Wstęp
Oddajemy w ręce Uczestników specjalizacji II stopnia opracowanie, które jest
efektem wieloletnich doświadczeń w kształceniu pracowników socjalnych. Założeniem
specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny, prowadzonej przez Kolegium jest
podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności pracowników socjalnych poprzez przekazywanie
informacji w oparciu o aktualny stan wiedzy w zakresie pracy socjalnej, oraz dynamicznie
następujące zmiany w jej obszarze Od wielu lat autorzy – obok swoich podstawowych zajęć
dydaktycznych realizowanych w Szkole, a następnie Kolegium Pracowników Służb
Społecznych w Lublinie - prowadzą doskonalenie kadr pomocy społecznej. Szkolenia
specjalizacyjne realizowane przez Kolegium cieszą się dużym zainteresowaniem słuchaczy,
jak również instytucji zlecających ich realizację.
Niniejsza publikacja została opracowana i wydana w ramach Projektu „Podnoszenie
kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy i integracji społecznej” – Program Operacyjny
Kapitał Ludzki.
Część druga jest dopełnieniem zagadnień prezentowanych w podręczniku
zawierającym minimum programowe dla specjalizacji II stopnia z przygotowania ogólnego.
Może być jednocześnie niezależnym opracowaniem koncentrującym się na problematyce
pracy socjalnej z dziećmi.
W rozdziale pierwszym przedstawiono rozwój, potrzeby oraz funkcjonowanie dzieci
w środowisku. Dużo uwagi poświęcono rodzinie, jako najważniejszej grupie społecznej,
determinującej rozwój i sposób funkcjonowania dziecka. Zakres problemów poruszanych
w tej części obejmuje treści teoretyczne prezentowane w aspekcie medycznym,
psychologicznym, prawnym oraz społecznym. Nie jest możliwe udzielanie profesjonalnego
wsparcia innym ludziom, a zwłaszcza dzieciom, bez opanowania podstawowych obszarów
wiedzy z pedagogiki społecznej i opiekuńczej, czy psychologii rozwojowej. Autorzy
podkreślają, iż praca socjalna nie sprowadza się jedynie do zaspokojenie potrzeb dzieci, ale
rozumienia ich problemów i poszanowania praw dziecka a także stymulowania ich rozwoju.
W kolejnym – drugim rozdziale - scharakteryzowane zostały metody pracy socjalnej,
z uwzględnieniem działań profilaktycznych, z dziećmi i ich rodzinami. Autorzy zwracają
uwagę na negatywne zjawiska występujące w rodzinie, które powodują, iż praca z dziećmi
wymaga specyficznych metod i form pracy dostosowanych do wieku i sytuacji życiowej
dzieci. Rodzina jest grupą społeczną, w której dziecko powinno się wychowywać, dorastać,
dlatego tak ważny jest społeczny system wsparcia dla rodzin z dziećmi. W tej części
poruszono ważny aspekt diagnozowania dysfunkcji zakłócających tok prawidłowego
funkcjonowania dziecka i rodziny oraz rozpoznawania przez pracowników socjalnych
uświadomionych i nieuświadomionych potrzeb rodzin, tak by prawidłowo zaplanować
i zrealizować proces opiekuńczy z uwzględnieniem charakteru dysfunkcji rodzin.
Trzeci rozdział dotyczy instytucji terapii i wsparcia społecznego dzieci i ich rodzin.
Wśród instytucji wspomagających rodzinę i uzupełniających jej funkcję stosunkowo dużo
uwagi poświęcono placówkom socjalizacyjnym, przedstawiono również instytucje
zastępujące rodzinę w przypadku jej braku.
5
W założeniu skrypt ma służyć przede wszystkim pracownikom socjalnym,
uczestniczącym w szkoleniu specjalizacyjnym II stopnia organizowanym przez Kolegium
Pracowników Służb Społecznych w Lublinie, w przygotowaniu się do egzaminu przed
Centralną Komisją Egzaminacyjną w Warszawie. Wyrażamy nadzieję, że lektura skryptu
wzbudzi niepokój twórczy, rozwinie potrzeby i ambicje samokształceniowe u pracowników
socjalnych – absolwentów specjalizacji II stopnia w zakresie pracy socjalnej.
Konieczność przygotowania skryptu stała się również czynnikiem mobilizującym
wykładowców, praktyków i teoretyków pomocy społecznej, skupionych przy Kolegium do
zaprezentowania swoich wykładów w zwartej formie książkowej. Podręcznik jest owocem
pracy zbiorowej, mimo to każdy z autorów ponosi odpowiedzialność za treści oraz
merytoryczną poprawność redagowanych przez siebie tekstów
Wraz ze zmianą przepisów prawnych (mających nastąpić w krótkiej perspektywie
czasu), zaistnieje zapewne potrzeba nowego spojrzenia i uzupełnienia prezentowanych
w podręczniku treści. Oddawany do rąk czytelnika skrypt traktujemy, jako próbę
usystematyzowania zagadnień, adekwatną do obecnego stanu wiedzy, obowiązującego
w tym zakresie prawa oraz minimum programowego specjalizacji II stopnia.
Lublin styczeń 2012
Iwona Grudzień-Bielaszewska
6
MODUŁ I
Interpersonalna charakterystyka problemu dzieci i ich rodzin
1. Aspekty świadomego planowania rodziny
Marzena Szuster
Do końca XIX wieku nie istniała potrzeba ograniczania liczebności dzieci w rodzinie.
Wysoka śmiertelność okołoporodowa, choroby zakaźne, częste wojny rozwiązywały
problemy demograficzne. Długie karmienie piersią redukowało płodność kobiety. Koniec XIX
wieku przyniósł zmiany cywilizacyjne. Rewolucja przemysłowa pociągnęła za sobą pracę
zawodową kobiet, a zatem ograniczenie karmienia naturalnego. Rozwój medycyny
doprowadził do zmniejszenia umieralności dzieci. Sytuacja ta stworzyła potrzebę
poszukiwania metod planowania rodziny (A. Samoć 1991).
Metody planowania rodziny definiowane są na różne sposoby. Zgodnie z definicją
Światowej Organizacji Zdrowia planowanie rodziny to „sposób myślenia i sposób życia
dobrowolnie zaadoptowany na bazie wiedzy, postawy i odpowiedzialnej decyzji przez
jednostki, czy pary w celu propagowania zdrowia i dobrobytu rodziny” (U. Dudziak 2002,
s. 89). WHO wskazuje, że wybór określonej metody planowania rodziny powinien dokonywać
się z uwzględnieniem wielu czynników jak: fizyczne i psychiczne zdrowie danej pary, ich
kultura i religia.
Według M. Obary planowanie jest rozumowym i wartościującym procesem
charakterystycznym dla człowieka. Intelektualną stroną planowania jest poszukiwanie wiedzy
o prawidłowościach rządzących tą dziedziną życia, którą chce się kształtować. Im bogatsza
wiedza w tej kwestii, tym planowanie skuteczniejsze. Jego zdaniem w planowaniu rodziny
występuje grupowy charakter przedsięwzięcia, wymagający negocjowania kierunków
wspólnej i indywidualnej aktywności. Wyróżnia się w nim następujące, umowne stadia:
planowanie małżeństwa, planowanie rodziny, planowanie dzietności rodziny i planowanie
funkcji (M. Obara 1996).
Wśród metod planowania rodziny wyróżniamy:
1. Metody regulacji poczęć:
•
służące wyznaczeniu płodności i poczęciu dziecka w jak najwłaściwszym czasie, czyli
NATURALNE PLANOWANIE RODZINY,
•
zapobiegające poczęciu dziecka, czyli ANTYKONCEPCJĘ
2. Metody regulacji urodzeń:
•
mające na celu pozbawienie życia poczętego już dziecka, czyli ABORCJĘ i ŚRODKI
WCZESNOPORONNE (U. Dudziak 2002, s. 89).
Naturalne planowanie rodziny było znane w starożytnym Egipcie, Indiach i w Izraelu.
Dwa tysiące lat temu przed narodzeniem Chrystusa ogólnie przyjmowano, że pierwsze 12 15 dni cyklu menstruacyjnego są płodne, ale wierzono, że największa płodność przypada na
okres od 12 do 15 dnia cyklu (A. Samoć 1991). Nie ma jednak naukowych dowodów na
7
poparcie powyższej teorii, która stanowiła głównie wiedzę intuicyjną. Taka sytuacja stworzyła
potrzebę poszukiwania metod naturalnego planowania rodziny.
Naturalne planowanie rodziny jest to świadomy stosunek do płodności własnej
i małżeńskiej w aspekcie moralnym, etycznym i biologicznym, polega na poznaniu
biologicznego rytmu płodności przez obserwację objawów oraz dostosowanie do niego
współżycia seksualnego. Polega na dostosowaniu zachowań seksualnych do zamierzeń
prokreacyjnych. „Planując poczęcie dziecka małżonkowie podejmują współżycie w okresie
płodnym. Jeśli z ważnych powodów poczęcie dziecka jest niewskazane małżonkowie
decydują się na współżycie w okresie niepłodnym” (U. Dudziak 2002, s. 95).
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia program Naturalnego Planowania
Rodziny (NPR), obejmuje „takie metody planowania i unikania ciąży, które polegają na
obserwacji objawów i oznak świadczących o fazie płodności lub niepłodności w cyklu
miesiączkowym, bez podejmowania współżycia w okresie płodnym, jeśli ciąża nie jest
planowana. Stosowane tu różne rodzaje metod określane są mianem metod rozpoznawania
płodności” (W. Fijałkowski 2001, s. 27).
Do metod rozpoznawania płodności zaliczamy: kalendarzyk małżeński, metodę
termiczną ścisłą, metodę Billingsa, metody objawowo -termiczne i metodę MULTIPLE-INDEX
(U. Dudziak 2002).
Metoda kalendarzowa została opracowana niezależnie od siebie przez dr Ogino
w Japonii i dr Knausa w Niemczech. Stosujący tę metodę posługują się wyłącznie
obliczeniami, a nie obserwacją objawów płodności. Obliczenia te obejmują odjęcie od
najkrótszego cyklu w roku 20 dni, a od najdłuższego 11. Uzyskane liczby wskazują granice
okresu płodnego. Zawodność tej metody jest dość duża oraz nierealność jej stosowania
w cyklach nieregularnych, w okresie poporodowym i premenopauzalnym (U. Dudziak 2002).
Obecnie niepopularyzowana przez żadne ośrodki, ma wartość jedynie historyczną.
Metoda termiczna ścisła jest to metoda, która opiera się na obserwacji jednego
objawu, jakim jest podstawowa ciepłota ciała. Temperaturę kobieta mierzy codziennie rano,
po przebudzeniu w jednym stałym dowolnie wybranym miejscu: w odbycie, pochwie lub
ustach pod językiem. Na podstawie pomiaru temperatury można ustalić jedynie koniec fazy
płodności. Niepłodność poowulacyjna rozpoczyna się rankiem 4-dnia „wyżu termicznego”,
którego wszystkie 3 punkty powinny być, o co najmniej 0,2 stopnia Celsjusza wyższe
od sześciu dni niskiej temperatury poprzedzających skok (U. Dudziak 2002).
Metoda Billingsa opiera się na obserwacji zmian śluzu szyjkowego. Według metody
Billingsa faza płodności rozpoczyna się pierwszego dnia pojawienia się jakiegokolwiek śluzu,
lub przynajmniej jego odczucia, po tzw. dniach „suchych”, ewentualnie w dniu zauważalnej
jakiejkolwiek zmiany w stałej, niezmieniającej się wydzielinie pochwy. Faza trwa przez
wszystkie dni występowania śluzu płodnego plus 3 dni po jego ustaniu. Śluz płodny jest
przeźroczysty, wodnisty, rozciągliwy, podobny do białka jaja kurzego, dający odczucie
śliskości, mokrości i naoliwienia (U. Dudziak 2002).
Metody objawowo – termiczne; jest wiele metod objawowo - termicznych naturalnego
planowania rodziny. Powstawały one niezależnie od siebie w ośrodkach naukowo badawczych różnych państw. Zaliczamy do nich metodę według J. Rötzera, metodę według
S.J. Kippleyów i według T. Kramarek. Opierają się one na interpretacji głównych
wskaźników płodności, do których zaliczamy pomiary podstawowej temperatury ciała,
8
obserwację zmian w wydzielaniu śluzu szyjkowego oraz zmiany w położeniu, konsystencji
i rozwarciu szyjki macicy (Z. Szymański 2004).
Metoda MULTIPLE – INDEX to metoda wielowskaźnikowa podwójnego sprawdzania,
która polega na wyznaczaniu zarówno początku, jak i końca fazy płodności, według
co najmniej 2 wskaźników. Ustalenie początku fazy płodności jest możliwe po 6 cyklach. Od
najkrótszego z nich odejmujemy liczbę 21. Następny, po uzyskanym wyniku dzień, jest
pierwszym dniem fazy płodnej. Natomiast przy obserwacjach powyżej 12 cyklów, od
najkrótszego z nich należy odjąć liczbę 20. Drugim wskaźnikiem oznaczenia początku
płodności jest objaw śluzowy, podobnie jak w metodzie Billingsa. Ostatecznie początek fazy
płodnej wyznacza się zależnie od tego, który wskaźnik jest wcześniejszy. Koniec fazy
płodności określamy na podstawie obserwacji temperatury i zmian w śluzie szyjkowym.
Dzień wyznaczony przez wskaźnik późniejszy uznawany jest za początek niepłodności
poowulacyjnej. Dodatkowo uwzględniane są, na podstawie samobadania palpacyjnego,
zmiany w szyjce macicy, która w fazie niepłodnej jest twarda, zamknięta i ustawiona nisko.
W fazie płodnej szyjka macicy otwiera się, mięknie i ustawia wysoko. Warto podkreślić,
że obserwacja szyjki macicy może być przeprowadzana wyłącznie przez kobiety, które już
podjęły współżycie (U. Dudziak 2002, M. Troszyński 2005).
Warto zaznaczyć, że metody naturalnego planowania rodziny mają swoje zalety
i wady. Według ks. M. Wandrasza stosowanie metod naturalnego planowania rodziny
umożliwia przebieg współżycia seksualnego w sposób naturalny, nie powoduje zaburzeń
w fizjologicznych procesach organizmu kobiecego, pomaga w zaplanowaniu i wyborze
optymalnego czasu na poczęcie dziecka, poprawia komunikację między małżonkami, nie jest
kosztowne. Ponadto małżonkowie świadomie uczestniczą w akcie poczęcia, co powoduje
zwiększenie zaangażowania i odpowiedzialności męża, jako ojca oraz wpływają
na wytworzenie atmosfery wzajemnego szacunku i współodpowiedzialności za poczęte
dziecko (M. Wandrasz 2004). Problemem pojawiającym się u małżonków stosujących
metody naturalnego planowania rodziny jest konieczność powstrzymywania się od
współżycia w dni płodne, gdy nie planują poczęcia dziecka. Natomiast wśród
psychologicznych trudności w stosowaniu metod naturalnego planowania rodziny wymienia
się: brak dostatecznej wiedzy, mity dotyczące nieskuteczności i nienaukowości NPR, brak
wsparcia ze strony współmałżonka oraz niedojrzałość psychiczną i społeczną.
Do metod zapobiegających poczęciu dziecka zalicza się antykoncepcję. Termin
„antykoncepcja pochodzi od greckiego słowa anti – przeciw i łacińskiego conceptio –
poczęcie. Antyconceptio znaczy, zatem: przeciw poczęciu” (M. Wandrasz 2004, s. 82).
Według M. Troszyńskiego termin „antykoncepcja oznacza postępowanie mające na
celu niedopuszczenie do poczęcia” (M. Troszyński 2005, s.201). Natomiast U. Dudziak
podaje, że „antykoncepcja jest działaniem przeciw poczęciu, z zastosowaniem stosunku
przerywanego, środków mechanicznych, chemicznych lub niektórych hormonalnych”
(U. Dudziak 2002, s.92).
Do środków antykoncepcyjnych zaliczamy:
1. Środki barierowe, czyli różne błony pochwowe, kapturki naszyjkowe, prezerwatywy
męskie i kobiece. Tworzą one mechaniczną przeszkodę, która uniemożliwia
plemnikom dotarcie do komórki jajowej.
9
2. Środki chemiczne (środki plemnikobójcze) lub dopochwowe środki plemnikobójcze,
są to różnego rodzaju tabletki, globulki, pasty, kremy, aerozole, a także płyny, którymi
nasączone są gąbki i tampony.
3. Tabletki hormonalne, tzw. antyowulatory, czyli blokujące owulację - pigułki
antykoncepcyjne (M. Wandrasz 2004, M. Troszyński 2005).
Do praktyk antykoncepcyjnych zaliczamy stosunek niekompletny (przerywany).
Do praktyk, które powodują ubezpłodnienie trwałe zaliczamy: sterylizację, która u kobiety
polega na uniedrożnieniu jajowodów, u mężczyzny zaś na wycięciu części nasieniowodów
oraz kastrację, która polega na usunięciu gruczołów płciowych: jajników u kobiety i jąder
u mężczyzny. Podsumowując zagadnienia dotyczące antykoncepcji, stwierdzamy, że:
antykoncepcja to działanie przeciw poczęciu, to celowe uszkodzenie fizjologicznych funkcji
prokreacyjnych człowieka, to ingerencja w ludzką płodność.
Według U. Dudziak antykoncepcja niesie za sobą szereg ujemnych skutków, do
których zaliczamy: zdrowotne - stany zapalne narządu rodnego, zwiększone ryzyko raka
szyjki macicy i raka piersi, zaburzenia gospodarki hormonalnej, zaburzenia sercowo –
naczyniowe, zakrzepy, nadmierne owłosienie, otyłość; psychiczne, do których zalicza
degradację miłości małżeńskiej, instrumentalne odniesienie do relacji seksualnych, brak
odpowiedzialności, nerwice i lęk. (U. Dudziak 2002).
Wśród metod regulacji urodzeń wyróżniamy te, które mają na celu pozbawienie życia
poczętego już dziecka. Do nich zaliczamy środki wczesnoporonne i aborcję. Do środków
wczesnoporonnych zaliczamy wkładkę wewnątrzmaciczną i pigułkę RU 486. Według
M. Troszyńskiego mechanizm działania IUD (wkładki wewnątrzmacicznej) polega przede
wszystkim na utrudnieniu implantacji oraz na działaniu plemnikobójczym (jony miedzi). Efekt
„ciała obcego” wywołuje stan zapalny endometrium. Działania uboczne związane z UID
to krwawienia, bóle podbrzusza, czy też stany zapalne przydatków( M. Troszyński 2005).
Natomiast tabletka RU – 486, jest preparatem mającym działanie poronne, którym można
unicestwić ludzkie życie już od najwcześniejszej fazy jego rozwoju. Aborcja, sztuczne
poronienie stosowane jest w oparciu o różnorodne techniki: zabiegowe, hormonalne
i chemiczne. Jedną z technik jest chirurgiczne wyłyżeczkowanie, które polega na
rozszerzeniu kanału szyjki macicy i następowym wyłyżeczkowaniu zarodka. (M. Troszyński
2005).
Wśród bezpośrednich następstw aborcji wyróżniamy: uszkodzenie szyjki macicy,
krwotok z dróg rodnych, zakażenia narządów miednicy małej, chorobę zakrzepowo zatorową. U kobiet po przerwaniu ciąży możliwe jest występowanie odległych następstw
w postaci reakcji lękowych, obniżenia nastroju, depresji, zespołu pustego gniazda i zespołu
poaborcyjnego (U. Dudziak 2002, M. Troczyński 2005).
Zespół poaborcyjny jest jednostką chorobową rozpoznawaną, jako rodzaj zaburzenia
psychicznego, który powstaje na skutek załamania się wewnętrznych sił psychicznych
kobiety. Wyróżniamy trzy podstawowe grupy objawów, którymi charakteryzuje się zespół
poaborcyjny (D. Kornas-Biela 2002):
1. Powracanie do przeżyć związanych z aborcją w myślach, wyobrażeniach, uczuciach
i zachowaniach.
2. Pobudzenie nerwowe, które objawia się drażliwością, przewrażliwieniem, brakiem
opanowania, wybuchami gniewu.
10
3. Unikanie bodźców związanych z aborcją oraz odrętwienie psychiczne.
Problem sztucznych poronień jest trudnym a zarazem obszernym zagadnieniem.
W polskim prawodawstwie ochrona życia jest zagwarantowana ustawą z dnia 7 stycznia
1993r., artykuł 1.1: „Każda istota ludzka ma od chwili poczęcia przyrodzone prawo życia.
Życie i zdrowie dziecka od chwili jego poczęcia pozostają pod opieką prawa”(M. Troszyński
2005, s.210).
Wybór metody planowania rodziny łączy się z ogromną odpowiedzialnością, gdyż
dotyczy on zdrowia i życia nie tylko pary małżeńskiej, ale przede wszystkim przyszłego
potomstwa.
Realizacja
odpowiedzialnego
rodzicielstwa
powinna
przebiegać
z poszanowaniem godności własnej, współmałżonka, a także tego, które może się począć –
naszego dziecka.
Dziecko w chwili przyjścia na świat zostaje automatycznie wpisane w daną kulturę
i zgodnie z jej wymogami będzie się uczyło bycia kobietą lub mężczyzną (T. Rostowska
2009). „Od chwili poczęcia człowiek jest istotą płci męskiej lub żeńskiej, mężczyzną lub
kobietą. Płeć obejmuje całego człowieka, a więc zarówno sferę cielesną, jak i psychiczną:
poznawczą i emocjonalną. Płeć przenika jego myślenie, uczucia i działania. Człowiek jest
bytem osobowym. Istotą ludzkiej seksualności jest otwarcie się na drugiego człowieka.
Nie chodzi tu tylko o otwarcie się mężczyzny na kobietę i kobiety na mężczyznę, ale
o otwarcie się w wymiarze bardziej powszechnym – jest to otwarcie się na miłość”
(M. Troszyński 2005, s. 15).
Przejawem miłości małżeńskiej od samego początku jest odpowiedzialne
rodzicielstwo, które wskazuje na potrzebę przygotowania się do roli ojca i matki oraz
świadomego podejmowania decyzji o poczęciu dziecka. Odpowiedzialne rodzicielstwo
wyraża się w planowaniu rodziny, tj. poczęciu dziecka w jak najwłaściwszym czasie
i przygotowaniu właściwych warunków na jego przyjście (U. Dudziak 2005).
Odpowiedzialne rodzicielstwo domaga się poznania i poszanowania procesów
biologicznych zachodzących w ciele człowieka, domaga się też opanowania przez rozum
i wolę wrodzonych popędów i namiętności:, „Jeżeli zaś z kolei uwzględnimy warunki
fizyczne, ekonomiczne, psychologiczne i społeczne, należy uznać, że ci małżonkowie
realizują odpowiedzialne rodzicielstwo, którzy kierując się roztropnym namysłem
i wielkodusznością, decydują się na przyjęcie liczniejszego potomstwa, albo też dla ważnych
przyczyn i przy poszanowaniu nakazów moralnych postanawiają okresowo lub nawet na
czas nieograniczony unikać zrodzenia dalszego dziecka” (HV - encyklika Pawła VI, 1999,
s. 12).
Aby małżonkowie mogli w sposób odpowiedzialny, dojrzały i zgodny z oczekiwaniami
społecznymi wywiązywać się z roli małżeńskiej, powinni: uzgodnić ważne kwestie dotyczące
życia partnerskiego i rodzinnego, realistycznie oceniać sytuacje społeczne, komunikować się
za pomocą partnerskiego stylu komunikacji, posiadać zdolność i chęć pójścia na kompromis,
szanować partnera, umieć dostrzegać jego potrzeby i wspierać go w ich zaspokajaniu,
posiadać zdolność do empatii, okazywania miłości, przebaczania, kontrolowania swoich
uczuć i emocji, mieć poczucie odpowiedzialności za rozwój własny i partnera, posiadać
adekwatną samoocenę, autonomię moralną i spójny system wartości (T. Rostowska 2009).
Role małżeńskie kształtują się na gruncie rodzinnym przez obserwację i identyfikację. Role
rodzicielskie – to role definiowane, jako nabyta struktura poznawczo – dążeniowo –
afektywna, ukierunkowująca zachowanie się rodziców wobec dziecka. Rodzicielstwo jest
11
czynnikiem stabilizującym życie jednostki, jako dojrzałego społecznie akceptowanego
i o określonym statusie członka danej społeczności (T. Rostowska 2009).
W rolach rodzicielskich można wyróżnić wspólne elementy i zachowania dla obojga
rodziców oraz takie, które są charakterystyczne tylko dla roli matki bądź ojca. Rola matki
polega na współuczestniczeniu w poczęciu dziecka, jego urodzeniu oraz dbaniu o jego
prawidłowy rozwój, wychowanie i opiekę. Do matki należy troska o zapewnienie dziecku
możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb. To od niej oczekuje się ekspresji uczuć,
serdeczności, ciepła, wyrozumiałości oraz wprowadzania dziecka w krąg rodziny i tradycji.
„W rolę matki wpisane są takie cechy jak: bezwarunkowa miłość, troskliwość,
dobroduszność, okazywanie uczuć, umiejętność wybaczania. Ojciec natomiast kojarzy się
z miłością, opiekuńczością, ale też konsekwencją i stanowczością w egzekwowaniu
określonych zachowań oraz mniejszą pobłażliwością” (D. Gębuś 2006, s.58). Jego rola
polega na utrzymaniu rodziny, wskazywaniu na znaczenie w życiu systemu wartości,
zapewnieniu bezpieczeństwa i stabilności ekonomicznej.
Zmiany polityczne, gospodarcze i społeczne, jakie zaszły w XX w., spowodowały
zmiany w strukturze rodziny, pozycji małżonków względem siebie i w sposobie pełnienia ról
rodzicielskich. Granice między rolą matki i ojca zaczęły stopniowo się zacierać i ich postawy
wobec dziecka coraz bardziej uzupełniać.
Ojcostwo i macierzyństwo rozpoczyna się w chwili poczęcia. Już wtedy konieczne
jest obdarowywanie dziecka macierzyńską i ojcowską miłością oraz troska o jego spokojny
i niezakłócony rozwój. Rodzicielstwo jest możliwe dzięki komplementarności, czyli
dopełnianiu i uzupełnianiu się płci. Zarówno w rolę ojca jak i matki człowiek wkłada swoją
niepowtarzalną osobowość, czyli swoje uczucia, historię swojego życia i doświadczenie
życiowe.
Przygotowanie się do pełnienia takich ról życiowych, jakimi są macierzyństwo i
ojcostwo obejmuje następujące aspekty:
1. Przygotowanie intelektualne, uzyskanie wiedzy na temat płodności, ciąży, porodu
i połogu oraz opieki nad małym dzieckiem i wychowaniem.
2. Przygotowanie materialne poprzez zdobycie funduszy i zakupienie potrzebnej
wyprawki dla mającego się urodzić dziecka.
3. Przygotowanie fizyczne, udział w zajęciach Szkoły Rodzenia.
4. Przygotowanie psychiczne poprzez kształtowanie pozytywnych nastawień wobec
mającego się narodzić dziecka oraz wobec nowych ról macierzyńskiej i ojcowskiej.
5. Przygotowanie duchowe (U. Dudziak 2002, s. 85-86).
W podsumowaniu tematu dotyczącego problematyki planowania rodziny
i świadomego rodzicielstwa warto podkreślić, że rodzina jest najbardziej właściwym
i naturalnym środowiskiem rozwoju człowieka, w którym uczy się on, jak żyć i funkcjonować
w społeczeństwie.
Pracownik socjalny w swojej pracy zawodowej może napotkać różnorodne problemy
dotyczące aspektów planowania rodziny. Wśród których można wymienić problemy
przedwczesnego rodzicielstwa (młodocianych rodziców), nieoczekiwaną ciążę czy też
problemy aborcji. Istnieją różne instytucje i stowarzyszenia, które mogą wspierać
pracowników socjalnych w rozwiązywaniu trudności dotyczących tej problematyki. Do nich
12
możemy zaliczyć np., Polskie Towarzystwo Nauczycieli Naturalnego Planowania Rodziny
Oddział Lubelski, Towarzystwo Rozwoju Rodziny czy też Lekarskie Przychodnie
Specjalistyczne Towarzystwa Rozwoju Rodziny.
Zagadnienia kontrolne
1. Co rozumiesz pod pojęciem odpowiedzialnego rodzicielstwa?
2. Co należy uwzględnić w odpowiedzialnym przygotowaniu do rodzicielstwa?
3. Co to jest planowanie rodziny według Światowej Organizacji Zdrowia?
4. Co to jest naturalne planowanie rodziny i jakie metody je stanowią?
5. Czym naturalne planowanie rodziny różni się od antykoncepcji?
6. Wymień fizyczne i psychiczne skutki przerywania ciąży.
7. Jakie są główne zadania ojca, a jakie matki w pełnieniu roli rodzicielskiej?
2. Wspomaganie rozwoju dziecka w ujęciu medycznym
Bożena Krzysiak-Rydel
Rozwój osobniczy człowieka (ontogeneza) obejmuje procesy zachodzące
w organizmie w ciągu całego życia – od chwili zapłodnienia aż do śmierci danego osobnika.
Są to kolejno po sobie następujące, ukierunkowane i nieodwracalne zmiany, które prowadzą
do osiągnięcia dojrzałości biologicznej organizmu oraz zdolności do reprodukcji. Zmiany te
dotyczą zarówno cech morfologicznych, jak też fizjologicznych i psychicznych
(A. Papierkowski 1982).
Rozwój fizyczny to całokształt procesów biologicznych (w tym biochemicznych
i biofizycznych) charakterystycznych dla organizmów żywych, z wyłączeniem procesów
dotyczących sfery życia psychicznego (A. Jopkiewicz, E. Suliga 2005). Rozwój jawny
charakteryzuje się wzrostem wymiarów ciała oraz zmianą jego kształtu i proporcji. Rozwój
utajony dotyczy rozwoju biochemicznego i fizjologicznego, wynika z kolejnych przystosowań
biochemicznych i fizjologicznych, w skład których wchodzą reakcje chemiczne, metaboliczne
i fizjologiczne umożliwiające wbudowanie substancji pokarmowych w nowe lub odnawiane
tkanki organizmu (A. Jopkiewicz, E. Suliga 2005).
Przebieg rozwoju dziecka jest regulowany przez liczne czynniki zarówno endogenne,
jak i egzogenne. Wśród nich można wyodrębnić cztery główne grupy (A. Jopkiewicz,
E. Suliga 2005):
•
Czynniki genetyczne, tzw. determinanty.
•
Czynniki paragenetyczne, tzw. stymulatory.
•
Czynniki środowiskowe (egzogenne), tzw. modyfikatory.
•
Tryb i styl życia, który wiąże się poniekąd z uwarunkowaniami genetycznymi, ale
w pierwszym rzędzie z czynnikami egzogennymi.
Czynniki genetyczne (determinanty) – są zespołem genów dziedziczonych po
rodzicach. Zespół informacji genetycznej, zwany genotypem, jest zawarty w cząsteczkach
13
kwasu dezoksyrybonukleinowego w obrębie chromosomów i jest przekazywany potomstwu
w połowie przez ojca, w połowie przez matkę – stąd wynika podobieństwo do obojga
rodziców (A. Papierkowski 1982).
Czynniki paragenetyczne (stymulatory) nazywane tak z uwagi na fakt, że oddziałując
w okresie rozwoju wewnątrzmacicznego na płód, są pochodnymi genetycznych właściwości
matki. Także właściwości metaboliczne (przemiana materii) organizmu matki mają wpływ na
rozwój płodu, ukierunkowując jego metabolizm, a zależne są m.in. od jej wieku i liczby
przebytych ciąż (A. Papierkowski 1982).
Wydaje się, że istnieje pewien optymalny wiek rodziców a zwłaszcza matki, w którym
urodzone dzieci lepiej rozwijają się fizycznie, wcześniej dojrzewają, są wyższe i cięższe,
wcześniej wyrzynają się im zęby. Jak podaje D. Kornafel (1995) optymalnym wiekiem matki
dla przyszłego rozwoju potomstwa jest wiek 21 – 35 lat. Najsłabszym rozwojem
charakteryzują się dzieci matek młodocianych. Według A. Papierkowskiego (1982)
optymalnym wiekiem ojca dla posiadania potomstwa jest wiek 30 – 35 lat. Następne ciąże
powodują odmienny rozwój kolejnych dzieci. Noworodki pierworodne są zazwyczaj lżejsze
i niższe w porównaniu z następnymi dziećmi. Najlepiej rozwijają się dzieci z ciąży od drugiej
do czwartej.
Biologiczny wpływ matki na dziecko w czasie rozwoju wewnątrzmacicznego może
być uwarunkowany stanem jej zdrowia, trybem życia, sposobem odżywiania, przyjmowanymi
lekami i używkami oraz innymi czynnikami oddziałującymi na jej organizm. Zaobserwowano,
że na przebieg rozwoju płodowego tak silnie wpływają właściwości organizmu matki,
że przygłuszają one genetyczne predyspozycje płodu (A. Jopkiewicz, E. Suliga 2005).
Wpływy genetyczne rodziców nie przesądzają o rozwoju dziecka w formie ostatecznej.
Stopień realizacji potencjalnych uwarunkowań genetycznych zależy od czynników
środowiska zewnętrznego, które modyfikują genetycznie zdeterminowany przebieg rozwoju
i w ostateczny sposób kształtują fenotyp człowieka.
Według N. Wolańskiego (1983) zespół czynników środowiskowych, w zależności od
ich charakteru, można podzielić na:
-
Czynniki biogeograficzne (modyfikatory naturalne): fauna i flora otoczenia, zasoby
mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza, klimat, ukształtowanie terenu,
radiacje oraz pole elektryczne i magnetyczne, siła grawitacji i przyśpieszeń.
-
Czynniki społeczno – ekonomiczne (modyfikatory kulturowe): wysokość dochodów
(zamożność), poziom wykształcenia oraz kultury rodziców, wielkość i charakter
środowiska społecznego, tradycje i zwyczaje społeczne.
Właściwości fizjologiczne i właściwości rozwoju morfologicznego w pewnym stopniu
kształtują cechy klimatu, np. temperatura, wilgotność, nasłonecznienie. Najodpowiedniejszy
dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły o przeciętnych
wartościach temperatury około 18 – 25°C. W temperaturach umiarkowanych rozwój
postępuje szybciej, oraz dłuższy jest okres płodności kobiet. Natomiast w klimacie
tropikalnym i zimnym stwierdza się tendencję do opóźnienia rozwoju (A. Malinowski 1980).
Wyraźnie zaznacza się wpływ pory roku na tempo wzrastania – przyrosty wysokości ciała są
w każdym wieku największe na wiosnę (kwiecień – czerwiec), przyrosty masy ciała zaś na
jesieni i zimą - między wrześniem a lutym (A. Papierkowski 1982). Klimat może być również
czynnikiem sprzyjającym długowieczności. Przykładem takiej strefy klimatycznej są obszary
kontynentalne i górskie, o dużym nasłonecznieniu, małej wilgotności oraz chłodnych nocach
14
w czasie upalnego lata. Ze środowiskiem biogeograficznym, związana jest flora i fauna,
w tym istotną rolę odgrywają drobnoustroje i pasożyty chorobotwórcze. Choroby mające
przebieg lekki – katar, koklusz itp. nie zakłócają przebiegu rozwoju. Choroby o ciężkim
przebiegu mogą mieć wpływ na procesy wzrastania i dojrzewania.
Czynniki społeczno - ekonomiczne określają sposób odżywiania, warunki higieniczne,
opiekę zdrowotną oraz atmosferę domu rodzinnego itp.
Podstawowe znaczenie dla procesów rozwojowych ma żywienie, najwyraźniej
oddziałujące na poziom i dynamikę rozwoju. Do prawidłowego wzrostu i funkcjonowania
organizm potrzebuje pokarmów, które są źródłem energii, białek, tłuszczów, cukrów
i witamin. Składniki pokarmowe pełnią różne funkcje: tłuszcze - to materiał zapasowy, białko,
jest przede wszystkim składnikiem budulcowym komórek ciała, a sole mineralne i witaminy
odgrywają rolę, jako regulatory procesów życiowych. Zapotrzebowanie organizmu na wyżej
wymienione składniki zależy od wieku, płci, rodzaju wykonywanej pracy, stanu
fizjologicznego, pory roku, stanu zdrowia. Niedobór poszczególnych składników jest
niekorzystny i może prowadzić do zaburzeń funkcjonowania organizmu, a także do
wywoływania lub pogłębiania stanów chorobowych. Niedożywienie białkowe i energetyczne
kobiety ciężarnej powoduje zmniejszenie masy ciała, a w mniejszym stopniu – także długości
ciała noworodków. Nieprawidłowe odżywianie w okresie dzieciństwa, a szczególnie
niedobory białkowe, opóźniają wzrastanie, a w latach poprzedzających pokwitanie –
opóźniają wystąpienie skoku pokwitaniowego. Reakcja na niedożywienie jest najsilniejsza
w pierwszych dwóch latach życia. Nadmiar składników odżywczych również jest
niepożądany, ponieważ prowadzi do otyłości, która jest przyczyną różnych schorzeń
np. układu krążenia, chorób stawów.
Dzieci i młodzież stanowią szczególnie podatną na skutki niewłaściwego żywienia
grupę społeczną. Ten okres rozwoju człowieka odgrywa decydującą rolę w kształtowaniu
prawidłowych nawyków żywieniowych i w dużej mierze decydują o przyszłym zdrowiu
człowieka dorosłego. Istotne jest, aby proporcje podstawowych składników odżywczych, czyli
węglowodanów, tłuszczów i białek były zgodne z zapotrzebowaniem dziecka, a zatem nie
stanowiły zagrożenia jego zdrowia obecnie jak i w przyszłości. Dobowy bilans energetyczny
dzieci i młodzieży powinien być dodatni ze względu na wzrastanie i dojrzewanie organizmu.
W ostatnich latach opracowano wiele zaleceń dotyczących zasad prawidłowego żywienia
ludzi w różnych grupach wieku. Konieczne jest, więc, aby posiłki zawierały produkty
pochodzące z pięciu podstawowych grup: produkty zbożowe, mleko i produkty mleczne,
mięso, ryby, drób, wędliny i jaja, owoce i warzywa, tłuszcze roślinne. Aby ułatwić stosowanie
urozmaiconej diety, opracowywane są różne graficzne modele żywienia, zwane piramidami
zdrowego żywienia (B. Woynarowska 2010).
15
Wykres: Piramida Zdrowego Żywienia
Źródło: Instytut Żywności i Żywienia 2009
Wśród czynników modyfikujących duże znaczenie ma zespół warunków
charakterystycznych dla wsi lub miasta. Aktywność ruchowa, czas trwania snu, nawyki
postawy oraz typ ruchu – to czynniki wpływające na organizm człowieka. Aktywność
ruchowa i ćwiczenia fizyczne wpływają korzystnie na rozwój, a także powodują zmiany
w udziale poszczególnych składników ciała – rozwój tkanki mięśniowej, a zmniejszenie
tkanki tłuszczowej.
Istnieje również związek między wykształceniem rodziców a tempem wzrastania
i dojrzewania dzieci. Najszybsze dojrzewanie i najwyższe wartości cech somatycznych
występują u dzieci rodziców posiadających wyższe wykształcenie, którym ustępują dzieci
rodziców z wykształceniem średnim, a zwłaszcza podstawowym (J. Cieślik 1985).
Czynnikiem, wpływającym na rozwój jest wielkość rodziny (dzietność). Czynnik ten
wiąże niektóre elementy paragenetyczne i środowiskowe, a więc wpływ kolejności urodzenia,
wieku rodziców, odległości czasowej między kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu
przypadającego na jednego członka rodziny, zagęszczeniem mieszkania czy
wykształceniem rodziców. Stąd też dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych przeciętnie
cechuje gorszy rozwój fizyczny.
16
Na przebieg rozwoju dzieci wpływ mają również czynniki psychiczne, które mogą
powodować w pewnym stopniu zwolnienie tempa rozwoju. Dzieci pochodzące z małżeństw
rozbitych, dotkniętych patologią społeczną, wychowujące się w rodzinach zastępczych,
wykazują znaczne opóźnienia rozwoju. Zaburzenia rozwoju będące rezultatem
nieprawidłowości w środowisku psychospołecznym dziecka określane są jako „nieorganiczny
zespół opóźnienia rozwoju” (NZOR), (B. Woynarowska 1998). Rozpoczęcie nauki szkolnej
przez dziecko, sztywna organizacja zajęć może powodować szereg ujemnych skutków,
takich jak: nerwowość, wady postawy czy zaburzenia rozwoju motorycznego.
W uwarunkowaniach rozwoju osobniczego istnieje współzależność, a nawet
współdziałanie między czynnikami endogennymi i egzogennymi. Czynniki egzogenne
modyfikują przebieg rozwoju zdeterminowany czynnikami endogennymi, te zaś określają
i warunkują wrażliwość organizmu na czynniki środowiska zewnętrznego.
Tryb i styl życia jest nierozerwalnie związany z czynnikami ekonomicznymi.
N. Wolański (1983) podkreśla, że istotną rolę odgrywa tutaj ruch w sensie pracy
fizycznej, sportu, ruchliwości spontanicznej, zabawy, a także sposób i częstość wypoczynku,
obciążenie pracą umysłową i spontaniczne tendencje do przemyśleń, stresy związane
z własnym temperamentem i sen.
Tryb życia dziecka powinien zapewniać mu dobre samopoczucie i pełny wypoczynek,
a także warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia. Jest to możliwe przy spełnieniu
podstawowych warunków (A. Jaczewski 1994): Obciążenie pracą, nauką i innymi
obowiązkami powinno być dostosowane do psychofizycznych możliwości i potrzeb ucznia.
Wiąże się to z racjonalnym zorganizowaniem pracy szkolnej i domowej. Zagwarantowanie
odpowiednio długiego, właściwie rozłożonego wypoczynku dziennego, którego elementarną
częścią musi być wysiłek fizyczny i ruch. Istotna jest naprzemienność okresów pracy
i wypoczynku, a także dążenie do przestrzegania określonego reżimu dnia, zarówno w
sferze obowiązków szkolnych, jak i w czasie wolnym. Istotne jest zapewnienie dostatecznej
liczby godzin snu. Dziecko w wieku przedszkolnym powinno spać 12 – 14 godzin na dobę;
między 7 a 10 rokiem życia 10 – 11 godzin; w wieku 11 – 12 lat 9 -10 godzin; około 14 roku
życia 8,5 – 9 godzin, a począwszy od 16 roku życia 8 godzin.
Uwarunkowania zdrowia i rozwój dzieci oraz młodzieży przedstawia poniższy
schemat.
17
Schemat: Uwarunkowania zdrowia i rozwoju dzieci
Źródło: dokument elektroniczny www.pskorczak.org.pl/strony/ochrona%20zdrowia%20dziecka.
N. Wolański (1983) podkreśla, że istotną rolę odgrywa tutaj ruch w sensie pracy
fizycznej, sportu, ruchliwości spontanicznej, zabawy, a także sposób i częstość wypoczynku,
obciążenie pracą umysłową i spontaniczne tendencje do przemyśleń, stresy związane
z własnym temperamentem i sen.
Tryb życia dziecka powinien zapewniać mu dobre samopoczucie i pełny wypoczynek,
a także warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia. Jest to możliwe przy spełnieniu
podstawowych warunków (A. Jaczewski 1994): Obciążenie pracą, nauką i innymi
obowiązkami powinno być dostosowane do psychofizycznych możliwości i potrzeb ucznia.
Wiąże się to z racjonalnym zorganizowaniem pracy szkolnej i domowej. Zagwarantowanie
odpowiednio długiego, właściwie rozłożonego wypoczynku dziennego, którego elementarną
częścią musi być wysiłek fizyczny i ruch. Istotna jest naprzemienność okresów pracy
i wypoczynku, a także dążenie do przestrzegania określonego reżimu dnia, zarówno w
sferze obowiązków szkolnych, jak i w czasie wolnym. Istotne jest zapewnienie dostatecznej
liczby godzin snu. Dziecko w wieku przedszkolnym powinno spać 12 – 14 godzin na dobę;
między 7 a 10 rokiem życia 10 – 11 godzin; w wieku 11 – 12 lat 9 -10 godzin; około 14 roku
życia 8,5 – 9 godzin, a począwszy od 16 roku życia 8 godzin.
18
Poszczególne etapy rozwoju dziecka mogą przebiegać harmonijnie jedynie przy
zachowaniu sprawnego działania układu hormonalnego. Procesy wzrastania i rozwoju
uzależnione są przede wszystkim od trzech hormonów: hormonu wzrostu, hormonów
tarczycy, androgenów, głównie testosteronu (A. Papierkowski1982).
Znając powyższe czynniki, które wpływają na rozwój dziecka pracownik socjalny,
powinien podejmować działania, aby rozwój dzieci przebiegał prawidłowo i bez zakłóceń.
Pracując w środowisku z rodziną należy uwrażliwić ją na właściwe pielęgnowanie zdrowia
dziecka. Pielęgnowanie zdrowia łączy się z racjonalnym zaspokojeniem podstawowych
potrzeb życiowych. O zdrowiu dziecka i jego rozwoju w każdym okresie życia świadczą
wyniki badań profilaktycznych. Rodzaje badań profilaktycznych przedstawiono w poniższych
tabelach uwzględniając wiek dziecka.
Uwarunkowania na zdrowie i rozwój dzieci i młodzieży przedstawia poniższy
przykład. Przedstawione są elementy wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na prawidłowy
rozwój.
Tabela: Badania profilaktyczne u dzieci od urodzenia do 2 roku życia
2-3
Rodzaj badań
1
2
4
6
dni
Historia
zdrowia
9
12
15
18
24
miesiące
dziecka
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
waga,
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
-wzrok
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
-słuch
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
(wywiad lekarski)
Pomiary
wzrost,
obwód głowy
Badania przesiewowe
-ciśnienie krwi
-badania krwi
-analiza moczu
-choroby wrodzone
/metaboliczne
-hemoglobina
-odczyn tuberkulinowy
Ocena rozwoju zachowania
X
X
X
Badania przedmiotowe
Badania uzębienia
Informacje
następnego
dotyczące
X
X
X
X
X
X
okresu
rozwojowego
Źródło: Zalecenia Amerykańskiej Akademii Pediatrii Mitchell J. Einzig, Terril H. Hart 2009;
19
Tabela: Badania profilaktyczne u dzieci od 3 do18 roku życia
Rodzaj badań
3
4
5
6
8
10
12
14
16
18
lata
Historia
zdrowia
dziecka
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
wzrost,waga,
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
-wzrok
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
-słuch
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
(wywiad lekarski)
Pomiary
obwód głowy
Badania przesiewowe
-ciśnienie krwi
-badania krwi
-analiza moczu
-choroby wrodzone
X
/metaboliczne
-hemoglobina
-odczyn tuberkulinowy
X
Ocena rozwoju zachowania
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Badania przedmiotowe
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Badania uzębienia
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Informacje
następnego
dotyczące
okresu
rozwojowego
Źródło: Zalecenia Amerykańskiej Akademii Pediatrii Mitchell J. Einzig, Terril H. Hart (2009)
Pracownik socjalny pracujący z rodziną powinien posiadać wiedzę z zakresu zdrowia
i rozwoju dziecka uwzględniając specyfikę każdego okresu rozwojowego, zarówno
wewnątrzmacicznego jak i pozałonowego.
W okresie rozwoju wewnątrzmacicznego istotne jest:
-
dokonanie wyboru lekarza prowadzącego
-
regularne wizyty u lekarza ginekologa
-
przyjmowanie przez kobietę w ciąży kwasu foliowego w dawce zleconej przez lekarza
-
wykonanie badań laboratoryjnych (grupa krwi i czynnik Rh,morfologia, glukoza we krwi,
analiza moczu)
-
wykonanie badań płodu (usg- wymiary płodu, pracy serca płodu)
-
wykonanie badań prenatalnych (dotyczy kobiet po 35 rż, i u których występowały
20
w rodzinie wady genetyczne)
-
prowadzenie
przez
ciężarną
zdrowego
stylu
życia
(żywienie
regularne
i pełnowartościowe, rezygnacja z używek, ubiór i obuwie wygodne, dostosowane do
warunków klimatycznych, unikanie czynników szkodliwych stresu, nadmiernego wysiłku
fizycznego)
W okresie życia pozałonowego WHO wyróżnia okres:
-
noworodkowy (do 28 dnia życia)
-
niemowlęcy (do końca 1 roku życia)
-
poniemowlęcy (do3 roku życia)
-
przedszkolny (do 6 roku życia)
-
wczesnoszkolny (do pojawienia się objawów dojrzewania płciowego)
-
dojrzewania
-
młodzieńczy (A. Jaczewski 2003).
W okresie noworodkowym ważne są następujące działania:
•
wizyta patronażowa położnej obejmująca przeprowadzenie instruktażu w zakresie
pielęgnacji noworodka, w tym karmienia piersią, pielęgnacji jamy ustnej oraz udzielenia
porady w zakresie kontroli płodności
•
wizyta patronażowa lekarza pediatry (rodzinnego) obejmująca badanie podmiotowe
i przedmiotowe, z uwzględnieniem rozwoju fizycznego, pomiaru i monitorowania obwodu
głowy, oceny żółtaczki, podstawowej oceny stanu neurologicznego oraz badania
przedmiotowego w kierunku wykrywania wrodzonej dysplazji stawów biodrowych
•
w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości – rozpoznanie problemów zdrowotnych
i społecznych rodziny.
W okresie niemowlęcym świadczenia profilaktyczne obejmują:
-
wizytę patronażowa pielęgniarki środowiskowej mająca na celu przeprowadzenie
instruktażu w zakresie pielęgnacji niemowlęcia, w tym karmienia piersią, pielęgnacji jamy
ustnej oraz w razie stwierdzenia nieprawidłowości - rozpoznanie problemów zdrowotnych
i społecznych rodziny
-
badanie pediatryczne podmiotowe i przedmiotowe, z uwzględnieniem rozwoju
fizycznego,wielkości ciemienia, przebytych schorzeń oraz zapobiegania krzywicy
-
ocenę stanu neurologicznego
-
określenie wieku zębowego
-
u chłopców badanie obecności jąder w mosznie
-
przeprowadzenie testu rozwoju reakcji słuchowych - w przypadku nieprawidłowego
wyniku testu lub stwierdzenia przynależności do grupy ryzyka uszkodzenia słuchu kierowanie do specjalisty
-
wykonanie szczepień ochronnych zgodnie z kalendarzem szczepień
W okresie poniemowlęcym działania profilaktyczne dotyczą:
21
1. bilansu zdrowia w tym badania pediatrycznego podmiotowego i przedmiotowego,
z uwzględnieniem tempa rozwoju fizycznego i psychomotorycznego
2. oceny wykonania szczepień ochronnych, zgodnie z kalendarzem szczepień
3. wykrywania zaburzeń rozwoju fizycznego- pomiary: masy i długości ciała, obwodu głowy
i klatki piersiowej
4. badania wzroku i słuchu
5. pomiaru ciśnienia tętniczego krwi
6. instruktażu w zakresie higieny jamy ustnej
7. wizyty u stomatologa mającej na celu ocenę stanu uzębienia mlecznego i działań
zapobiegających próchnicy
W okresie przedszkolnym działania profilaktyczne obejmują:
•
bilans zdrowia, w tym: badanie pediatryczne podmiotowe i przedmiotowe w kierunku
oceny rozwoju fizycznego, psychomotorycznego i społecznego
•
przeprowadzenie testu rozwoju reakcji słuchowych oraz ocena rozwoju mowy
•
wykrywanie zaburzeń ostrości wzroku i uszkodzeń słuchu
•
wykrywanie zaburzeń statyki ciała
•
pomiar ciśnienia tętniczego krwi
•
wizyty u stomatologa mającej na celu ocenę stanu uzębienia
zapobiegających próchnicy i wadom zgryzu
•
wykonanie profilaktycznych szczepień zgodnie z obowiązującym kalendarzem
szczepień.
i działań
W okresie wczesnoszkolnym świadczenia profilaktyczne poza w/w obejmują także
ocenę dojrzałości dziecka do obowiązku szkolnego.
W okresie dorastania i młodzieńczym uwzględnia się ponadto cechy dojrzewania
płciowego
Do czynników zaburzających rozwój dzieci i młodzieży należą ostre i przewlekłe
choroby. Ostra choroba rozwija się nagle, objawy ogólne są ciężkie, ale zwykle trwają krótko.
Nie zawsze ma gwałtowny przebieg. Natomiast choroba przewlekła trwa długo i nie
towarzyszą jej szybkie zmiany w stanie zdrowia (S. Kaczorowski 2004).
22
Tabela: Najczęstsze dolegliwości i choroby wieku dziecięcego:
Najczęstsze dolegliwości wieku niemowlęcego
i dziecięcego
Najczęstsze choroby wieku dziecięcego
Pieluchowe zapalenie skóry
Choroby zakaźne:
Ciemieniucha
przeziębienie; grypa, gorączka trzydniowa, odra,
Kolka jelitowa
ospa wietrzna, różyczka, opryszczka, świnka,
Pleśniawki
mononukleoza zakaźna, angina i płonica
Zaparcia
(szkarlatyna), żółtaczka pokarmowa, wirusowe
Biegunka
zapalenie wątroby wszczepienne.
Zapalenie wyrostka robaczkowego
Niedrożność jelit
Choroby pasożytnicze:
owsica, toksoplazmoza, wszawica, świerzb
Kolka nerkowa
Astma i alergie:
Zakażenie dróg moczowych
katar sienny, całoroczny alergiczny nieżyt nosa,
Moczenie nocne
alergie skórne, atopowe zapalenie skóry,
Zapalenie ucha środkowego i zewnętrznego
pokrzywka, wyprysk kontaktowy,
Zapalenie zatok
alergie pokarmowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie Walewska- Zielecka (2005).
1. Co rozumiesz przez pojęcie rozwoju fizycznego (somatycznego, biologicznego)?
2. Wyjaśnij pojęcie rozwoju jawnego i utajonego.
3. Scharakteryzuj czynniki wpływające na przebieg rozwoju osobniczego dziecka.
4. Wyjaśnij, na czym polega modyfikujące działanie społeczno – ekonomicznych czynników
rozwoju.
5. Jakie elementy trybu życia dziecka warunkują jego prawidłowy rozwój i stan zdrowia?
23
3. Rodzinne uwarunkowania rozwoju psychospołecznego dziecka
Małgorzata Lipiec
Dominujący wpływ na rozwój osobowości dziecka ma rodzina. Kształtuje ona funkcje
poznawcze dziecka, jego równowagę uczuciową i dojrzałość społeczną, pełnienie ról
społecznych, formuje obraz własnej osoby, stosunek do siebie oraz do grupy rówieśniczej
(M. Sendyk 2009).
Rodzina według Z. Tyszki (2002) jest to zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą
więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji. Stanowi ona naturalną grupę
społeczną, która złożona jest z grupy osób połączonych ze sobą stosunkiem wynikającym
z małżeństwa i rodzicielstwa. Jej członkowie tworzą wspólne gospodarstwo domowe oraz
żyją pod jednym dachem. Relacje między małżonkami oraz pomiędzy rodzicami a dziećmi
określane są przez panujące prawo, właściwe obyczaje, wyznawaną religię oraz istniejącą
tradycję.
Struktura rodziny to stałe ramy, w których przebiega życie i zachowania małżeńskorodzinne. Stanowią one system modelowych zachowań pomiędzy członkami rodziny
a środowiskiem zewnętrznym. Strukturę tworzą:
•
formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące nim, a więc uznane społecznie
wzory wyboru małżonka (np. przynależność do tej samej społeczności narodowej,
religijnej);
•
wiek uznany za odpowiedni do zawarcia małżeństwa;
•
instytucjonalne formy zawarcia związku i jego ewentualnego rozwiązania;
•
liczba partnerów w małżeństwie;
•
liczba pokoleń w rodzinie;
•
wzory regulujące współżycie wewnątrz rodziny oraz wyznaczające hierarchię władzy
i autorytetu;
•
układ wzajemnie powiązanych ról małżonków i dzieci;
•
struktura dziedziczenia majątku, władzy, nazwiska;
•
fazy życia małżeńsko-rodzinnego;
•
charakter utrzymania rodziny i środowiska zamieszkania (F. Adamski 2006).
Rodzina jest dla człowieka pierwszym środowiskiem społeczno–wychowawczym
i odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu się osobowości dziecka, a następnie osoby
dorosłej.
Rozwój indywidualny, zwłaszcza zmiany rozwojowe, czyli kształtowanie i przekształcanie
się osobowości jednostki, zachodzą w interakcji człowieka (dziecka) z otoczeniem. Tworzy
ono kontekst rozwojowy danej jednostki poprzez interakcję z człowiekiem oraz specyficzne
właściwości otoczenia. Rodzina może oddziaływać na rozwój jednostki na dwa sposoby:
„przez stwarzanie warunków do zdobywania doświadczeń i wyznaczanie ich charakteru
i przez przekazywanie jednostce wzorów, narzędzi kulturowych i sposobów opracowywania
24
doświadczeń w aspekcie poznawczym, w aspekcie emocjonalnym i w kategoriach wartości”
(M. Tyszkowa 2007, s. 127).
Wpływ na kształtowanie się samooceny u dziecka ma rodzina, która towarzyszy mu
już od chwili jego narodzin i odgrywa znaczącą rolę w procesie socjalizacji. Rodzice
spostrzegają zachowanie dziecka w różnych sytuacjach i oceniają je, jako pozytywne lub
negatywne, pożądane bądź nie. Nadają dziecku szereg określeń, etykietek (np. miły, silny,
ładny, nieśmiały, spokojny, głupi), a te, które są najczęściej używane dziecko wbudowuje
w obraz samego siebie. Rodzice dostarczają wzorów zachowania w pewnych sytuacjach
(tzw. modelowanie) i oczekują od potomka pewnego rodzaju zachowań w określonych
sytuacjach (S. Siek 1984).
Oddziaływania członków rodziny, a przede wszystkim rodziców, na dziecko jest
wielostronne. Zdaniem E. Jackowskiej (1980) odbywa się ono drogą świadomie
podejmowanych zabiegów wychowawczych, jak również poprzez oddziaływania
niezamierzone – w warunkach codziennego życia i współżycia. Dominuje tutaj wychowanie
naturalne, niewynikające z określonego programu wychowawczego. Analizując
oddziaływanie socjalizacyjne i wychowawcze rodziców wyeksponować można dwie główne
płaszczyzny procesów wychowawczych: wpływy intencjonalne i niezamierzone.
Na kształtowanie się osobowości dziecka oraz jego rozwoju społecznego
i emocjonalnego wpływ mają mechanizmy naśladownictwa i identyfikacji z rodzicami.
Identyfikacja oznacza upodobnienie się do bliskich, przyjęcie charakterystycznych dla płci
wzorców zachowania się i postępowania oraz sposobów wypełnienia przyszłych ról
społecznych. Dziecko, wchodząc we wzajemne interakcje z dorosłymi, zaczyna rozumieć
życie psychiczne drugiego człowieka, uwzględniając je we własnym postępowaniu. Młody
człowiek pozbawiony więzi emocjonalnej z rodzicami nie ukształtuje w swojej osobowości
społecznego nastawienia do innych ludzi, lecz będzie prezentować w dorosłym życiu
postawę obojętności w stosunku do innych osób, a nawet zachowania agresywne (H. Cudak
1980).
Istotne znaczenie w procesie wychowania spełniają style wychowania, które
zawierają w sobie system kar i nagród, czy kontrolę. W literaturze przedmiotu opisywane są
trzy główne style wychowania: autokratyczny, demokratyczny i liberalny.
Analizując wpływ poszczególnych stylów wychowania w rodzinie na kształtowanie
osobowości dziecka należy zauważyć, że:
•
styl autokratyczny oparty jest na autorytecie przemocy, dziecko bezwzględnie musi
się podporządkować nakazom i zakazom rodziców, dobrze zna własne prawa
i obowiązki, jest świadome faktu, że rodzice stale kontrolują jego postępowanie,
a żadne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze; konsekwencje takiego stylu są
następujące: dzieci przejmują wzorce postępowania rodziców, zachowując się
despotycznie, bądź okrutnie wobec młodszych czy słabszych kolegów,
przyzwyczajone do ciągłych nakazów i rozkazów, mogą stać się niesamodzielne
w działaniu oraz w myśleniu;
•
styl demokratyczny, jako najbardziej korzystny dla kształtowania się osobowości
dziecka rozwija jego zdolność do samodyscypliny i samokontroli opartej na normach
oraz zasadach moralnych. Relacje rodzica z dzieckiem oparte są na wzajemnym
zaufaniu, życzliwości, z zachowaniem silnej więzi emocjonalnej. Rodzice wspólnie
25
z dzieckiem omawiają, planują i organizują sprawy codzienne ucząc potomstwo
współpracy, udzielania pomocy innym;
•
liberalny styl wychowania cechuje się okazjonalnym zainteresowaniem sprawami
dziecka, pobłażliwym stosunkiem do dziecka, ale również przesadną uległością
(np. spełnianie różnych zachcianek i życzeń). Prowadzi do trudności
w przystosowaniu się dziecka do życia społecznego, zbyt wysokiej samooceny,
nieadekwatnego poczucia własnej wartości, postaw egoistycznych, braku
konsekwencji
w
podejmowanych
działaniach
(M. Przetacznik-Gierowska,
Z. Włodarski 1994).
Niejednolity styl wychowania występuje wówczas, gdy rodzice stawiają dzieciom
różne, często przeciwstawne wymagania, nie mają oni ustalonych zasad postępowania, ich
działania są niekonsekwentne. Przyczynia się on do tego, że dziecko nie potrafi przyswoić
norm społecznych i moralnych, co w konsekwencji wywołuje u niego poczucie krzywdy oraz
niesprawiedliwości; uczy dziecko egoizmu oraz interesowności, czuje się osamotnione
i bezradne, niepewne siebie, co często maskowane jest agresywnymi formami zachowania.
Rodzice szybko tracą u niego szacunek oraz autorytet (M. Przetacznik-Gierowska,
Z. Włodarski 1994).
Duże znaczenie dla rozwoju psychicznego, emocjonalnego i społecznego dziecka
mają postawy rodzicielskie (J. Kawalec 2000; M. Sendyk 2009). M. Ziemska (2009) przez
postawę rodzicielską rozumie „nabytą strukturę poznawczo–dążeniowo-afektywną, która
kieruje zachowaniem się rodziców wobec dzieci. Stanowi ona w pewnym okresie życia, stały
składnik emocjonalny, charakterystyczny dla danej postawy ładunek uczuciowy, który
dominuje w codziennym odnoszeniu się do dziecka”. Przyjmowanie niepożądanych postaw
rodzicielskich, dla danego okresu rozwojowego dziecka prowadzi do sytuacji konfliktowych
powodujących zachwiania w zachowaniu jednostki, a nawet do „wypaczenia” jej osobowości.
Konsekwencją negatywnych postaw rodzicielskich mogą być objawy niedostosowania
społecznego dzieci i młodzieży (H. Cudak 1980).
M. Ziemska (2009) podzieliła postawy rodzicielskie na pożądane i niepożądane.
Pierwsze z nich mają pozytywny wpływ na stymulowanie rozwoju dziecka, drugie natomiast
zaburzają ten rozwój stając się istotnym czynnikiem nieprzystosowania społecznego dzieci
i młodzieży.
Do pożądanych postaw rodzicielskich M. Ziemska (2009) zalicza: akceptację,
współdziałanie z dzieckiem, dawanie dziecku rozumnej swobody, uznawanie praw dziecka.
Postawa akceptacji to przyjęcie dziecka z jego zaletami, jak i wadami. Rodzice starają się
poznać potrzeby dziecka i zaspokoić je. Postawa współdziałania z dzieckiem wyraża się
w zainteresowaniu i zaangażowaniu problemami dziecka od najmłodszych lat. Rodzice biorą
aktywny udział w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem. Dawanie dziecku rozumnej swobody
polega na dostrzeganiu wzrastającej, w miarę rozwoju dziecka, potrzeby samodzielności.
Rodzice jednak utrzymują autorytet i kierują rozwojem dziecka w pożądany sposób. Ostatnia
pozytywna postawa to uznawanie praw dziecka. Rodzice oczekują od dziecka zachowania
dojrzałego, sugerują, wyjaśniają, ale nie narzucają własnego zdania. Dziecko zna
oczekiwania rodziców, są one dostosowane do jego możliwości (M. Ziemska 2009).
Wymienione wyżej postawy powinny wzajemnie się przenikać i uzupełniać, harmonijnie
współistnieć. Każdej prawidłowej postawie odpowiada postawa przeciwna – niepożądana:
26
akceptacja – odrzucenie, współistnienie – unikanie, rozumna swoboda – nadmierna ochrona,
uznanie praw – nadmierne wymagania (M. Ziemska 2009).
Niepożądane, niewłaściwe postawy rodzicielskie charakteryzują się wymaganiem od
dziecka ścisłego podporządkowania się, bezwzględnego wykonywania poleceń,
ograniczeniem inicjatywy i samodzielności, stosowaniem częstych kar, nieokazywaniem
uczuć, brakiem uznania, nieporadnością wychowawczą, odtrąceniem uczuć dziecka,
nadmierną jego ochroną.
Postawa odtrącająca (odrzucająca) przejawia się pozostawianiem dziecka
w samotności bez opieki, nieliczeniem się z jego potrzebami, propozycjami,
zainteresowaniami, groźbami wyrzucenia go z domu, surowym zachowaniem rodziców
wobec dziecka, które traktowane jest jako ciężar, nie okazywaniem pozytywnych uczuć,
krytykowaniem dziecka, podejściem dyktatorskim, stosowaniem surowych kar, brutalności.
Postawa odrzucająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka zachowań agresywnych,
konfliktowych, nieposłuszeństwa, kłamstwa, kradzieży, zahamowania rozwoju sfer
emocjonalnych, zachowania aspołecznego, a nawet antyspołecznego (H. Cudak 1998).
Postawę unikającą charakteryzuje ubóstwo uczuć lub nawet obojętność uczuciowa
rodziców. Unikanie kontaktu z dzieckiem powoduje, że staje się ono uczuciowo niestałe,
niezdolne do wytrwałości i koncentracji w nauce, nieufne, bojaźliwe, łatwo popada w konflikty
z rodzicami czy szkołą, może czuć się prześladowane lub niepotrzebne. Ponadto może być
niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, co może stanowić początek
osobowości psychopatycznej, nastawionej antagonistycznie do społeczeństwa, zmienne w
swych planach, niezdolne do obiektywnych ocen, skłonne do przechwałek. Niezaspokojone
potrzeby psychiczne często bywają powodem do zerwania stosunków z rodzicami
i poszukiwania kontaktów społecznych z nieformalnymi grupami rówieśniczymi (K. Pospiszyl
2000; M. Ziemska 2009).
Postawa nadmiernie chroniąca charakteryzuje się przedkładaniem dobra dziecka nad
wszystko inne, dawaniem mu szczególnych przywilejów, pobłażaniem, osłanianiem przed
ujemnymi wpływami otoczenia. Rodzice nie doceniają możliwości dziecka, jego aspiracji,
nie dopuszczają do samodzielności, ograniczają jego swobodę (H. Izdebska 1988).
Postawa nadmiernie wymagająca (zmuszająca, korygująca) przejawia się w tym,
że rodzice dostosowują osobowość dziecka do wytworzonego przez siebie wzoru, nie licząc
się z jego indywidualnymi cechami i możliwościami w ramach określonej fazy rozwojowej.
Rodzice narzucają autorytet, rządzą, nie przyznają praw do samodzielności, nie pozwalają
dziecku postępować na własną odpowiedzialność, stosują sztywne reguły, kontrolują ściśle
i dokładnie ustalony dla dziecka plan. Nie uznawane są prawa dziecka, jego indywidualność,
zdolności, możliwości rozwojowe. Stosowane przez rodziców kary mają na celu regulację
zachowania dziecka, jego normy postępowania, uznawane wartości i poglądy. Opisywana
postawa sprzyja kształtowaniu się takich cech, jak: brak wiary dziecka we własne siły,
niepewność, lękliwość, obsesje, przewrażliwienie, uległość, pobudliwość, brak zdolności do
koncentracji (M. Ochmański 2001; 2001a).
Duże znaczenie w życiu rodziny ma układ pozycji w zakresie autorytetu. Autorytet
ojca czy matki w rodzinie istnieje wtedy, gdy dzieci skłonne są do uznawania przewagi
opiekunów oraz przejawiają tendencje do podporządkowania się im (Z. Zaborowski 1980).
Autorytet rodziców zależy od cech osobowości rodziców (sprawiedliwość, życzliwość,
27
uczuciowość,
uspołecznienie
itp.),
konsekwencji
w postępowaniu,
w postępowaniu obydwojga rodziców (M. Ochmański 2001).
zgodności
Z wychowawczego punktu widzenia ważną rolę odgrywa także układ ról i pozycji
dzieci w rodzinie. Rola każdego dziecka w rodzinie określa oczekiwania wobec niego, prawa
i obowiązki. Na jej kształtowanie wpływ mają rodzice, którzy w stosunku do każdego z dzieci
wysuwają inne żądania i oczekiwania – inne prawa czy obowiązki ma przedszkolak, zaś inne
dziecko w wieku szkolnym. Właściwe zróżnicowanie ról dzieci w rodzinie jest zjawiskiem
pozytywnym, gdyż wpływa na tworzenie się przyjaznej atmosfery wychowawczej i rzutuje na
funkcjonowanie całej rodziny (M. Ochmański 2001).
Nagrody, kary, wyjaśnienia, rady, zalecenia czy nakazy utrwalają w dziecku nawyki,
pozwalają je rozumieć, wartościować i opanowywać. Główna funkcja kar i nagród opiera się
na zniechęceniu do działań niewłaściwych, a zachęceniu do działań pożądanych.
Do wyznaczników określających konieczność stosowania kar należą: „siła emocjonalnego
związku między rodzicem a dzieckiem, znajomość motywów postępowania dziecka
i uwarunkowań jego czynów, znajomość stopnia wrażliwości dziecka, co do słuszności
własnego postępowania (dziecko musi wiedzieć, za co jest nagradzane lub karane),
konsekwentna postawa rodziców” (R. Pawłowska 2001, s. 226). Nadmierne stosowanie kar
prowadzi do stosowania licznych mechanizmów obronnych przez dziecko takich jak: „opór,
przekora, bunt, negacja, złość, gniew, wrogość, agresja, środki odwetowe, oszukiwanie,
dominowanie, komenderowanie, tyranizowanie, przymus zwyciężania, niechętne uleganie,
zawieranie sojuszów, organizowanie się przeciwko rodzicom, uległość, posłuszeństwo,
poddanie się, przymilanie się, ubieganie o względy, przystosowanie się, brak twórczej siły,
ucieczka od rzeczywistości” (R. Pawłowska 2001, s. 227).
Kształtowanie osobowości dziecka powiązane jest z postawą rodziców, więzią
emocjonalną, czynnikami środowiskowymi. Rodzice niezależnie od własnej świadomości
kształtują w każdym stadium osobowość dziecka, gdyż ich zachowanie, moralność oraz
poglądy stanowią dla dziecka największy wzór do naśladowania. Istotne jest, aby atmosfera
wychowawcza w domu rodzinnym była przyjazna. W innym przypadku przyczynia się ona do
powstawania szeregu zaburzeń emocjonalnych i behawioralnych u dzieci.
Do rodzajów traumatyzującej atmosfery rodzinnej należy:
•
atmosfera napięta, pełna nieufności, niedomówień, wytwarzająca
nieokreślonego zagrożenia, z występującymi częstymi konfliktami;
•
atmosfera hałaśliwa, z kłótniami i awanturami, męcząca, udzielająca się wszystkim
członkom rodziny;
•
atmosfera depresyjna, z charakterystycznym smutkiem, przygnębieniem i rezygnacją;
•
atmosfera obojętna, którą cechuje brak związku uczuciowego rodziców z dzieckiem,
przy zaspokajaniu jego podstawowych potrzeb;
•
atmosfera nadmiaru emocji, wytwarzająca u dziecka nastawienie egocentryczne;
•
atmosfera nadmiaru problemów, powodująca lęk, napięcia (J.K. Olszewski 2000).
uczucie
Cechą charakterystyczną traumatycznej atmosfery rodzinnej jest duże nasycenie
lęku. Dziecko wychowane w ten sposób (np. przez rodziców agresywnych, uzależnionych od
alkoholu) przeżywa stały niepokój oraz obawy związane ze swoją przyszłością, boi się
28
odrzucenia, staje się często bierne, przygnębione, zamyka się w sobie (J. K. Olszewski
2000).
W rodzinie traktowanej jako ważne środowisko wychowawcze każdego człowieka
można wyodrębnić trzy grupy czynników wpływających na kształtowanie się osobowości
dziecka. Pierwsza grupa to czynniki ekonomiczne. Trudna sytuacja materialna rodziny
(np. nadmiernie zagęszczone mieszkanie, niski status społeczny, zaniżone dochody)
powadzi do nerwowej i napiętej atmosfery, jest nieprzyjemna i stresująca dla młodego
człowieka, co w dalszej konsekwencji może przyczynić się do powstawania zachowań
ryzykownych, a nawet niedostosowania społecznego (T.E. Dąbrowska, B. WojciechowskaCharlak 1997).
Druga grupa to sytuacja życiowa, jaka panuje w rodzinie. Uzależniona jest ona od składu
osobowego, struktury rodziny oraz różnych wydarzeń życiowych. Należy uwzględnić:
•
niekompletność rodziny (np. z powodu choroby, śmierci) – powoduje ona wyzwalanie
lęku, poczucia niepewności, powstawania trwałych urazów emocjonalnych;
•
miejsce zajmowane przez dziecko w rodzinie – np. najstarsze dziecko może się czuć
odtrącone, gdy pojawi się młodsze rodzeństwo;
•
obecność innych krewnych, zwłaszcza dziadków;
•
intensyfikacja życia pozarodzinnego (izolowanie jednego z rodziców z życia
rodzinnego powoduje również osamotnienie ich dzieci);
•
praca zawodowa matek (obciążona dodatkowo obowiązkami domowymi; brak
racjonalnego podziału prac domowych wytwarza nerwową, pełną napięć i konfliktów
atmosferę);
•
style wychowawcze – liberalny powoduje poszukiwanie przez dzieci autorytetu poza
rodziną, np. w grupach chuligańskich; autokratyczny ogranicza swobodę młodego
człowieka, rodzi bunt, uczy przemocy, grubiaństwa;
•
postawy rodzicielskie – pełnego odrzucenia (wywołuje agresywność, hamuje rozwój
uczuciowy młodego człowieka), nadmiernych wymagań (prowadzi do frustracji,
lęków, braku wiary we własne siły) czy nadmiernej opiekuńczości (opóźnia
dojrzewanie społeczne, samodzielność) (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak
1997; S. Siwek 2009; S. Badora 2008).
Rodzina niepełna czy rozbita pozbawia dziecko naturalnej więzi z własną matką albo
ojcem i niekorzystnie wpływa na dziecko. Warto podkreślić rolę ojca w kształtowaniu
osobowości dziecka, który:
•
stawia swojemu dziecku wymagania wskazujące jak ma i jak powinno postępować
w życiu, jak rozwijać swoje zdolności,
•
ukazuje odmienność psychiki i pełnienie ról społecznych przez mężczyzn i kobiety;
kształtuje prawidłowy obraz mężczyzny w przypadku małych chłopców, pomaga
synowi zrozumieć istotę męskości;
•
kształtuje odpowiednie postawy moralne u dziewczynek (córki bez ojców często
podejmują wczesne kontakty seksualne, posiadają nieślubne dzieci i rozwodzą się,
mają problemy ze stworzeniem prawidłowych relacji damsko–męskich) (J. Witczak
1987; I. Koźmińska 2002).
29
Współczesnym problemem rodzin wpływającym na rozwój dziecka jest
eurosieroctwo. Okresowy pobyt eurorodziców w domu generuje wysokie wymagania wobec
dzieci: dużej cierpliwości, dojrzałości, umiejętności odnajdywania się w specyficznych
sytuacjach, konieczności radzenia sobie z zaburzonym porządkiem rodziny wynikającym z
przyjazdu rodzica, konfliktem emocji pomiędzy złością, pretensjami do rodzica z powodu
jego nieobecności a wychowywaniu go w atmosferze szacunku, miłości i tęsknoty
do nieobecnego rodzica (B. Gwizdek 2010).
Trzecią grupę czynników wpływających na kształtowanie się osobowości dziecka
stanowi atmosfera wewnętrzna rodziny. Na podejmowanie zachowań ryzykownych przez
dzieci i młodzież wpływa w dużym stopniu dezintegracja życia rodzinnego wywołana
np. uzależnieniami. Nadużywanie alkoholu przez członków rodziny prowadzi do
nieporozumień i awantur, zaniku poczucia bezpieczeństwa. Konsekwencją tego stanu jest
naruszenie równowagi psychicznej domowników, w szczególności dzieci, życie w lęku,
napięciu, unikanie środowiska domowego, zaburzeń w rozwoju społeczno–moralnym
(T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak 1997).
Wpływ na funkcjonowanie dziecka w rodzinie mają także przemiany współczesnej
rodziny w Polsce pod względem społecznym, psychologicznym oraz demograficznym:
•
zmiany w zakresie równouprawnienia kobiet i mężczyzn, wzrost niezależności,
autonomii kobiet;
•
zmiany w podejściu do dziecka, które stało się wartością autoteliczną;
•
wzrost znaczenia, jakości życia emocjonalnego oraz seksualnego, czerpanie z nich
przyjemności, osłabienie rygorystycznego wzorca czystości seksualnej dla kobiet
oraz legitymizacji współżycia seksualnego, jaką dawało jedynie małżeństwo;
•
racjonalność i indywidualizacja zachowań, określania się w kategoriach własnego „ja”
a nie rodziny;
•
partykularyzacja dochodów członków rodziny (część zarobionych pieniędzy
przeznaczana jest na indywidualne potrzeby poszczególnych członków rodziny);
•
różnorodność nowoczesnych środków antykoncepcyjnych
skuteczności umożliwiających planowanie rodziny;
•
wzrost społecznej akceptacji kohabitacji;
•
wzrost liczby rodziców samotnie wychowujących dzieci (szczególnie matek);
•
wzrost akceptacji związków homoseksualnych;
•
podstawę zawarcia małżeństwa stanowi miłość, a nie względy emocjonalne;
•
osłabienie stabilności oraz trwałości rodziny;
•
wczesne opuszczanie domu rodzinnego przez młodych ludzi;
•
spadek współczynnika przyrostu
zastępowalności pokoleń;
•
zwiększenie zakresu bezdzietności dobrowolnej, opóźnianie urodzenia dziecka
w małżeństwie, spadek płodności młodych kobiet;
•
opóźnienie zawierania związków małżeńskich;
naturalnego,
który
nie
o
dużym
zapewnia
stopniu
prostej
30
•
wzrost
jednoosobowych
gospodarstw
nierodzinnych gospodarstw domowych;
•
zróżnicowanie aktywności kulturalnej członków rodziny w domu jak i poza nim;
•
osłabienie kontroli sprawowanej przez rodzinę nad dziećmi i dorosłymi członkami
rodziny (K. Slany 2001; W. Danilewicz 2000; L. Winogrodzka 2007).
domowych
oraz
wieloosobowych,
W rodzinie dokonują się podstawowe procesy rozwoju osobowości, dziecko zdobywa
pierwszą wiedzę o sobie i uczy się poznawać świat zewnętrzny. Przy pomocy rodziców
tworzy ono sobie własny obraz, od nich dowiaduje się o swojej wartości. Obserwując
rodziców i rodzeństwo uczy się podstawowych sposobów reagowania wobec pojawiających
się wydarzeń i osób. Naśladując ich nabywa umiejętność rozwiązywania trudności,
nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, przedstawiania swojego punktu widzenia,
zyskiwania sympatii i osiągnięcia zamierzonych celów. Rodzina uczestnicząc w procesie
gwałtownych przemian, wciąż jest podstawową grupą odniesienia dla swoich członków
(L. Dyczewski 2000).
1. Przedstaw mechanizmy kształtowania osobowości dziecka w rodzinie.
2. Omów wpływ stylu wychowania w rodzinie na rozwój osobowości dziecka.
3. Przedstaw zależność pomiędzy postawami rodzicielskimi a kształtowaniem się osobowości
dziecka.
4. Scharakteryzuj wpływ atmosfery w rodzinie na osobowość dziecka.
5. Wymień czynniki negatywnie oddziałujące na kształtowanie się osobowości dziecka.
6. Omów przemiany współczesnej rodziny i ich wpływ na dziecko.
4. Środowisko społeczne a rozwój dziecka
Magdalena Batyra
Prawie wszystkie działania człowieka związane są z jego środowiskiem społecznym.
Pod pojęciem środowiska społecznego rozumie się ogół jednostek i grup oddziałujących na
człowieka, z którymi się styka, bezpośrednio lub pośrednio, przelotnie lub trwale. Środowisko
społeczne kształtuje każdą osobę podczas jej rozwoju, wpływając na jej poglądy,
zachowania i możliwości. Według W. Okonia na środowisko składają się procesy
ekologiczne, gospodarcze, polityczne, cywilne i instytucjonalne, które wzajemnie się
przenikają, są ze sobą w relacjach i są od siebie zależne. W tym ujęciu środowisko jest
obszarem, w którym społeczeństwo realizuje różnorodne formy aktywności, kształtując tym
samym warunki swojego życia, oraz zaspokojenia potrzeb materialnych i duchowych
(W. Okoń 1996). Środowisko społeczne oraz wzorce osobowe mogą wpływać na rozwój
jednostki (pozytywnie lub negatywnie), ale sam człowiek, jako aktywny podmiot relacji
społecznej również determinuje otaczające go środowisko. Człowiek rozwija się przez całe
życie, zmiany, jakie zachodzą w dzieciństwie i młodości warunkują jego dorosłe życie,
ponieważ w tym czasie uczy się realizacji takich zadań, które będzie wykonywał w przyszłym
31
środowisku społecznym, czyli w rodzinie, pracy czy innych organizacjach społecznych
(M. Przetacznik-Gierowska, Włodarski, 1998).
Środowisko społeczne jest jednocześnie środowiskiem wychowawczym dla dziecka.
Tworzą go osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące funkcje wychowawcze, zachęcające
dzieci i młodzież do przyswajania wartości społecznych, które powinny odpowiadać ideałowi
wychowania społecznego.
Naturalnymi środowiskami społecznymi dla dzieci i młodzieży według M Przetacznik
Gierowskiej są: rodzina, środowisko lokalne i grupy rówieśnicze.
Najważniejszym środowiskiem dla dziecka jest rodzina. To ona ma największy wpływ
na jego rozwój i osobowość. W niej człowiek się rodzi, wzrasta, rozwija, kształtuje swoją
osobowość, uczy się, osiąga dojrzałość i życiową mądrość. Rola rodziny, jako środowiska
wychowawczego nie ogranicza się tylko do wczesnych lat życia dziecka, ale trwa aż do
osiągnięcia przez nie samodzielności, zdobycia wykształcenia i przysposobienia do zawodu.
Wpływu rodziny na dziecko nie da się zastąpić przez żadne inne formy opieki. Rodzina
przekazuje dziecku wszystko to, co jest mu potrzebne do właściwego funkcjonowania
w społeczeństwie w życiu dorosłym. Dziecko rozwija się harmonijnie, gdy rodzina zaspokaja
jego potrzeby biologiczne i psychiczne. Układ stosunków w rodzinie, atmosfera, poziom
ekonomiczny, wykształcenie rodziców, opieka nad dzieckiem, to wszystko przyczynia się
pośrednio na rozwój i kształt jego życia. Przebywanie z dzieckiem, podążanie za jego
potrzebami, akceptacja, ciepło daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, a to wpływa na
prawidłowy przebieg i tempo rozwoju (M. Przetacznik-Gierowska 1992). Rodzice są
najważniejszym punktem odniesienia dla dziecka aż do wieku szkolnego. Wtedy też
autorytet rodziców zaczyna zmniejszać się na rzecz grupy rówieśniczej.
Grupa rówieśnicza jest kolejnym elementem środowiska wpływającym na rozwój
dziecka. Składa się ona z jednostek podobnych wiekiem, przeważnie jednej płci, posiada
charakterystyczne cechy takie jak: mała liczebność, określone indywidualne dążenia,
naśladownictwo instytucji ludzi dorosłych, chęć porozumiewania się, uznania i panowania,
zdobywania nowych doświadczeń, podobny charakter wiedzy. Grupa rówieśnicza jest
zjawiskiem występującym we wszystkich fazach uspołeczniania dzieci i młodzieży. Różni się
ona strukturą, charakterem działalności, systemem uznawanych norm oraz wartości
społecznych i kulturowych. Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się od najwcześniejszych lat
dziecka. Najsilniejsze związki powstają w małych grupach koleżeńskich i w paczkach, które
tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym
w celu wspólnych zabaw i zajęć, zaś w okresie dorastania także w celu wymiany poglądów,
zwierzeń, rozmów i dyskusji. Podobne upodobania, zainteresowania i ideały odgrywają wraz
wiekiem coraz większą rolę w stosunkach koleżeńskich, a nawet decydują o przynależności
do takiej czy innej paczki. Związki te są coraz bardziej intymne, a przyjaciele stawiają sobie
wzajemnie coraz większe wymagania, żądając wierności i bezkompromisowości,
przywiązania i wyłączności. Więź między członkami takiej grupy jest bardzo silna, a stopień
solidarności wysoki (M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa 2011). Grupa rówieśnicza to
pierwsza grupa gdzie jednostka ma pozycję osiąganą. Pozycja dziecka w takiej grupie, jego
relacje z innymi oraz doświadczenia mogą wpłynąć na samoocenę, rozwój emocjonalny,
społeczny i poznawczy. Aprobata, społeczna grupy jest dla jednostki bardzo ważna. Dlatego
też często dziecko ulega naciskom grupy wierząc, że da jej to akceptację ze strony
rówieśników, pomimo, że jest to sprzeczne z wartościami przekazywanymi przez rodzinę. Im
bardziej czujemy się akceptowani w grupie tym częściej i chętniej wchodzimy w relacje
32
z rówieśnikami. Jednostka, która nie czuje tej akceptacji w przyszłości może nieprawidłowo
budować relacje społeczne. Oprócz pozytywnych wzorców grupa rówieśnicza może być
miejscem zdobywania negatywnych doświadczeń życiowych. Trwałość grup rówieśniczych
zwiększa się wraz z wiekiem ich uczestników (H. Januszek, J. Sikora 2000).
Grupa rówieśnicza jest atrakcyjna dla jednostki, gdy zaspokaja jego potrzeby,
pomaga osiągnąć istotne cele, zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa oraz akceptację
otoczenia. Im bardziej dziecko czuje się członkiem grupy tym chętniej angażuje się w jej
działalność. Liczy się ono wtedy ze wszystkimi celami grupy, do której należy, patrzy na
świat oczami tej grupy, może liczyć na poparcie, znajduje w niej ważne punkty odniesienia
do samooceny.
Środowisko lokalne obok rodziny i grupy rówieśniczej stanowi istotny element rozwoju
człowieka, nieodłączny i nieuchronny element otoczenia życia jednostki. Środowisko lokalne
to zbiorowość ludzi zamieszkująca ograniczone terytorium, posiadająca i ceniąca wspólne
tradycje, wartości i symbole, to także instytucje usługowe i kulturowe świadome swojej
jedności, odrębności i gotowości do wspólnego działania. To zarówno otoczenie jak i dobra
kulturalne, telewizja, książki oraz zamierzone i niezamierzone wpływy ludzi. W skład
środowiska lokalnego wchodzą też przedszkola, szkoły i nauczyciele, którzy mają za zadanie
zapewnić właściwy przebieg i tempo rozwoju każdemu dziecku. Środowisko musi stwarzać
dziecku różne formy aktywności i w ten sposób stymulować kierunek jego rozwoju (T. Pilch,
I. Lepalczyk 1995). Szkoła przekazuje dziecku podstawową wiedzę, doświadczenie,
umiejętności. Uczy relacji i współpracy z kolegami i nauczycielami. Przekazuje podstawowe
zasady postępowania. Realizacja tych celów jest możliwa dzięki pełnieniu przez szkołę
trzech podstawowych funkcji wzajemnie się uzupełniających: dydaktycznej (przekazuje
wiedzę z różnych dziedzin nauki, sztuki, kultury, literatury czy techniki), wychowawczej
(kształtuje wobec osób postawy) i opiekuńczej (zaspakaja najważniejsze potrzeby niezbędne
do właściwego rozwoju psychospołecznego i fizycznego (M. Łobocki, 2008).
Brak prawidłowych relacji z rodzicami i rówieśnikami pcha młodego człowieka
w środowisko zastępcze, które zapewni mu to wszystko czego nie znalazł w rodzinie, czyli
poczucie bezpieczeństwa, akceptacji i dowartościowanie. Takimi grupami zastępczymi mogą
być subkultury sekty lub gangi młodzieżowe. Często postępują one wbrew powszechnie
panującym normom i stosują przemoc (red. T. Pilch, I. Lepalczyk, 1995). Szczególnie
niebezpieczne są sekty, w których jednostki zatracają swoją własną tożsamość. Przywódcy
sekt podważają autorytet rodziny i inne autorytety społeczne. Zapewniają, że tylko w ich
wspólnocie mogą odnaleźć i zaspokoić wszystkie te potrzeby. Jednak zamiast prawdziwej
miłości i duchowości jednostki otrzymują izolację od otoczenia, fanatyzm, uzależnienie.
Osoba traci świadomość siebie i zostaje jej narzucona tożsamość grupowa. Dotychczasowe
środowisko, zwłaszcza rodzina staje się dla jednostki wrogiem (red. S. Kawula, J. Brągiel,
A. W. Janke, 2000). Trudności w kontaktach z rówieśnikami, niska samoocena, poczucie
osamotnienia przyczyniają się także do różnego rodzaju uzależnień takich jak narkomania
czy alkoholizm (M. Dziewiecki, 2000).
Rozwój człowieka nie byłby możliwy bez wchodzenia w stosunki z ludźmi (interakcje
społeczne), a niezbędna do tego jest umiejętność komunikowania się poprzez słowa i gesty.
Kontakty społeczne zaspokajają potrzeby psychofizyczne, umożliwiają rozwój osobowości,
przygotowują do współdziałania i współżycia z innymi ludźmi, kształtują charakter
i moralność jednostki (M. Przetacznik–Gierowska, Z. Włodarski, 2002).
33
W życiu dzieci i młodych ludzi występują osoby (zazwyczaj starsze, bardziej
doświadczone, ale mogą to być też rówieśnicy), które postrzegane są, jako ważne, bliskie.
Są to osoby dla nich znaczące, wobec których zajmują przychylną postawę i którym
przypisują cenne dla siebie właściwości. Kontakt oparty jest na więzi emocjonalnej. Osobami
znaczącymi mogą być: matka, ojciec, koleżanka, przyjaciel, zwierzchnik itp.. Pełnią oni w ich
życiu ważne role i są punktem odniesienia, porównania. Wpływ osób znaczących może
odbywać się na dwóch poziomach: pierwszy to zewnętrzne odwzorowywania czyjegoś
zachowania (naśladownictwo bądź modelowanie), natomiast drugi dotyczy odwzorowywania
cudzych stanów psychicznych (identyfikacja). Osoby znaczące, dorośli w tym rodzice oraz
rówieśnicy wpływają na rozwój moralny dziecka, który polega na przyswajaniu różnorodnych
reguł i form postępowania, zastosowaniu ich w stosunkach międzyludzkich (A. Matczak,
1996). Dziecko stopniowo przyswaja sobie normy i reguły postępowania, uczy się
postępować zgodnie z nimi, przyjmuje określone normy i zasady postępowania narzucone
mu przez dorosłych. Przestrzega je by sprostać wymaganiom dorosłych, gdyż oni są dla
dziecka bezwzględnym autorytetem i wzorem właściwego postępowania. Zachowanie
moralne jest zawsze w swojej istocie prospołeczne. Polega, bowiem na uwzględnianiu dobra
innych przez respektowanie określonych norm postępowania. Wiąże się to zwykle
z koniecznością pewnych wyrzeczeń, czyli ograniczenia dobra osobistego (T. Rostowska
1995). Wypowiadane przez dzieci i młodzież poglądy moralne są odbiciem tych wpływów,
jakim były one poddane w domach rodzinnych, grupach rówieśniczych czy społecznościach
lokalnych. Zróżnicowania w dojrzałości moralnej dzieci nie są uwarunkowane ani
inteligencją, ani wiedzą, lecz właśnie szeroko rozumianymi wpływami wychowawczymi
różnych środowisk.
1. Scharakteryzuj pojęcie środowiska społecznego.
2. Jakie czynniki decydują o prawidłowym rozwoju dziecka?
3. Jaki jest wpływ rodziny i środowiska lokalnego na rozwój dziecka?
4. Rola grupy rówieśniczej w rozwoju dziecka.
5. Na jakie trudności w kontaktach społecznych może napotkać młody człowiek i czym one są
powodowane?
6. Wskaż przykłady osób znaczących i ich rolę w kształtowaniu osobowości dziecka.
5. Dziecko wobec autorytetów i systemów wartości
Krzysztof Król, Kazimierz Rejmak
Człowiek w odróżnieniu od innych istot posiada umiejętność samodzielnego myślenia
oraz empatii. W ciągu życia uczy się odróżniać dobro od zła, jednakże, aby prawidłowo
postępować potrzebuje wzoru do naśladowania. W otaczającym nas świecie współistnieje
wiele systemów wartości, które często są sprzeczne ze sobą. Brak jedności czy współgrania
ich ze sobą prowadzi do dezorientacji i frustracji u osób bez ugruntowanego światopoglądu.
Dlatego tak ważna jest świadomość istnienia systemów wartości oraz oddziaływania
autorytetów na jednostki.
34
Przez pierwsze lata życia człowiek poszukuje naturalnych wzorów do naśladowania.
Są to rodzice, dziadkowie lub inni bliscy mu ludzie. W miarę dorastania oddala się od rodziny
w kierunku grupy rówieśniczej i to w tym obszarze poszukuje idola. W kolejnych etapach
życia porównuje, systematyzuje, odrzuca i przyswaja wiele zachowań prowadzących do
ukształtowania własnego mocnego i spójnego systemu wartości. Niestety wielu ludziom
trudno osiągnąć ostatni etap wewnętrznego rozwoju.
W procesie wychowania i wspomagania jednostki stabilny, niezmienny i ogólnie
dostępny system wartości, potwierdzony uznanym autorytetem, bardzo pomaga. Pozwala
skłonić człowieka do refleksji, zmienić postępowanie a nawet popchnąć do działania
w obszarze rozwoju wewnętrznego.
Czym jest wartość i jej znaczenie w życiu człowieka?
Wartość – to przedmiot, norma, idea przedstawiająca najbardziej pożądane pragnienia
i zachowania w życiu jednostki, dzięki której człowiek przyjmuje określony styl
funkcjonowania. Urzeczywistnianie wartości nadaje znaczenie i sens ludzkiej aktywności.
Przejawia się ona w wymiarach: fizycznym, psychicznym, społecznym, duchowym.
Człowiek nie otrzymuje wartości raz na zawsze. W ciągu życia zmieniają się jego
poglądy, nabiera nowych doświadczeń i dąży do zaspokojenia różnorodnych potrzeb. Istnieją
jednak wartości uniwersalne, ważne dla społeczeństwa, grupy (np.: życie, godne
zachowanie, dekalog), które wpajane są jednostce od wczesnego dzieciństwa. Przyjęcie tych
wartości za swoje pozwala dziecku pełniej utożsamiać się z rodziną, pomaga zintegrować się
wewnętrznemu „JA”, wpływa na kierunek dalszego życia (J. Tischner 1993).
Dziecko przejmuje wartości od swych najbliższych: rodzice, krewni, sąsiedztwo,
nauczyciele. Aby dana wartość została utrwalona powinna być przedstawiana w wielu
obszarach wychowania (dom rodzinny, szkoła, podwórko). Inaczej dziecko narażone jest na
zamieszanie i wewnętrzne rozbicie. Tak, więc wartość przedstawia model godny
naśladowania. Hierarchicznie uporządkowany układ tych wartości to system wartości.
Co to jest system wartości?
Klasyfikacja modeli systemów wartości jest różnorodna. Milton Rokeach stworzył
podejście stopniowania wartości. Jednostka sama nadaje ważność danej wartości i ona
decyduje czy i w jaki sposób będzie z niej korzystać. Nie istnieje jeden, uniwersalny system
wartości, a jedynie zbliżone do siebie. Jego teoria wyróżnia dwie podstawowe grupy
wartości:
•
normy i powinności – obowiązek wobec siebie, innych, ojczyzny;
•
kompetencje osobiste – rozwój osobisty: dbanie o ciało i umysł.
System wartości ma charakter wewnętrzny, to jednostka bądź grupa tworzy go na podstawie
własnych doświadczeń i nabytej wiedzy. Shalom Schwartz analizuje wartości z perspektywy
nauk społecznych; szczególnie zajmuje go aspekt empirycznych możliwości badania
wartości w obszarze psychologicznym. Wartości są poznawczymi reprezentacjami trzech
rodzajów uniwersalnych wyzwań, przed którymi staje każdy człowniek w pewnym okresie
życia:
1) biologiczne potrzeby organizmu, które musi on zaspokajać,
2) konieczność harmonizowania interakcji społecznych, tj. codziennych kontaktów
między osobami,
35
3) wymagania stawiane jednostkom przez grupy i instytucje społeczne, od ich spełnienia
zależy pomyślność i przetrwanie grupy (P. Brzozowski 2007, s. 54).
S.Schwartz wyodrębnia jedenaście rodzajów wartości, na których buduje empiryczne
instrumenty badawcze. Są to: kierowanie sobą, stymulacja, hedonizm, osiągnięcia, władza,
bezpieczeństwo, przystosowanie, tradycja, duchowość, życzliwość uniwersalizm. Wartości te
tworzą strukturę kołową uporządkowaną według relacji treściowego „podobieństwa –
niepodobieństwa” wartości oraz według „zgodności – konfliktu interesów”, które mogą być
grupowe, indywidualne lub wspólne (mieszane). Max Scheler usystematyzował to podejście
wartościujące od najniższych do najwyższych. Uważał on, że wartości są stałe i obiektywne.
Są to zobowiązania moralne wskazujące człowiekowi sposób zachowania. Ostro krytykował
subiektywne pojmowanie wartości, jako wolny wybór jednostki i swobodę w działaniu.
System wartości ma charakter zewnętrzny, czyli utworzony poza jednostką, grupą,
niezależnie od indywidualnych doświadczeń.
Wartości dzielimy na:
•
utylitarne (użyteczne) – najniższe wartości warunkujące możliwość przejścia do
wartości wyższych;
•
hedonistyczne (zmysłowe) – związane z poczuciem przyjemności, zaspokojenia
własnych, cielesnych pragnień poprzez wzrok, węch, smak, zapach, dotyk;
•
witalne (związane z życiem i śmiercią) – zdrowie, siła, wiek, choroba;
•
duchowe (wewnętrzne) – dotyczą wewnętrznego rozwoju człowieka, poczucia piękna,
sprawiedliwości. Scheler dzieli je na trzy grupy: poznawczą – dążenie do odkrycia
prawdy, estetyczne – poczucie piękna i brzydoty, prawne – przestrzeganie
ustanowionego prawa;
•
absolutne (religijne) – skoncentrowane wokół pojęcia świętości i boskości.
Wartości mają sobie służyć i nadawać sens wzajemnie (jedzenie ma wspomóc zdrowie,
natomiast człowiek duchowy świadomie dba o swoje ciało).
N. Hartmann jako pierwszy wskazał na dwoistość wewnętrznego systemu wartości
jednostki. Uważał, że nie tyle istotna jest „wysokość” wartości, jak podawał Scheler, ile jej
„moc” oddziaływania na człowieka. Tylko te wartości, które jednostka aprobuje i uznaje za
swoje własne będą realizowane w jej życiu. I tak jedynie pozytywny emocjonalny stosunek
do wartości może zmusić jednostkę do działania zgodnie z danymi zasadami. Dzieli on
systemy wartości na:
•
deklarowany – człowiek oficjalnie identyfikuje się z danymi, ogólnie przyjętymi
zasadami;
•
realizowany – jego działania, podejmowanie decyzji podyktowane są indywidualnym
systemem wartości.
Nie liczy się ważność wartości w ogólnie przyjętym pojmowaniu, a jedynie siła, z jaką
oddziałuje na jednostkę (np.: deklaruje: dbam o zdrowie, realizuje: palę papierosy). Ta
dwoistość występuje w każdej jednostce i często powoduje wewnętrzne konflikty. Jednak
człowiek zgadza się na to, gdyż wypełnianie deklarowanych wartości często bywa
niewygodne, trudne i zbyt wymagające.
36
W toku życia i dojrzewania człowiek przechodzi wiele konwersji, jako konsekwencję
własnych doświadczeń, widzenia siebie i świata. Zmiana preferowanych wartości prowadzi
do zmiany postaw, a co za tym idzie także zmiana zachowań osoby..
System wartości jest zbiorem prawidłowych i pożądanych zachowań. Warto
poświęcić więcej uwagi i poznać te wartości, które uznają rodzice dziecka i jego najbliższe
otoczenie. Ponieważ dziecko nie potrafi samo rozróżnić, czy dane postawy są ogólnie
akceptowane, poprzez obserwację i naśladownictwo przyswaja je, jako własne. Główną rolą
systemu wartości jest ograniczanie i eliminowanie zachowań i postaw negatywnych, ze
szczególnym naciskiem na kreowanie tych pozytywnych. Dziecko dzięki hierarchii wartości
uczy się akceptowanego zachowania, poprawnych postaw i ogólnie przyjętych norm.
By móc w pełni zrozumieć, czego i kiedy można nauczyć dziecko kształtując jego
system wartości oraz składające się na jego wymiary: przekonania, ideały i preferencje
niezbędna jest wiedza na temat jego rozwoju psychicznego, duchowego i społecznego.
Pamiętać należy, że na człowieka oddziałują różne systemy wartości, nie zawsze są
one spójne. Przykładem może być sytuacja Jasia: dając chłopcu kredki do szkoły mama
mówi: „to dla Ciebie, szanuj je i nikomu nie pożyczaj, bo zniszczą”, nauczycielka w klasie:
„należy się dzielić z innymi”. Widzimy jak sprzeczne są oba komunikaty i jak różne postawy
przekazywane dziecku. Skoro od najmłodszych lat dziecko narażone jest na pewnego
rodzaju dysonans poznawczy, trudno, więc dziwić się nieobecności w naszym życiu stałych
i niezmiennych zasad. Dziecko uczy się, jak manewrować w świecie rozmytych wartości
i przybiera postawę odpowiednią do danej sytuacji.
Zjawisko to powoduje brak jedności i karności w procesie wychowania i kształtowania
osobowości młodego człowieka. Pojawia się nowy problem:, w jaki sposób przekazać
dziecku pożądane wartości? Można skorzystać z poniższych wskazówek:
•
dostrzeganie uczuć dziecka: „Jesteś bardzo smutna, zdenerwowana, ponieważ…”
•
serdeczne i zdecydowane określenie granic: „Nie dostaniesz teraz loda, bo…”
•
umiejętność okazywania współczucia: „Naprawdę mi przykro, że jesteś taki
smutny…”
•
umiejętność przyznawania się do swoich emocji: „Denerwujesz mnie, kiedy tak się
złościsz…”
•
dostarczanie dziecku doraźnych strategii, jak radzić sobie z negatywnymi emocjami:
„Miałbyś ochotę pomóc mi w zakupach? Zastanówmy się, co moglibyśmy zrobić by
było to możliwe…”
Zasady te są najlepszym rozwiązaniem zarówno dla dziecka, jak i jego rodziców. Są też
bardzo przydatne w procesie wychowania.
System wartości odgrywa główną rolę w procesie kształtowania osobowości oraz
przyjęcia pewnych postaw życiowych. Człowiek przyjmuje za swoje jedynie te wartości, które
wewnętrznie akceptuje. W toku życia wiele razy styka się z różnymi, krańcowo różnymi
postawami, wybierając te, które najbardziej mu odpowiadają.
System wartości jest zbiorem pożądanych zachowań, autorytet to nośnik tychże
wartości. Aby móc przyswoić dane wartości, dziecko potrzebuje wzoru do naśladowania,
kogoś, kogo podziwia, kto budzi w nim zachwyt i uznanie. Naturalnym autorytetem są
37
rodzice, dalej będą nauczyciel, ksiądz, lekarz.
z załamaniem się pozycji autorytetu. Głośne
przyznawanie się do braku pewnych umiejętności
podstawowe czynniki niszczące naturalny autorytet
2008).
Niestety, dziś mamy do czynienia
krytykowanie zachowań rodziców,
i brak konsekwencji w działaniu to
w oczach dziecka (R. J. MacKenzie
Do upadku znaczenia autorytetu przyczynia się współczesna kultura popularna
i medialna lansująca relatywistyczne i skrajnie liberalne postawy. Dziecko, jako bierny
obserwator przygląda się wykreowanej rzeczywistości, doświadcza poczucia dezorientacji
wobec wszechogarniającej różnorodności. Wewnętrzne zagubienie wywołuje głód autorytetu,
– jako przewodnika w tym powikłanym świecie, a jednocześnie rodzi dystans wobec
jakichkolwiek jednoznacznych wyborów.
Również dom rodzinny jest odpowiedzialny za zanikanie uznania wobec wzorcowych
postaci. Jeśli dziecko słyszy od rodzica krytykanckie treści dotyczące nauczyciela, będzie je
powtarzał. To samo dotyczy wszystkich innych autorytetów. Dziecko nie ma prawa odrzucać
prawidłowych postaw, gdyż jest zbyt małe, aby umieć dokonać prawidłowej oceny. A skoro
rodzice podchodzą do czegoś krytycznie, czy wręcz negatywnie, ono również będzie
przejawiało takie postawy.
Dzisiejszy świat cechuje dążenie do zdobywania bogactwa, kult wiecznej młodości
i aktywności fizycznej oraz konsumpcjonizm. Nastąpiło ogromne przewartościowanie
poglądów, już nie ceni się starca, jako skarbnicy wiedzy, jest on raczej niedostosowanym,
ograniczonym i wykluczonym społecznie człowiekiem o przestarzałych poglądach. Mądrość
zdobywa się na chwilę i to raczej jest wiedza instrumentalna niż prawdziwa mądrość. Dzięki
postępowi technicznemu życie staje się łatwiejsze, jesteśmy coraz bardziej niezależni i nie
potrzebujemy siebie nawzajem, aby zaspokoić swoje potrzeby. Dobrobyt i anonimowość
pozwalają na coś zupełnie nowego, na ukrywanie swego prawdziwego ja. Skoro nikt mnie
nie zna i ja nikogo nie potrzebuję mogę kreować siebie jak tylko mi się podoba. W życiu
codziennym nie muszę zmagać się z dążeniem do doskonałości, gdyż nikt nie będzie mnie
z tego rozliczał (K. Olbrycht 2007).
Współczesny człowiek zamienił poważny autorytet, wzór do naśladowania na
jednosezonowego idola, który jest afirmowany przez krótki czas, do momentu pojawienia się
nowego obiektu uwielbienia. Zamieniono mistrza, autorytet, wzór do naśladowania
i konfrontacji postaw na „bożyszcze tłumów” porywającego masy. Dziecięcy i młodzieżowi
idole nie ułatwiają uzyskaniu indywidualnej tożsamości, lecz rozbudzają konsumpcyjne
pragnienia zgodnie z oczekiwaniami producentów produktów zbędnych.
Obecność autorytetów w realizowanym procesie wychowania jest jednym
z podstawowych elementów warunkujących jego skuteczność. Szczególnie, jeśli pragniemy
przekazać wychowankowi postawy i wartości. Przekształcenie zjawisk niekorzystnych
wychowawczo w pożądane jest działaniem kompensacyjnym, uzupełniającym braki. Warto
pamiętać, że dziecko zrasta się z rodzinnym systemem wartości, nie zawsze akceptuje inne,
nieznane dla niego postawy. W miarę dojrzewania i usamodzielniania się będzie krytykowało
i odrzucało wpajane postawy i wartości aż do wypracowania własnej hierarchii wartości.
Poszukiwać będzie też wzoru do naśladowania, kogoś, kto postawą życiową będzie mu
imponował. To, co można zrobić w procesie wychowania z osobą, to ugruntować pożądane
wartości i postawy od najwcześniejszych lat, gdyż jest to baza na całe przyszłe życie.
Przysłowie jezuickie mówi „ daj mi dziecko na pierwsze 7 lat, a potem możesz z nim zrobić,
co chcesz”.
38
1. Wyjaśnij pojęcie wartości.
2. Omów znaczenie systemu wartości w funkcjonowaniu społecznym dziecka.
3. Określ czynniki wpływające na kryzys autorytetów we współczesnym świecie.
6. Potrzeby dziecięce w percepcji dzieci i dorosłych
Małgorzata Lipiec
Potrzeba to stan, w którym jednostka odczuwa brak czegoś i jednocześnie dąży do
zaspokojenia owego braku (T. Wilk 2002). Potrzeba jest „sytuacją niestałej lub zaburzonej
równowagi w zachowaniu się organizmu”, jest specyficznym stanem psychicznym, który
powstaje w wyniku interakcji celów życiowych jednostki z jej aktualną sytuacją
psychologiczna (A. Lisowski 1996, s. 19). Potrzeby dotyczą „tego, co jest człowiekowi
niezbędna, aby istniał jako organizm, rozwijał się jako osoba i był wolny psychicznie”
(K. Obuchowski 1995, s. 13). Potrzeba to brak czegoś, który wprowadza organizm
w niepożądany stan i stanowi motyw do działania w kierunku odpowiedniej metody, analizy
stanu z punktu widzenia zaspokojenia potrzeby. Może być wywołana przez dysharmonię
(popędy, instynkty, motywy, dążenia, aspiracje) lub przez stan zewnętrznej konieczności
określonej przez kogoś lub coś (D. Waloszek 2006).
Prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka (szczególnie młodszego) jest możliwy przy
spełnieniu podstawowych warunków, takich jak zaspokojenie potrzeb, doświadczanie miłości
i akceptacji ze strony rodziców, bogate kontakty społeczne. Najważniejszą potrzebą
odczuwana przez dziecko jest poczucie bezpieczeństwa, szczególnie bezpieczeństwa
emocjonalnego, czyli poczucie komfortu psychicznego, głębokiego przywiązania do drugiej
osoby. Doświadczenie to płynie z faktu poczucia, że jest ono kochane, akceptowane i ważne
(L. Katz 2000; E. Jundziłł 2005; M. Ziemska 2009).
Kolejną istotną potrzebą jest optymalne poczucie własnej wartości, które kształtuje
się w odpowiedzi na działania ważnych dla dziecka osób przez cały okres dorastania.
Stanowi ono wynik oceny samego siebie według kryteriów nabywanych we wczesnym
dzieciństwie i dostarczanych przez rodziców, najbliższe otoczenie, grupę etniczną,
rówieśniczą i społeczeństwo. Kryteria te nie są jednakowe dla wszystkich rodzin,
np. w jednej rodzinie podstawowym kryterium może być dojrzałość intelektualna, a w drugiej
sprawność fizyczna.
Potrzeba związana z posiadaniem przez dziecko poczucia, że warto żyć, że jego
istnienie jest celowe, sensowne, ciekawe oraz dające zadowolenie najczęściej realizowana
jest poprzez taką organizację zajęć (w szkole, w czasie wolnym), aby dzieci postrzegały
je, jako autentyczne, sensowne, atrakcyjne, wartościowe, absorbujące i satysfakcjonujące.
Powinny one umożliwić im wykorzystanie własnych doświadczeń oraz odtworzenie własnego
otoczenia (L. Katz 2000).
Dzieci pragną, aby dorośli pomogli im w zrozumieniu doświadczeń, w lepszym,
doskonalszym oraz pełniejszym zrozumieniu ich własnego świata, jak i innych ludzi
oddalonych w czasie i przestrzeni. Ważną potrzebą zgłaszaną przez dzieci jest konieczność
posiadania autorytetu ludzi dorosłych, który płynie z ich większego doświadczenia, wiedzy
39
oraz życiowej mądrości. Niewłaściwa jest zarówno postawa skrajnie autorytarna
(autokratyczna), jak i permisywna (przyzwalająca). Dzieci powinny mieć poczucie, iż dorośli
mają znaczącą władzę nad ich życiem, jednocześnie okazując im ciepło, wsparcie duchowe
oraz zachętę. Sprzyja temu jasne wyjaśnienie powodów stanowienia nieprzekraczalnych
granic przy jednoczesnym szacunku dla dziecka, jego poglądów, odczuć i pragnień.
Dzieci potrzebują kontaktu z dorosłymi, którzy posiadają cechy charakteru, jakie
rodzice chcieliby rozwinąć w swych dzieciach. Osoby takie powinny mieć jasno określone
zasady postępowania, ukształtowany charakter, światopogląd, hierarchię wartości oraz
dążenia życiowe (L. Katz 2000). Nie zaspokojenie wyżej opisanych potrzeb prowadzi w
sposób bezpośredni do wzrostu napięcia psychicznego, które w konsekwencji wyzwala
energię skierowaną przez dziecko w stronę zachowań niepożądanych (np. agresji),
natomiast ciągłe, powtarzające się frustracje prowadzą do reakcji nerwicowych
(nadpobudliwość, zahamowanie psychoruchowe) (M. Sitarczyk 2001).
D. Waloszek (2006) zauważa, że jedną z najważniejszych potrzeb dziecka jest
potrzeba kreacji, która jest źródłem celów związanych z wprowadzaniem dziecka w krąg
zachowań odpowiedzialnych, wyrażających zapotrzebowanie rozwojowe na samodzielność.
Człowiek, od dzieciństwa, odbierając ze świata luźne wrażenia, musi je odpowiedzialnie
zespalać w jednolity obraz. Czyni to subiektywnie, twórczo, gdyż czyni to w sobie wiadomym
celu i formie. Aby móc funkcjonować w świecie społecznym, biologicznym, musi próbować je
obiektywizować. W tym procesie niezbędna jest obecność dorosłego człowieka, który będąc
już w świecie pokaże granice tworzenia. Człowiek skazany jest na twórczość - niczego bez
niej nie mógłby poznać ani zrobić. W tym tkwi sens edukacji i socjalizacji, bazującej na
potrzebie kreacji/tworzenia. Potrzeba ta powinna znaleźć urzeczywistnienie w pracy
edukacyjnej. W aktywności dziecka łatwo dostrzec silną tendencję do przetwarzania.
Tendencja ta jest wyrazem wrodzonej potrzeby bycia kreatywnym (potrzeby kombinowania,
przekształcania, manipulowania). Wskaźnikiem jej obecności są zepsute zabawki,
zdemontowane całości.
Potrzeba emocjonalności jest istotną dla dziecka potrzebą, która zawiera w sobie
zapotrzebowanie dzieci na bezpieczeństwo. Potrzeba kreacji i potrzeba emocjonalności, jeśli
znajdą warunki urzeczywistnienia się gwarantują poczucie bezpieczeństwa, co zapewnia
szanse na poszerzanie kręgów penetracji siebie (własnej podmiotowości) i otoczenia
(fizycznego, społecznego – podmiotowości społecznej). Pomostem do harmonijnej dorosłości
są urzeczywistniane w dzieciństwie potrzeby, głównie emocjonalności, kreatywności i zabawy
(D. Waloszek 2006).
Silną potrzebą psychiczną odczuwaną przez dziecko jest potrzeba właściwego
klimatu psychicznego, w którym odbywa się jego rozwój. Nastrój życzliwości, spokoju,
poszanowania osobistej godności dziecka wpływa na kształtowanie się jego charakteru.
Kolejne potrzeby dzieci to potrzeba poczucia bezpieczeństwa, jako jeden z najważniejszych
warunków właściwego klimatu psychicznego. Dzieci wymagają spokoju, zaufania, opieki
i szacunku, dlatego też istotne jest zaspokajanie potrzeb życzliwości, sympatii i miłości.
Wyrażają się one poprzez autentyczne pragnienie dobra dziecka, uczciwą postawę wobec
niego, zainteresowanie nim, szukanie dobrych stron jego charakteru, dostrzeganie wad
i równoczesną chęć wsparcia. Znacznie silniejsza (niż u dorosłych) jest potrzeba kontaktów
z innymi ludźmi. Obok potrzeby bycia w rodzinie (dziecko pragnie zgody, łączności,
harmonii) ważny jest także kontakt z rówieśnikami, potrzeba aktywności, potrzeba poczucia
wzrostu i rozwoju, spostrzegania piękna, wzoru, ideału (pragnienie odkrywania piękna, ale
40
i dobra, szczęścia) oraz potrzeba indywidualizacji (J. Niedźwiedź 2008). Ważną potrzeba
dziecka jest potrzeba religijności. Początkiem wychowania religijnego jest doświadczanie
miłości w rodzinie, zaś zaspokojenie tej potrzeby należy do rodziny i Kościoła (T. Kukołowicz
1991).
A.E. Tansley na podstawie obserwacji dzieci wyróżnia następujące potrzeby
przejawiane przez najmłodszych:
•
potrzeba bezpieczeństwa (trwałej, stabilnej rodziny, bezpieczeństwa najbliższych,
konsekwencji i przewidywalności w działaniach wychowawczych);
•
potrzeba bycia kochanym, ale także potrzeba odwzajemniania miłości;
•
potrzeba uznania przez inne dzieci;
•
potrzeba odnoszenia sukcesów i uznawania wyników jego pracy (brak sukcesów
szkolnych może doprowadzić do poszukiwania ich na drodze przestępczej);
•
potrzeba stałego i konsekwentnego podążania do zdobywania niezależności
i podnoszenia odpowiedzialności;
•
potrzeba aktywności i nowych doświadczeń (dzieci mają wysokie tendencje
badawcze, chęć uczenia się).
Zaspokojenie potrzeb rozpoczyna się od umiejętności ich wyrażania. W zaspokajaniu
potrzeb istnieje próg bezpieczeństwa niedomiaru i nadmiaru. Jego przekroczenie grozi
zaburzeniami w rozwoju. Ciągłe braki lub prymitywne formy zaspokajania potrzeb jedzenia
i picia, jak też trwałe nadmiary i zbyt wyszukane formy w tym zakresie mogą poważnie
zakłócić rozwój organizmu i osobowości dziecka. Nie istnieje natomiast groźba
przekroczenia górnego progu bezpieczeństwa w odniesieniu do potrzeb duchowych. Im
bardziej intensywne i różnorodne tym wyższy jest poziom rozwoju dziecka. Jest to tzw.
proces ukulturalniania potrzeb, który polega na zastępowaniu starych form coraz
doskonalszymi, bardziej kulturalnymi (L. Dyczewski 1991).
Zaspokojenie potrzeb dziecka zależy od:
środowiska przestrzennego (miejsce zamieszkania, sposób zagospodarowania
przestrzeni mieszkalnej, natężenie hałasu, światła, ilość domowników);
obecności bliskich osób – ich głosu, dotyku, kołysania, podnoszenia, zabawy,
rozmowy, wskazań i upomnień;
twórczego kontaktu z dzieckiem kształtującego umysł, wyobraźnię i zdolności
manualne poprzez zabawę oraz różnorodną twórczość artystyczną (L. Dyczewski
1991).
Za najważniejsze dla dzieciństwa potrzeby uznajemy potrzeby biologiczne (ruchu,
pragnienia, łaknienia, regulacji wypoczynku i wysiłku, ciszy, zabezpieczenia ciała),
psychiczne (kontaktu zmysłowego z otoczeniem, indywidualnego zapotrzebowania na
aktywność, bycia dowartościowanym, sukcesu, osiągania sprawności, poznawcze (świeżości,
nowości), kreatywności (twórczości) oraz emocjonalne (przede wszystkim ciekawości,
wchodzenia w układy relacyjne, łączenia się z drugim człowiekiem głównie na planie
emocjonalnym, a nie społecznym, schematów adaptacyjno-oceniających) (D. Waloszek
2006).
41
1. Podaj definicje terminu potrzeba i omów wybraną klasyfikację potrzeb człowieka.
2. Scharakteryzuj główne potrzeby rozwojowe dzieci.
3. Wymień konsekwencje braku zaspokojenia najważniejszych potrzeb u dzieci.
7. Specyfika komunikowania się z dzieckiem
Joanna Jankowska, Krzysztof Król
Trudno wyobrazić sobie życie w społeczeństwie czy w rodzinie bez komunikowania
się z innymi. Komunikacja daje nam szansę na wymianę myśli, współdziałanie, podążanie,
w tym samym kierunku osiąganie wspólnych celów,. Dzięki niej dowiadujemy się, co czują
i myślą inni, a także możemy wyrazić siebie. Komunikowanie się to przekazywanie sobie
informacji, to wymiana werbalnych, wokalnych bądź pozawerbalnych(mowa ciała) sygnałów
(symboli) w celu uzyskania porozumienia w obszarze intencji, zamiarów, myśli i uczuć.
Dzięki tej wymianie ludzie mogą nie tylko sprawnie współpracować, ale zaspokajają swoje
podstawowe potrzeby (Ronald, Lawrence, Russell 2007).
Potrzeby biologiczne (fizjologiczne). Badania potwierdzają, że ludzie, którzy często
rozmawiają z bliskimi, również o negatywnych doświadczeniach osobistych, są bardziej
zadowoleni z życia i cieszą się lepszym zdrowiem i samopoczuciem, niż ci, którzy
przeżywają je w skrytości
Potrzeby tożsamościowe. Porozumiewanie się daje nam więcej niż tylko możliwość
przeżycia. Jest jedynym prawdziwym źródłem wiedzy o nas samych. Nasze poczucie
tożsamości, (kim jestem, jaki jestem) rodzi się przede wszystkim w relacjach z innymi ludźmi,
które nas określają. Informacje, które otrzymujemy na swój temat we wczesnym dzieciństwie
są najważniejsze, choć wpływ innych ludzi trwa przez całe życie.
Potrzeby społeczne. Porozumiewanie się nie tylko pomaga nam określić, kim
jesteśmy, dzięki niemu powstają wszelkie relacje interpersonalne, które są podstawą
wszelkich więzi społecznych. Dom rodzinny jest miejscem, gdzie jednostka nawiązuje
pierwsze relacje społeczne, dlatego też znaczenie ma sposób komunikowania się rodziców
z dzieckiem.
Analizując skuteczne sposoby porozumiewania się, szczególnie z dzieckiem należy
pamiętać o tym, że (Ronald, Lawrence, Russell 2007):
•
Komunikacja ma charakter transakcyjny, jest to dynamiczny proces, który zachodzi
poprzez interakcje. Partnerzy komunikacji mają na siebie wzajemny wpływ i od ich
wzajemnego zaangażowania zależy jej skuteczność. W ten sposób powstaje
obustronnie wzmacniany cykl, w którym dorośli i dzieci kształtują nawzajem swoje
uczucia i zachowania.
•
Porozumiewanie się może być zamierzone lub niezamierzone, bardziej lub mniej
świadome. Jakkolwiek zachowuje się człowiek dorosły wobec dziecka dostarcza mu
informacji o swoich myślach, uczuciach i postawach względem niego.
•
Każda wiadomość ma treść i aspekt relacyjny. Każde werbalne stwierdzenie ma swój
wymiar treściowy, zawiera konkretną informację o faktach. Często jednak
42
zapominamy, że każda wiadomość zawiera też komponent relacyjny, który wyraża
uczucia mówiącego do drugiej osoby oraz określa charakter relacji, jaką proponujemy
naszemu rozmówcy.
•
Porozumiewanie się jest nieodwracalne. Nie można cofnąć czasu, wymazać słów lub
zatrzeć wrażenia, jakie zrobiliśmy na rozmówcy naszym zachowaniem. Na szczęście
czasem udaje się wyjaśnić nieporozumienie i wyprowadzić z błędu drugą osobę. Nie
jest to jednak proste i wymaga dużo wysiłku lub zastosowania specjalnych technik
komunikacyjnych takich jak: parafraza, klaryfikacja itp.
•
Porozumiewanie się jest niepowtarzalne. Nawet wobec tej samej osoby nie da się
ponownie odtworzyć identycznego zdarzenia. Nasze zachowania bywają podobne,
lecz wzajemne uczucia zmieniają się nieustannie. Należy pamiętać, że „takie same”
słowa i zachowania są za każdym razem inne.
V. Satir (1988) opisuje styl najbardziej optymalnego komunikowania się w rodzinie
szczególnie z dziećmi i młodzieżą. Przykładem tego stylu komunikowania się jest
komunikacja „wprost”. Jest to szczere i uczciwe mówienie o swoich uczuciach, bez
naruszania godności własnej oraz godności innych. Ten sposób komunikowania się wymaga
dojrzałości i odpowiedzialności za fakt bycia modelem dla dziecka. Zachowanie
charakteryzujące się dojrzałym sposobem komunikowania się określone, jako funkcjonalne,
pozwala radzić sobie w sposób naturalny, i kompetentny, tworząc funkcjonalne granice
między sobą a innymi. Podstawą tego stylu jest umiejętność posługiwania komunikatami „ja”,
w odróżnieniu od komunikatów „ty”. Niewskazane jest ocenianie i etykietowanie rozmówcy
a jedynie informowanie go, co myślimy, jak się czujemy, i do jakiego zachowania skłania nas
zachowanie naszego rozmówcy. Satir (1988), twierdzi, iż aby komunikacja w rodzinie
pozwalała na osobisty rozwój każdego z jej członków, muszą być spełnione następujące
warunki:
1. każdy członek rodziny powinien być zdolny do wyrażania spójnie, dokładnie i jasno
tego, co widzi, słyszy, czuje i myśli o sobie i innych w ich obecności;
2. do każdej osoby należy odnosić się jak do niepowtarzalnej jednostki, której należy się
szacunek;
3. różnice między członkami w rodzinie muszą być otwarcie uznane i używane w celu
rozwoju, a nie widziane jak coś zagrażającego.
Prowadzenie dialogu jest, zatem sztuką i wartością, której trzeba się uczyć.
W prawdziwym dialogu rodzic ma możliwość ukształtować w dziecku właściwy stosunek do
otaczającej rzeczywistości i ukazać mu akceptowaną społecznie hierarchię wartości. Wśród
wielu elementów szczególne miejsce zajmuje skupienie wyłącznej uwagi na dziecku
i koncentracja na tym, co ono mówi, a także obserwowanie jego mimiki i innych zachowań
(M. Dłucik, L. Lubińska, 2005).
W komunikacji pomiędzy rodzicami i dziećmi duże znaczenie ma język akceptacji.
Przejawia się on w znalezieniu czasu dla dziecka, gdy ma ono problem, biernym i aktywnym
słuchaniu, stwarzaniu warunków i zapewnieniu możliwości wypowiedzenia przez dziecko
swojego problemu. Psychologiczny i wychowawczy aspekt komunikowania się z dziećmi
zawiera następujące wskazówki (Faber, Mazlish 1993) adresowane zarówno do rodziców,
jak i opiekunów i wychowawców:
43
•
należy tak komunikować się z dziećmi, aby pomóc im by radziły sobie z własnymi
uczuciami,
•
komunikacja powinna zachęcać dziecko współpracy i współdziałania,
•
zamiast karania i oceniania należy stosować informacje zwrotne oraz opisywać fakty
i wskazywać konsekwencje,
•
komunikaty dorosłych powinny zachęcać dziecko
pokonywania trudności na miarę możliwości dziecka,
•
otwarta i szczera komunikacja powinna uwalniać dzieci od grania ról i chronić przed
stosowaniem i doświadczaniem manipulacji.
do
samodzielności,
oraz
Nieprawidłowa komunikacja w rodzinie destrukcyjnie wpływa przede wszystkim na
dzieci powodując u nich wiele fizycznych i psychologicznych urazów Należy pamiętać, iż styl
porozumiewania się nabyty w dzieciństwie utrzymuje się przez całe życie, a jego zmiana
wymaga często wielogodzinnych sesji terapeutycznych. W niektórych rodzinach komunikację
zaburzają reguły dotyczące zakazów uzewnętrzniania uczuć, unikania pewnych tematów,
ujawniania sytuacji konfliktowych lub zachowania się w określony sposób.
T. Gordon (2002) uważa, że najlepszym sposobem komunikowania się jest język
akceptacji. Sformułował następujące wskazówki mające ułatwić rodzicom proces
komunikowania się z dzieckiem:
1) Dzieci buntują się przed zmianą zachowania, jeśli się im rozkazuje bądź grozi
konsekwencjami, które na nie spadną, jeśli go nie zmienią.
2) Dzieci nie słuchają rodziców, którzy moralizują, wygłaszają kazania, prowadzą
wykłady czy pouczają.
3) Komunikaty „ty” przekazują następującą informację relacyjną: mam prawo cię
oceniać, jesteś mniej ważny niż ja.
4) Komunikaty „ty” nie dają dzieciom możliwości samodzielnego wykształcenia
zachowań, które uwzględniałyby również potrzeby rodziców.
5) Dzieci czują się winne, gdy dyskredytuje się je wypowiedziami wartościującymi bądź
znieważającymi.
6) Komunikaty krytyczne i pełne wyrzutów są szkodliwe dla poczucia własnej wartości
dziecka.
7) Dzieci czują się odrzucone lub nawet niekochane, gdy słyszą komunikaty, które
przekazują im informacje, jak są „złe” lub „głupie”, „nierozważne” czy „bezmyślne”.
8) Komunikaty Ty wywołują zachowania reaktywne, które powracają do rodziców na
zasadzie naśladowania i powielania wzorców.
1. Omów błędy stosowane przez rodziców w procesie komunikacji z dzieckiem.
2. Podaj główne zasady prawidłowej komunikacji rodziców z dzieckiem.
3. Przedstaw warunki ułatwiające zaistnienie prawidłowej komunikacji pomiędzy dorosłym
a dzieckiem.
44
8. Przemoc wobec dzieci
Joanna Jankowska, Agata Niedźwiecka-Stopyra
Przemoc - są to wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność
jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka
i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich
(Pospiszyl 1999). Jest to taka konstelacja zachowania, okoliczności i warunków
środowiskowych, która hamuje rozwój wrodzonych, potencjalnych możliwości człowieka oraz
jego naturalne dążenie do samorealizacji. Zachowania uznawane za przemoc zawsze noszą
znamiona agresji i są sumą następujących czynników (Gil 1978):
- afekt, uczucie – gniew,
- reakcje -zadawanie bólu,
- intencja - wyrządzenie krzywdy.
Przemoc jak każde trudne doświadczenie, odciska swój ślad w psychospołecznym
funkcjonowaniu dziecka. Wagę tego doświadczenia podkreśla fakt, że jego sprawcami są
najczęściej rodzice lub opiekunowie, a więc osoby naturalnie predysponowane do
zapewniania dziecku poczucia bezpieczeństwa i dawania wsparcia. Z tego powodu sytuacja
dziecka źle traktowanego jest trudna w dwójnasób. Nie tylko przez fakt przeżywania
przykrych doświadczeń, ale dodatkowo, ze względu na odczuwaną bezradność
i osamotnienie.
Zarówno badania eksperymentalne jak i diagnostyczne (Piekarska 1991, Czyż 1992),
wskazują jednoznacznie, iż najczęstszą formą przemocy, jaką stosują rodzice wobec swoich
dzieci to agresja słowna, fizyczna i symboliczna (niejawna, ukryta), a „najpopularniejsze” jej
przejawy to chłód emocjonalny i odrzucenie dziecka, krytykowanie i poniżanie, oraz klapsy
lub „solidne lanie” wymierzane ręką. Najczęściej spotykaną formą przemocy seksualnej jest
dotykanie narządów płciowych. Sprawcami nadużyć seksualnych są zwykle osoby obce,
następnie krewni: wujkowie, ciotki, kuzyni, w dalszej kolejności rodzeństwo i rodzice
(Kmiecik-Baran 1999). Często spotykanym stereotypem jest przekonanie, że nadużyć
seksualnych wobec dzieci dokonują osoby zaburzone psychicznie - ale tak nie jest.
Sprawcami najczęściej są osoby, których nigdy nie posądzono by o zaburzenia seksualne
lub psychiczne (Lew-Starowicz 1992).
W literaturze psychologicznej można spotkać wiele podziałów rodzajów i form
przemocy wobec dzieci rodzinie. Oto niektóre z nich:
•
•
•
Przemoc fizyczna – agresywne zachowania wobec dziecka lub działania powodujące
nieprzypadkowe urazy dziecka (Zespół Dziecka Maltretowanego), popychanie,
szarpanie, kopanie, duszenie,
Przemoc psychiczna (emocjonalna) - rozmyślne niszczenie lub znaczące
ograniczanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, to bezustanny atak na dobre
samopoczucie dziecka, wyzwiska, emocjonalne odrzucenie, nadmierne wymagania,
jak też wyśmiewanie, upokarzanie, izolacja,
Przemoc seksualna- rozmowy o treści seksualnej (wyrażanie opinii na temat
atrakcyjności erotycznej dziecka lub własnej, opowiadanie dziecku o swojej
45
•
aktywności seksualnej z innymi osobami), eksponowanie anatomii i czynności
seksualnych, kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała,
Zaniedbanie – to chroniczne niezaspakajanie podstawowych potrzeb fizycznych
i emocjonalnych dziecka, objawami zaniedbania są: głód, niedożywienie, niska waga,
brak higieny osobistej, objawy braku opieki medycznej, niewłaściwy ubiór i in,
(Badura-Madej 1996)
Inny podział proponuje I. Jundziłł (Jundziłł 1993):
•
Przemoc bezpośrednia – obejmuje przemoc psychiczną jak i fizyczną,
•
Przemoc pośrednia – zazwyczaj psychiczna, emocjonalne pogrążanie, plotka,
pomówienie, Przemoc fizyczna – agresywne zachowanie w dwóch formach:
•
Forma czynna – bicie, potrząsanie, szarpanie, kopanie,
•
Forma bierna – zakazy mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb biologicznych,
•
Przemoc psychiczna – zazwyczaj werbalna, poniżanie, stwarzanie poczucia
zagrożenia,
•
Przemoc strukturalna – poprzez nieprawidłowe struktury społeczne, złe przepisy
prawne,
•
Przemoc jawna – grupowa lub interpersonalna, objawy są dobrze widoczne, zwykle
są świadkowie,
•
Przemoc ukryta – przede wszystkim w domu, brak świadków, ofiary nie zgłaszają się
na policję.
Przemoc wobec dzieci jest zjawiskiem społeczno-psychologicznym, mającym
wielorakie uwarunkowania związane z siłami tkwiącymi w jednostce, w rodzinie, a także
w środowisku i kulturze, w której funkcjonuje zarówno jednostka, jak i rodzina (Belsky 1989).
Pod wpływem szczególnej kombinacji wspomnianych czynników rozwija się taki styl
interakcji w rodzinie, który prowadzi do przemocy. Jest on widoczny w następujących
postawach rodzicielskich:
•
•
•
•
•
Odrzucająca – dorosły ignoruje potrzeby dziecka i traktuje je jako osobę bez wartości,
pozbawioną praw,
Terroryzująca – dorosły bezustannie obraża dziecko, dokucza mu, stwarza atmosferę
zagrożenia – lęku, niepewności,
Ignorująca – dorosły nie reaguje na sygnały potrzeb dziecka, pozbawia je opieki,
deprywuje jego potrzeby, nie stymuluje rozwoju,
Izolująca- dorosły uniemożliwia dziecku nawiązywanie naturalnych kontaktów
rówieśniczych, zmusza do przebywania w samotności, ogranicza aktywność,
Wymagająca – stawia się dziecku wygórowane wymagania, ignorując możliwości
i wydolność dziecka, jednakże w sytuacji sprostania im, krytykuje się dziecko lub
wymierza karę fizyczna.
Przemoc wobec dziecka to nie tylko bicie lub wykorzystywanie seksualne.
Krzywdzenie może przybierać formy bardziej subtelne i często wcale niekojarzone z
przemocą. Niewielu rodziców czy opiekunów zdaje sobie sprawę z tego, że formą
wyrządzania krzywdy dziecku jest wykorzystywanie psychicznej przewagi dorosłego w celu
umniejszania jego godności (Forward, Frazie 1999)
46
Przybiera ona następujące formy:
1. Uczuciową niedostępność, brak reakcji emocjonalnej, zaniedbanie – rodzice lub
opiekunowie są zaabsorbowani własnymi trudnościami, takimi jak zły nastrój,
problemy psychiczne (np. depresja poporodowa), własnym poczuciem krzywdy lub
przytłaczającymi obowiązkami w pracy. Nie są w stanie zaspokoić potrzeb
emocjonalnych dziecka sami, ani znaleźć innych sposobów ich zaspokojenia.
2. Przypisywanie dziecku negatywnych cech, błędna ocena dziecka - wrogość,
oczernianie, odrzucanie, dziecko postrzegane jest jako nie spełniające oczekiwań
i zasługujące na złe traktowanie.
3. Niekonsekwentne i niewłaściwe dla rozwoju dzieci interakcje - stawianie dziecku
wymagań wykraczających poza możliwości na danym etapie rozwoju, nadmierna
opiekuńczość, ograniczenie poznawania i uczenia się, narażanie na zawstydzające
lub traumatyczne wydarzenia np. stawianie dziecka w sytuacji świadka przemocy
domowej, próby samobójczej rodzica, często jest to zachowanie nieświadome,
4. Nie uznawanie lub lekceważenie indywidualności i odrębności dziecka wykorzystywanie dziecka do zaspokojenia potrzeb psychologicznych rodzica,
nieumiejętność rozróżniania między rzeczywistością a życzeniami i oczekiwaniami
dorosłego.
5. Uniemożliwianie dziecku adaptacji społecznej - wspieranie postaw antyspołecznych
np. przekupstwo, zaniedbanie psychiczne, nie zapewnienie odpowiedniej stymulacji
poznawczej, uczenia się, nakłanianie do czynów przestępczych lub izolowanie
dziecka.
Wachlarz zachowań używanych przez dorosłych w celu skrzywdzenia dziecka jest
ogromny. Może on zawierać również:
1. Nadużywanie wyższej pozycji rodzica – narzucanie woli, szantaż finansowy,
negowanie osiągnięć dziecka, narzucanie swojej pomocy, manipulowanie relacjami
dziecka z rodzeństwem.
2. Napaści werbalne – zniewagi, oskarżenia, wyzwiska, uszczypliwości, sarkazm,
ironiczne żarciki, wysyłanie sprzecznych komunikatów.
3. Szantaż emocjonalny – wymuszanie posłuszeństwa pod groźbą naruszania
wzajemnych relacji, poprzez zdecydowane i brutalne stawianie warunków,
wykorzystywanie empatii i współczucia dziecka, nagradzanie w zamian za
podporządkowanie, sugerowanie choroby, zaburzeń emocjonalnych, stosowanie
negatywnych porównań.
4. Rywalizowanie z dzieckiem – rodzic przekazuje dziecku komunikat, że w pewnych
obszarach ma być od niego gorsze.
5. Wymaganie perfekcjonizmu – rodzice wymagają od dziecka spełnienia swoich,
często wygórowanych oczekiwań i sumienne rozliczają je z tego, dziecko nie ma
prawa do błędów, natomiast za porażki jest karane odebraniem uczuć.
W przypadkach psychicznego zaniedbania czy krzywdzenia dziecka sprawcą jest
niemal zawsze osoba, do której dziecko jest przywiązane emocjonalnie. Często pomimo
deklarowanej miłości i przywiązania, rodzice bądź opiekunowie krzywdzą swoje dzieci,
ponieważ (Forward 1995):
•
nie umieją zaakceptować frustracji, jaka towarzyszy odmowie dziecku,
47
•
•
•
ich własne doświadczenia z dzieciństwa wskazujące na to, że nie można nikomu
ufać,
boją się samotnej i nieszczęśliwej starości, próbują, więc przywiązać do siebie
dziecko, nie zważając na koszty, jakie ono w związku z tym poniesie,
próbują poradzić sobie z własnymi słabościami, stosując siłę i kontrolę.
Rozpoznanie i zdiagnozowanie rozmiaru przemocy, jakiej doświadcza dziecko ze strony
rodziców bądź opiekunów nie jest łatwe Należy brać pod uwagę różnorodne objawy, oto
niektóre z nich:
Objawy fizyczne:
•
sińce, ślady uderzeń, oparzeń np. papierosem, cięte rany, wielokrotne złamania,
opuchlizny
•
lęk przed rozbieraniem się, dotknięciem, fizyczną bliskością,
•
nieadekwatny do pory roku strój,
•
lęk przed powrotem do domu,
•
lęk przed kontaktem indywidualnym z dorosłym,
•
złe funkcjonowanie w kontaktach społecznych – nadmierna agresja lub też
bierność, apatia,
Objawy emocjonalne:
•
wzrost napięcia emocjonalnego,
•
wzmożona czujność, niezdolność do rozluźnienia,
•
tłumiony płacz lub ciche popłakiwanie w ukryciu,
•
niska samoocena, obniżone poczucie własnej wartości,
•
poczucie odrzucenia, opuszczenia,
•
chroniczny smutek, poczucie odrętwienia, depresja,
•
zmienność nastroju, płaczliwość, słaba kontrola emocji, impulsywność,
•
problemy w rozwoju poczucia własnej tożsamości,
Objawy społeczne:
•
wycofanie, skłonność do izolacji,
•
nieufność wobec innych
•
nieumiejętność nawiązania kontaktu, podtrzymania więzi, pozyskania przyjaciół,
•
wrogość,
•
wzrost irytacji w przypadku różnych trudności, niekontrolowane wybuchy złości,
•
spadek poczucia kompetencji,
Objawy sugerujące wykorzystanie seksualne dziecka:
•
częste lub szczegółowe poruszanie spraw seksu w rozmowie lub zabawie,
48
•
seksualizacja kontaktów międzyludzkich,
•
wciąganie młodszych dzieci w nietypową aktywność seksualną,
•
świadomość seksualna wykraczająca poza poziom dojrzałości dziecka,
•
masturbacja,
•
dawanie do zrozumienia, że ma się jakąś tajemnicę,
•
ucieczki z domu,
•
próby samobójcze,
•
problemy psychiatryczne dziecka,
•
niepowodzenia w nauce,
•
zachowania autoagresywne, niebezpieczne sporty, nałogi,
•
zaburzenia snu i łaknienia,
•
samookaleczenia,
We współczesnej literaturze wiktymologicznej uważa się, że dziecko, które jest
świadkiem przemocy w rodzinie, staje się również dzieckiem krzywdzonym. Prezentuje,
bowiem takie same objawy jak dziecko, wobec którego stosuje się przemoc. Dzieci, które
obserwują przemoc i są też bezpośrednio krzywdzone przez jednego lub oboje rodziców,
podlegają podwójnej wiktymizacji. Dzieci, których matki są maltretowane, dwa razy częściej
stają się ofiarami nadużyć niż dzieci z domów bez przemocy (Pospiszyl I. 1994).
Zaburzenia emocjonalne u dzieci, które są świadkami przemocy w rodzinie
przejawiają się najczęściej w kilku aspektach (Badura-Madej, Dobrzyńska-Mesterhazy 2000):
w zaburzeniach zachowania w postaci agresywnych zachowań, okrucieństwa wobec
zwierząt, napadów złości, zachowań typu acting-out, nadruchliwości, wagarowania,
zachowań przestępczych;
•
w emocjonalnych problemach: lęku, smutku, złości, wycofaniu, niskiej samoocenie;
•
w problemach funkcjonowania społecznego: odrzuceniu
niezdolności do empatii, małych umiejętnościach społecznych;
•
w problemach funkcjonowania poznawczego : słabych wynikach w szkole, opóźnieniu
w rozwoju intelektualnym, opóźnieniu w rozwoju mowy;
•
w zakresie zdrowia fizycznego: bezsenności, zaburzeniach jedzenia, symptomach
chorób psychosomatycznych, słabym rozwoju motorycznym i fizycznym, moczeniu
nocnym i in.
przez
rówieśników,
Dzieci będące świadkami przemocy między rodzicami mają również trudności
we właściwym rozumieniu miłości i bliskości w związku. Błędne wyobrażenia na ten temat
staja się później podstawą do zaburzeń w relacjach z partnerem.
Analiza literatury tematu zarówno teoretycznej jak i empirycznej wyraźnie wskazuje,
iż nie ma pojedynczej przyczyny krzywdzenia dzieci. Zawsze musi zaistnieć konstelacja
czynników, które predysponują do wystąpienia przemocy. Czynniki te (w literaturze
określane często, jako źródła przemocy) zawsze utrudniają nawiązanie prawidłowych relacji
49
z dzieckiem, bądź pogarszają u sprawcy przemocy kontrolę nad własnymi emocjami.
Reasumując oto najważniejsze z nich:
•
dzieci niechciane
•
dzieci nie spełniające oczekiwań rodziców
•
dzieci nadpobudliwe, ruchliwe,
•
choroby, uzależnienia rodziców
•
problemy ekonomiczne rodziny,
•
braki w wykształceniu i wiedzy o problemach dziecka,
•
rodziny żyjące w izolacji społecznej,
•
kulturowe wzorce wychowania poprzez kary cielesne,
•
przeżycie własnej krzywdy w dzieciństwie,
•
urodzenie dziecka przed 18 r. ż.,
•
brak kontroli własnych zachowań rodziców w przypadku gniewu, frustracji,
•
przekazywane wzorce nadużywania seksualnego w rodzinie pokoleniowo,
•
zaburzenia więzi seksualnych i emocjonalnych między rodzicami,
•
klimat agresji i przemocy w rodzinie,
•
wada rozwojowa dziecka,
•
śmierć poprzedniego dziecka,
•
duża różnica wieku rodziców
•
zaburzenia psychiczne i umysłowe rodziców,
•
dzieci z różnych związków (Badura – Madej, 1996)
Charakteryzując rodziców stosujących przemoc, wyróżniono sześć
elementów szacowania ryzyka wystąpienia przemocy wobec dziecka:
ważnych
•
wiedza i postawy wobec wychowywania dziecka - rodziny stosujące przemoc
przejawiają odmienne nastawienie do rozwoju dziecka niż nie stosujące przemocy.
Rodzice stosujący przemoc mają nierealistyczne oczekiwania wobec zdolności
własnych dzieci, ujawniają wobec nich bardzo wysokie wymagania (Feshbach 1980).
Wiele przypadków przemocy wynika z bezsensownych starań rodziców, by skłonić
dziecko do zachowań, które wykraczają poza aktualny etap jego rozwoju.
•
postrzeganie przez rodzica zachowania dziecka - rodzice stosujący przemoc mają
bardziej negatywne zdanie na temat zachowania dzieci niż rodzicie nie stosujący
przemocy. Postrzegają oni swoje dziecko, jako wymagające i irytujące. Może być to
związane z faktem, że dzieci będące ofiarami przemocy częściej ujawniają problemy
zdrowotne, zaburzenia jedzenia i snu. (Rosenberg i Reppucci 1983). Browne i Saqi
(1987) analizując sposób postrzegania dzieci przez matki w rodzinach stosujących
przemoc zauważyli, że w stanie stresu rozumują one błędnie lub negatywnie oceniają
dziecko. Matki niestosujące przemocy miały bardziej pozytywne spostrzeżenia na
temat własnych dzieci.
50
•
spostrzeżenia dziecka - Hyman i Mitchell (1975) porównywali dzieci, wobec których
stosowano przemoc fizyczną z grupą dzieci pozbawionych właściwej opieki w
rodzinnym domu. Wykorzystywano przy tym Test Stosunków Rodzinnych AnthonyBene. Bite dzieci wyrażały zdecydowanie mniej uczuć wobec matki, zarówno
pozytywnych jak i negatywnych. Dzieci pozbawione opieki, ale niedoświadczające
przemocy fizycznej, wyrażały zarówno pozytywne, jak i negatywne uczucia.
•
szacowanie emocji rodziców i ich reakcji na stres - cechą wspólną sprawców
przemocy jest podwyższony poziom pobudzenia w sytuacjach stresowych.
Stwierdzono, że sprawcy przemocy są zwolennikami karania, grożą dziecku, krzyczą
na nie, niezależnie od typu niewłaściwego zachowania. Natomiast rodzice
niestosujący przemocy wybierają sposoby dyscyplinowania zależnie od okoliczności.
•
obserwowanie zachowania i interakcji rodzic - dziecko - interakcje pomiędzy
niemowlętami doznającymi przemocy a ich matkami pojawiają się rzadziej, mniej jest
interakcji wzajemnych (Burges i Conger 1978). W badaniach obejmujących interakcje
stosujących przemoc matek z własnymi dziećmi zauważono, że matki te ingerują w
zachowania dziecka, poszturchują je, przeszkadzają w zabawie, niekiedy jawnie
okazują wrogość. Natomiast matki zaniedbujące dzieci wykazywały bierność, brak
zaangażowania w kontakt z dzieckiem. Wzorce interakcji w rodzinach stosujących
przemoc i niestosujących przemocy są różne. Rodziców stosujących przemoc określa
się, jako negatywnych i kontrolujących, ujawniających mniej prospołecznych
zachowań, co w efekcie może ukształtować takie przywiązanie dziecka do opiekuna,
w którym brak jest poczucia bezpieczeństwa.
•
ocena przywiązania małego dziecka do rodzica - wielu stosujących przemoc rodziców
było ofiarami przemocy w dzieciństwie. W niektórych przypadkach związek między
doznawaniem przemocy w dzieciństwie i stosowaniem jej wobec własnych dzieci jest
skutkiem zbyt słabych relacji z własnym rodzicem i zakłóceń w tworzeniu się
"bezpiecznego przywiązania".
•
ocena jakości pełnienia roli rodzicielskiej - może być dokonywana w czterech
wymiarach charakteryzujących sposób opiekowania się dzieckiem: wrażliwość - brak
wrażliwości, akceptacja - odrzucenie, współdziałanie - ingerowanie, dostępność –
ignorowanie. Na te wymiary rzutują postawy rodzicielskie, emocje i sposób
postrzegania dziecka. Wymiary te są wzajemnie powiązane i decydują o tym, na ile
prawdopodobne jest odrzucenie dziecka.
1. Jakie mogą wystąpić objawy społeczne i emocjonalne u dziecka – ofiary przemocy?
2. Jakie objawy mogą sugerować seksualne wykorzystanie dziecka?
3. Jakie występują formy przemocy wobec dzieci?
4. Scharakteryzuj źródła przemocy wobec dzieci.
5. Zdefiniuj pojęcie „przemoc wobec dziecka”.
51
9. Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży
Przystosowanie społeczne jednostki do warunków życia społecznego stanowi jedno
z bardziej kontrowersyjnych zagadnień nauk psychologicznych i pedagogicznych. B. Hołyst
zauważa, że „istnieje wiele rodzajów definicji nieprzystosowania społecznego różniących się
zakresem, uwzględnianiem lub pomijaniem czynników etiologicznych, wyróżnieniem
społecznych lub psychologicznych skutków zjawiska nieprzystosowania społecznego,
wymieniających szczegółowe jego objawy, odwołujących się do różnych mechanizmów
psychologicznych określonego zachowania itp.”(B. Hołyst 1991, s.11).
Biorąc pod uwagę fakt, że w literaturze przedmiotu spotykamy różne definicje pojęcia
„nieprzystosowanie społeczne”, R. Kościelak proponuje ująć je w dwie grupy. Pierwszą
grupę stanowią definicje o bardzo dużym zakresie, obejmujące tym pojęciem wszystkie
dzieci, które z jakichkolwiek przyczyn nie mogą uczestniczyć w normalnym życiu
społecznym. Druga grupa to definicje precyzyjniej określające relacje między jednostką
nieprzystosowaną a otoczeniem, zwracające uwagę na adekwatność zachowań w stosunku
do zasad moralnych, zwyczajów i obyczajów przyjętych w danym środowisku. Relacje,
o których mowa, nie polegają wyłącznie na biernym przystosowaniu do otoczenia, ale także
na adekwatnym nań oddziaływaniu (za: Cudak, 1998, s.58 – 59).
Termin nieprzystosowanie społeczne często w literaturze przedmiotu jest
zastępowany innymi określeniami, takimi jak: zaburzenie zachowania, aspołeczność
i antyspołeczność, niedostosowanie, demoralizacja, wykolejenie (np. D. Wójcik 1984;
Z. Ostrihańska 1997; J. Szałański 1989; L. Pytka 2000).
H. Spionek (1985, s. 79) uważa, że za dzieci niedostosowane społecznie należy
uznać te, „...u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru
i osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi a ich
otoczeniem". W definicji tej zwraca się uwagę na zaburzenia sfery emocjonalno-wolowej,
determinujące nieprawidłowe stosunki z otoczeniem i naruszanie norm społecznych.
Te same czynniki konstytuujące istotę niedostosowania wymienia O. Lipkowski (1979, s. 34),
który przez „niedostosowanie społeczne" rozumie „zaburzenie charakterologiczne
o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi
warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami
w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych
danej jednostki.
Podobnie ujmują niedostosowanie społeczne inni polscy psychologowie, a więc M.
Przetacznikowa i M. Susułowska (1969) oraz Z. Ostrihańska (1972) (za: Urban 2000, s. 29).
K. Pospiszyl (1980, s. 15) zauważa, że terminy określające dostosowanie i niedostosowanie
społeczne są mało precyzyjne i trudne do określenia. Autor ten proponuje przyjęcie szerokiej
wersji tego terminu, obejmującej wszelkie formy „wadliwego stosunku do innych ludzi,
wypływającego z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie".
Tak, więc i w tym wypadku podkreśla się wagę zaburzeń emocjonalnych, które jest zespołem
czynników determinujących zachowanie.
52
J. Konopnicki w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku adaptował koncepcję
niedostosowania D.H. Stotta i przyjął za tym autorem tzw. kryteria niedostosowania
społecznego. Według koncepcji Stotta-Konopnickiego dziecko społecznie niedostosowane:
1) Nie działa w swoim najlepszym interesie. Motywacja jego kroków jest w związku
z tym nierealistyczna. Jest dowodem posuniętej frustracji.
2) Takim samym dowodem frustracji jest fakt, że dziecko takie swoim działaniem
stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których
stosunkowo łatwo mogło uniknąć.
3) Reakcje takiego dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć i na ogół
są one nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały. To powoduje, że dziecko
takie rzadko, kiedy jest sprawiedliwie oceniane przez mało wytrawnych i wnikliwych
pedagogów.
4) Dalszą charakterystyczną cechą takiego dziecka jest brak sukcesów, które są
przecież głównym motorem ludzkiego działania.
5) Brakowi sukcesu musi towarzyszyć złe samopoczucie dziecka, które w ostateczności
wyraża się tym, że czuje się nieszczęśliwe.
Kryteria te odzwierciedlają dwoistą naturę niedostosowania - zewnętrzny przejaw
niedostosowania stanowi o jego naturze socjologicznej, chociaż w gruncie rzeczy jest to
zjawisko psychologiczne. Pomiędzy tymi dwoma aspektami istnieją określone relacje,
przybierające charakter związku przyczynowego, a więc wewnętrzny nieprawidłowo
ukształtowany układ motywacyjny prowadzi do nieprawidłowych z punktu widzenia
społecznego reakcji. Skutki tych reakcji (zewnętrznych zachowań) wtórnie oddziaływają na
psychikę dziecka, co jest odczuwane, jako frustracja, brak sukcesu, a to z kolei zwiększa
gotowość do następnych, bardziej nieprawidłowych reakcji. Interakcje między tymi dwoma
aspektami można ujmować w modelu sprzężenia zwrotnego, a bardziej obrazowo, według
wzoru błędnego koła (za: B. Urban, 2000, s. 33).
Badania prowadzone przez Konopnickiego (wcześniej Stotta) pozwoliły wyłonić pięć
typów zachowań dzieci niedostosowanych. Są to:
•
Wrogość – zasadniczym składnikiem tego typu zachowania jest agresywność. Stott
podkreśla środowiskową etiologię wrogości, ukierunkowaną głównie na świat
społeczny. Wrogość jest wynikiem sumy doświadczeń frustracyjnych doznawanych
w różnych okresach życia, przy czym zasadnicze znaczenie mają okresy przełomowe
(np. dorastanie);
•
Zahamowanie – na ten typ zachowania składają się: skłonność do przeżywania
stanów depresyjnych oraz bierność i wycofywanie się z sytuacji społecznych
i nowych. Dzieci tego typu są nieśmiałe, lękliwe, nie osiągają sukcesów
proporcjonalnych do swoich możliwości intelektualnych. Bojaźliwość nie pozwala im
zachowywać się adekwatnie w sytuacjach problemowych, w obecności osób nowych
i oficjalnych, ze strony, których odczuwają zagrożenie. Nie są również
predysponowane do konkurencyjnych układów rówieśniczych, stają się często
ofiarami rówieśników (niekoniecznie posiadających większe możliwości), są mało
popularne i zajmują niskie pozycje w grupie rówieśniczej. Dzieci zahamowane
w sytuacjach trudnych mogą zmieniać kierunek zachowania i wybuchać gniewem;
53
•
Aspołeczność – ten typ zachowania według Stotta stanowi końcowy etap rozwoju
niekontrolowanej agresji i wrogości. Jednostki aspołeczne odznaczają się
okrucieństwem, manipulują otoczeniem społecznym, nie znają litości, nie są zdolne
do syntonii i empatii, nie uznają ograniczającego wpływu zewnętrznej rzeczywistości.
Jednostki aspołeczne nieuchronnie wpadają w przestępczość, zwłaszcza gwałtowną;
•
Zachowanie niekonsekwentne – istotą tego typu zachowania jest trudność
w koncentracji uwagi, pochopność i niekonsekwencja w działaniu. Badania
neurologiczne ujawniły organiczną etiologię „niekonsekwencji”, podkreślając
podobieństwo zachowań niekonsekwentnych do nadpobudliwości. Dziecko takie nie
potrafi wstrzymać się z reakcją w chwili zadziałania bodźca, nie wykorzystuje
wcześniejszego doświadczenia, jego działanie jest nieprzemyślane, przypadkowe,
rzadko dostosowane do wymogów sytuacji;
•
Wrogość z tendencją do aspołeczności – ten typ zachowania to realizacja dwóch
typów zachowań (z przewagą zachowań wrogich) opisanych wyżej
(por.: R. M. Ilnicka, 2008, M. Dudek,2009).
Inne wskaźniki nieprzystosowania społecznego (zaobserwowane zachowania lub też
zdarzenia, które są sprzeczne z uznawanymi w danym społeczeństwie wzorami zachowań)
przedstawił L. Pytka (1993). Do podstawowych kategorii takich zachowań autor zalicza:
1. Notoryczne kłamstwo;
2. Ucieczki (z domu lub szkoły);
3. Alkoholizowanie się (nadużywanie alkoholu);
4. Niekonwencjonalne zachowanie seksualne (np. prostytucja, promiskuityzm);
5. Pasożytnictwo społeczne (niezasłużone
materialnych, pieniędzy itp.);
korzyści
6. Nadużywanie
środków
toksykomania);
i
odurzających
z
cudzej
podniecających
pracy,
dóbr
(narkomania,
7. Zachowania agresywne skierowane na otoczenie zewnętrzne;
8. Zamachy samobójcze;
9. Zachowania przestępcze.
Powstawanie zaburzeń w zachowaniu związane jest z wieloma różnymi, ciągle
jeszcze w niedostatecznym stopniu poznanymi czynnikami. Najczęściej wyróżnia się trzy
aspekty nieprzystosowania społecznego (niedostosowania): biologiczny, psychologiczny
oraz środowiskowy (por: J. Doroszewska 1981, O. Lipkowski 1980, H. Larkowa 1987,
K. Pospiszyl, E. Żabczyńska 1980).
Można, zatem biorąc pod uwagę różnorodność wyjaśnień tego skomplikowanego
zjawiska dokonać typologii czynników na czynniki egzogenne (wpływ środowiska
naturalnego, negatywne doświadczenia) oraz czynniki endogenne (niekorzystne czynniki
biologiczne, psychologiczne) (L. Pytka, T. Zacharuk, 2003, s.396).
Czynniki egzogenne – rodzina. Środowisko rodzinne wywiera najsilniejszy wpływ na
kształtowanie się osobowości ze wszystkich czynników środowiskowych. Rodzina stanowi
dla jednostki grupę pierwotną, w której dokonuje się ważny proces socjalizacji i wychowania.
54
Można uznać tezę, że prawidłowo funkcjonująca rodzina stanowi rękojmię przystosowania
społecznego dziecka.
Według Kołakowskiej-Przełomiec następujące czynniki
rodzinnym wpływają na nieprzystosowanie społeczne:
związane
ze
środowiskiem
1. niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego (złe pożycie, alkoholizm, rozbicie rodziny,
niewłaściwy stosunek do dzieci) – w takiej rodzinie dziecko czuje się niekochane szuka,
więc towarzystwa poza domem, znajdując akceptację w grupach przestępczych;
2. brak dostatecznej opieki nad dzieckiem (praca zawodowa rodziców, niezaradność
życiowa, choroby);
3. stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych (rygoryzm, niekonsekwencja –
powodują ucieczki z domu, włóczęgostwo);
4. przebywanie dziecka w rodzinie przestępczej o niskim poziomie moralnym.
Prezentowane dziecku społecznie negatywne zachowania w sposób naturalny zostają
przez nie przyswojone (za: L. Pytka, T. Zacharuk, 2003, s. 399)
A. Kelm (op. cit., s. 400) rozpatrując środowisko rodzinne wyróżnia następujące czynniki
wpływające na nieprzystosowanie społeczne:
1. pozbawienie opieki - sieroctwo naturalne pełne, niepełne; sieroctwo społeczne;
okresowe pozbawienie dziecka opieki (choroba, wyjazd rodziców);
2. brak środków materialnych - całkowity brak; trudne warunki materialne; rodzina
okresowo pozbawiona, na skutek zdarzeń losowych, wystarczających środków
materialnych (pożar, powódź, klęski żywiołowe, powódź);
3. brak dostatecznej opieki w związku z pracą zawodową obojga rodziców - rodzice
pracują zawodowo w tym samym czasie i nie mogą zapewnić wtedy należytej opieki
dziecku; rodziny niepełne, w których pracują zawodowo ojcowie lub matki; rodzice
pracujący zawodowo w wymiarze godzin lub w warunkach całkowicie
umożliwiających opiekę nad dzieckiem (np. wyjazdy);
4. zaburzenia funkcjonalne rodziny - rodzina w rozkładzie; poważne błędy
wychowawcze rodziców, powodujące utratę więzi z dzieckiem; brak troski o dziecko.
W kontekście omawiania zagadnień nieprzystosowania społecznego dziecka
związanego ze środowiskiem rodzinnym, autorzy podkreślają znaczenie: wychowania
w rodzinie, postaw rodzicielskich, struktury rodziny, warunków materialnych i zdrowotnych,
stopnia wykształcenia rodziców i ogólnej kultury środowiska, zaspokajania potrzeb
psychicznych członków rodziny. (I. Jundził 1993; M. Filipczak 1981; S. Forward 1993,
K. Pospiszyl i E. Żabczyńska 1980, M. Przetacznikowa 1980).
Czynniki egzogenne – szkoła. Dokonując analizy poszczególnych funkcji szkoły
(dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej) można zauważyć wiele nieprawidłowości
związanych ze środowiskiem szkolnym – są to:
•
•
•
•
zbyt duży nacisk na dydaktykę bez wychowania;
brak czasu na rozwój motywacji, zainteresowań uczniów;
wygórowane aspiracje rodziców związane z nauką szkolną;
klimat społeczny szkoły;
55
•
czynniki nerwicogenne (nadmierne wymagania, negatywne kontakty interpersonalne
uczeń – nauczyciel, strach przed szkołą ).
Negatywne wpływy szkoły wynikają:
•
ze złych warunków fizycznych, w jakich pracują nauczyciele i uczniowie
(niewystarczające wyposażenie klas, przeludnienie ich, inne trudności lokalowe),
•
wiążą się z nie zawsze uwzględniającym możliwości ucznia programem szkolnym,
utrudniającym pracę nauczyciela i indywidualizację nauczania,
•
zależą od cech osobowościowych nauczyciela i jego przygotowania zawodowego
(K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, 1985)
Obserwując środowisko szkolne można wyodrębnić grupę
niepowodzenia szkolne – są to (L. Pytka, T. Zacharuk, 2003):
dzieci
narażonych
na
•
dzieci z różnymi odchyleniami od normy w stopniu niewielkim, uczęszczające do
normalnych szkół;
•
z zaburzeniami postawy, narządów ruchu;
•
mniej zdolne (dolna granica normy);
•
z deficytami rozwojowymi;
•
drugoroczne nie znajdujące w nowej klasie kolegów;
•
pochodzące z rodzin nie realizujących prawidłowo swej funkcji opiekuńczo –
wychowawczej;
•
wagarowicze – gdy występuje lekceważenie obowiązków szkolnych, domowych
wtedy środowisko wagarowiczów staje się szczególnie atrakcyjne, pozwala na
odbudowanie własnej wartości, zapewnia poczucie bezpieczeństwa i przynależności
(wagary to często I faza wykolejenia).
Czynniki egzogenne – grupa rówieśnicza. Tylko w grupie rówieśników dziecko
występuje w roli równouprawnionego członka, z którym inni muszą się liczyć nie tylko jako
z przedmiotem swojego działania ale również jako z podmiotem społecznym. Grupa
społeczna stanowi więc niezbędny czynnik rozwoju jednostki – osobnik pozbawiony
pozytywnego oddziaływania grupy może być opóźniony w rozwoju społecznym albo jego
rozwój zostanie całkowicie wypaczony.
Szczególną rolę odgrywają w rozwoju grupy pozytywne, które mają pozytywny wpływ
na swoich członków. Klasyfikując funkcje grup rówieśniczych można wymienić następujące:
•
•
•
•
•
są silnym rzeczywistym układem odniesienia normatywnego;
zaspokajają potrzebę przynależności i społecznego uczestnictwa;
stanowią doniosły czynnik socjalizacji jednostki;
pośredniczą w przyswajaniu przez młodzież: schematów struktury i nierówności,
norm i wartości regulujących zasady współżycia społecznego, dopuszczalnych
odchyleń od wzorów zachowania uznanych za normalne;
są czynnikiem kontroli społecznej (za: R.M. Ilnicka, 2008, s. 48).
56
Dzieci pochodzące z rodzin dysfunkcyjnych, nie odnoszące sukcesów szkolnych, nie
będące pod wpływem oddziaływań pozytywnych grup rówieśniczych często odnajdują swoje
miejsce w grupach o charakterze destrukcyjnym.
Przynależność dzieci do grup chuligańskich czy przestępczych spowodowana jest
najczęściej małą kontrolą lub całkowitym jej brakiem. W grupie przestępczej dziecko znajduje
uznanie i aprobatę. Często odrzucane przez rodzinę i szkołę, tylko w niej może liczyć na
poparcie i zrozumienie. Chętnie przebywa z rówieśnikami, stara się „zasłużyć” na sympatię
członków grupy dzięki różnym, często społecznie nieaprobowanym zachowaniom (kradzieże,
bójki, wybryki chuligańskie), stara się zdobywać potwierdzenie przynależności i przyjaźni.
Do czynników endogennych (biopsychicznych) zalicza się:
•
czynniki genetyczne, czyli zestaw genów przekazywanych przez rodziców
w momencie poczęcia dziecka, które mogą powodować upośledzenie umysłowe lub
fizyczne oraz stanowić podłoże nieprawidłowego rozwoju osobowości;
•
czynniki paragenetyczne, które działają w okresie rozwoju zarodka i płodu (skutki
chorób, urazów fizycznych, niedoborów w odżywianiu dziecka, zaburzeń
hormonalnych, choroby wirusowe przebyte w okresie ciąży, choroby przewlekłe np.
cukrzyca, higiena życia matki). Konsekwencją działania czynników paragenetycznych
bywa często uszkodzenie układu nerwowego, co w następstwie wpływa na
możliwości psychofizyczne dziecka po urodzeniu;
•
urazy okołoporodowe – powodują w skrajnych przypadkach tzw. charakteropatie
(zaburzenia lub trwałe zmiany struktury osobowości, charakteru, temperamentu, sfery
uczuciowej, wynikłe wskutek przebytych organicznych uszkodzeń tkanki mózgowej,
uszkodzenia te mogą powstać w komórce rozrodczej, w trakcie życia płodowego,
w czasie porodu, we wczesnym dzieciństwie lub w późnych okresach życia),
infantylizm psychiczny lub zniekształcony i nieharmonijny rozwój systemu nerwowego
uzewnętrzniający się np. w nadpobudliwości, depresyjności, autyzmie, epilepsji
itp.(W. Szewczuk, 1985, s.46);
•
anomalie endokrynologiczne. „Poziom wydzielania hormonów przez gruczoły
nadnercza, tarczycę, trzustkę, wpływa na równowagę organizmu, a tym samym na
zachowanie. I tak nadmiar męskiego hormonu testosteronu podnosi poziom agresji.
Insulina z kolei powoduje, w zależności od poziomu nadmierną pobudliwość lub
apatię i depresję. Nadczynność tarczycy wywołuje chorobę Basedowa związaną
z takimi objawami jak: lęki, labilność emocjonalna, podniecenie, rozdrażnienie"
(Zajączkowski, 2000, s. 35);
•
psychopatia – trwały defekt osobowości o nieuchwytnej etiologii, polegający na
stępieniu wrażliwości emocjonalnej i obniżeniu reaktywności na kary i nagrody
o charakterze społecznym, przejawia się trudnościami w zakresie współżycia z innymi
ludźmi, prowadzącymi często do zachowań antyspołecznych (W. Szewczuk, 1985,
s.46);
•
uszkodzenie i mikrouszkodzenie Centralnego Układu Nerwowego tzw. deficyt
parcjalny – jest to zaburzenie rozwojowe, które obejmuje jedną wybraną czynność
czy funkcję psychiczną, pozostawiając inne na prawidłowym rozwoju. Przyczyną
deficytu parcjalnego jest mikrouszkodzenie mózgu;
57
•
zespół nadpobudliwości psychoruchowej ADHD. Pod pojęciem nadpobudliwości
psychoruchowej M. Popielarska (2000) rozumie nadmierną pobudliwość układu
nerwowego, objawiającego się przez nadruchliwość, wzmożoną pobudliwość
emocjonalną lub specyficzne zaburzenia w sferze poznawczej (za: M. Dudek, 2009)
•
poziom inteligencji (osoby poniżej normy intelektualnej);
•
wybrane cechy osobowości (głównie agresywność);
•
wszelkie czynniki chorobowe;
•
meteopaci – w związku z warunkami klimatycznymi, „odczuwaniem” pór roku;
•
konstrukcja fizyczna (np. kalectwa, oszpecenia);
•
poczucie umiejscowienia kontroli
J. Rotter wyróżnia poczucie umiejscowienia kontroli wewnętrznej i zewnętrznej.
Człowiek z kontrolą wewnętrzną jest: aktywny, skuteczny w działaniu, odporny na
zewnętrzne naciski, polega na własnych sądach, jest samodzielny, ma wiarę we własne
możliwości, jest kreatywny, szybko zapomina o niepowodzeniach, ale również łatwo
przypisuje sobie sukcesy, a nie przypisuje sobie porażek, ekstremalne poczucie kontroli
wewnętrznej może prowadzić do samooskarżania się i w konsekwencji nawet do
samobójstwa. Człowiek z kontrolą zewnętrzną: sukcesy przypisuje czynnikom zewnętrznym,
porażki sobie, nie widzi sensu angażowania się w jakiekolwiek działanie, nie ufa w swoje
możliwości kontrolowania działania, łatwo ulega presji, jest wrażliwy na krytykę, ma niską
samoocenę, wykazuje dużą rozbieżność między „ja realnym” i „ja idealnym”, jest bierny.
Skrajne poczucie kontroli zewnętrznej prowadzi do niedostosowania społecznego.
Podsumowując należy stwierdzić, że nieprzystosowanie społeczne jest zjawiskiem
wielowymiarowym, a prawdopodobieństwo jego wystąpienia jest tym większe im więcej
wystąpi okoliczności niekorzystnych w życiu jednostki (czynniki biopsychiczne,
środowiskowe). To z kolei prowadzi do nieprawidłowej adaptacji człowieka do warunków
społecznych (postawy antagonistyczne, destrukcyjne, nieadekwatne funkcjonowanie
w rolach społecznych, konflikty, zachowania powodujące negatywną ocenę społeczną).
1. Zdefiniuj pojęcie „nieprzystosowanie społeczne”.
2. Omów rolę i
społecznego.
znaczenie
czynników
środowiskowych
w
genezie
nieprzystosowania
3. Wyjaśnij, jaki istnieje związek pomiędzy poczuciem umiejscowienia kontroli dziecka a jego
nieprzystosowaniem społecznym.
4. Wymień i krótko scharakteryzuj czynniki biologiczne związane z genezą nieprzystosowania
społecznego.
5. Wymień i krótko opisz kryteria niedostosowania społecznego wg koncepcji StottaKonopnickiego.
6. Opisz zachowanie dziecka niedostosowanego społecznie.
58
10. Ryzyko uzależnień dzieci i młodzieży - przyczyny, mechanizmy, skutki
Agnieszka Oparowska-Drąg
We współczesnym świecie wiele się mówi o uzależnieniu dzieci i młodzieży
od nikotyny, alkoholu, narkotyków, komputera czy Internetu. Tworzy się programy
profilaktyczne, programy leczenia i wspierania uzależnionych.
Uzależnienie - jest to stan psychiczny lub fizyczny, wynikający z interakcji pomiędzy
organizmem a środkiem uzależniającym, charakteryzujący się zmianą zachowania oraz
innymi reakcjami, do których należy konieczność zażywania tego środka, w sposób ciągły
lub okresowy, w celu doznania jego wpływu na psychikę, a niekiedy także po to, aby uniknąć
przykrych objawów wynikających z jego braku (E. Rudnicka-Drożak 1999, s.67).
Osoba „uzależniona”, według A. Rebera (2000, s. 805), to osoba pozostająca
w związku określonym przez zależność od innych osób lub od określonej substancji.
Teorie dotyczące rozwoju uzależnień:
•
- medyczne - z punktu widzenia medycyny uzależnienie jest chorobą, a jego źródeł
należy upatrywać we właściwościach organizmu uzależnionej jednostki oraz we
właściwościach danego środka odurzającego; teorie medyczne biorą pod uwagę
farmakologiczne skutki oddziaływania środków odurzających na organizm
(wywoływanie stanów euforii oraz nieprzyjemne dolegliwości po ich odstawieniu),
czynniki genetyczne oraz fizjologiczne;
•
- psychologiczne - według teorii psychologicznych uzależnienie jest objawem
różnorodnych zaburzeń jednostki; w takim przypadku zażywanie środków
odurzających stanowi przejaw mechanizmów obronnych jednostki;
•
- pedagogiczne - z punktu widzenia koncepcji pedagogicznych wszelkie uzależnienia
mogą być skutkiem źle przeprowadzonego procesu socjalizacji jednostki; przyczyną
wadliwej socjalizacji może być źle funkcjonujące środowisko rodzinne, wadliwy
system szkolny oraz bliskie kontakty z jednostkami już uzależnionymi;
•
- socjologiczne - w teoriach socjologicznych przyczyny uzależnień upatruje się
w przemianach, jakie zachodzą we współczesnym świecie, czego konsekwencją są
pewne zmiany cywilizacyjne; na stan uzależnienia mają wpływ zarówno czynniki
mikrospołeczne, jak i makrospołeczne (E. Rudnicka-Drożek 1999, s. 67-69).
Na powstanie uzależnienia mają wpływ czynniki społeczne, psychologiczne
oraz duchowe, nakładające się na podłoże biologiczne. Na szybkość powstawania
uzależnienia istotny wpływ ma stopień dojrzałości organizmu, a szczególnie ośrodkowego
układu nerwowego. Znaczącą rolę odgrywa wiek, w którym dana osoba rozpoczyna
intensywne picie alkoholu. Można obserwować kilka etapów używania, począwszy
od pierwszego kontaktu z alkoholem (czy inną substancją psychoaktywną) jeszcze w wieku
dziecięcym czy młodzieżowym, poprzez używanie eksperymentalne (próbowanie różnych
alkoholi czy różnych substancji), socjalne (w ramach określonych grup rówieśniczych,
w rodzinie, w pracy), nawykowe (z cechami uzależnienia psychicznego), aż do pełnego
uzależnienia (z obecnymi objawami psychologicznymi i fizycznymi) (B. Woronowicz 2008,
s. 25-26). W trójkącie człowiek-jego środowisko-zażywany środek psychoaktywny wszystkie
elementy są ważne i połączone ze sobą, ale najważniejsza rola przypada człowiekowi, czyli
59
jego predyspozycjom osobowościowym i oczekiwaniom, które zaspokaja zażywaniem środka
psychoaktywnego. O powstaniu zależności decydują cechy osobowości konsumenta
(człowiek), okoliczności zażywania (środowisko) oraz samo działanie środka (narkotyk)
(Z. Juczyński 2008, s.34-35).
Do czynników osobowościowych zwiększających ryzyko uzależnień Cz. Cekiera (1985,
s. 257) zalicza: brak stabilności emocjonalnej, objawy neurotyczne-lęk, poczucie krzywdy,
poczucie zagrożenia, brak silnego wzorca ojca i matki w rodzinie, brak zdolności do wysiłku
i umiejętności rozwiązywania problemów, niski poziom tolerancji na frustracje, subiektywizm,
labilność emocjonalna, obniżone poczucie własnej wartości, silna potrzeba samorealizacji,
niski stopień uspołecznienia i odpowiedzialności, niezaspokojona potrzeba afiliacji, potrzeba
bycia w grupie, obniżony system wartości i poczucia sensu życia.
Do środowiskowych zalicza: rodzina niepełna, rozbita lub zagrożona rozbiciem, konflikty
w rodzinie, niezgodność w metodach wychowawczych, brak więzi w rodzinie, jedyne dziecko
w rodzinie z nadopiekuńczym systemem wychowania, środowisko toksykomanów,
narkomanów, alkoholików, łatwy dostęp do narkotyków, alkoholu, leków i innych środków.
Dzieci z natury są ciekawe wszystkiego, co wydaje się mieć związek z dorosłością
i to skłania je do spróbowania środków psychoaktywnych. Próbowanie czy
eksperymentowanie odbywa się najczęściej w okresie dorastania. Problemy emocjonalne,
trudności z przystosowaniem czy też pojawienie się pewnych zaburzeń zachowania można
uważać za cechy charakterystyczne dla tego okresu. Wydaje się, że za tym pierwszym
sięgnięciem po środek stoją inne motywy, odmienne od przyczyn prowadzących do
ponownego zażywania (Z. Juczyński 2008, s.36).
Wśród czynników ryzyka, których kluczowe znaczenie przypada na okres dzieciństwa
i adolescencji można wyróżnić:
•
psychologiczne (poznawcze, emocjonalne),
•
rodzinne,
•
związane z grupą rówieśniczą,
•
socjoekonomiczne,
•
związane ze środowiskiem szkolnym (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s.384).
Czynniki ryzyka to patogeny, które w istotny sposób zwiększają prawdopodobieństwo
choroby, bądź wystąpienie zachowań, które mogą doprowadzić do śmierci (H.Sęk, 2003).
Czynnikami ryzyka są czynniki o charakterze biopsychospołecznym, które przyczyniają się
do rozpoczęcia bądź kontynuacji picia alkoholu. Czynniki ryzyka działające na jednostkę
mogą być kompensowane przez czynniki chroniące, czyli indywidualne i środowiskowe
zasoby człowieka, nie musi, więc rozwinąć się choroba lub pojawić się zachowanie
dezaptacyjne (K. Ostaszewski 2003).
Poznawcze czynniki ryzyka. Brak wiary we własne kompetencje i oczekiwanie, że alkohol
ułatwia radzenie sobie z sytuacją trudną, nasila prawdopodobieństwo jego spożycia. W takiej
sytuacji alkohol chroni poczucie własnej wartości. Młodzież skupia się na krótkotrwałych
skutkach picia, przeważnie pozytywnych, nie dostrzegając długofalowych i przeważnie
negatywnych konsekwencji picia. Przekonania dotyczące alkoholu kształtują się około 8-9
roku życia. W tym wieku łatwo je zmodyfikować. Na skutek obserwacji zachowania rodzica,
dziecko uczy się, w jakich sytuacjach można go spożywać i w jaki sposób.
60
Emocjonalne czynniki ryzyka. Sięganiu po alkohol sprzyja podwyższony poziom lęku
i depresyjności. Alkohol zmienia nastrój, działa też pobudzająco. Wysokie ryzyko spożywania
alkoholu cechuje również młodzież z opóźnieniami rozwojowymi.
Rodzinne czynniki ryzyka. Ważną rolę w rozwoju uzależnienia przypisuje się
dziedziczeniu społecznemu, czyli stosowaniu w dorosłym życiu zasad i zwyczajów
wyniesionych z własnego domu rodzinnego. Czynniki ryzyka mogą odnosić się do charakteru
interakcji rodzic- dziecko oraz do specyficznych cech funkcjonowania rodziny. Czynnikiem
sprzyjającym rozwojowi uzależnienia jest brak pozytywnej więzi pomiędzy dzieckiem i jego
rodzicem, co może wynikać z:
•
braku umiejętności wychowawczych,
•
nieumiejętności okazywania dziecku emocji lub niedopuszczaniu przez rodzica
ekspresji emocji przez dziecko,
•
niekonsekwencji w przestrzeganiu norm obowiązujących w relacji dziecko-rodzic,
•
postawy rodzicielskiej charakteryzującej się nadmierną kontrolą bądź opiekuńczością,
•
nieudzielania dziecku wsparcia w pokonywaniu trudności, z którymi się boryka,
•
zachowań dewiacyjnych rodzica w stosunku do dziecka.
Ryzyko uzależnienia od alkoholu wzrasta również, gdy rodzice:
•
nadużywają alkoholu lub są od niego uzależnieni,
•
przekazują dziecku niewłaściwe wzorce picia,
•
są silnie skonfliktowani oraz gdy tolerują spożycie alkoholu przez dzieci.
Czynniki ryzyka związane z grupą rówieśniczą. W okresie adolescencji młody człowiek
identyfikuje się ze swoją grupą, pragnie akceptacji rówieśników. Wpływ grupy rówieśniczej
wzmacniany jest wskutek upodabniania się zachowań i postaw nastolatków, pod wpływem
spędzania ze sobą dużej ilości czasu.
•
spożywanie alkoholu przez najbliższych przyjaciół,
•
aprobowanie spożycia przez rówieśników,
•
presja ze strony rówieśników do korzystania z substancji psychoaktywnych,
•
dostępność do subkultur młodzieżowych.
Czynników ryzyka można także szukać w środowisku szkolnym. Spożyciu alkoholu przez
młodzież sprzyjają:
•
niskie osiągnięcia edukacyjne,
•
wysoki wskaźnik zachowań dysfunkcjonalnych na terenie szkoły,
•
brak więzi i współpracy pomiędzy nauczycielami a uczniami, nauczycielami
a rodzicami,
•
elitarność szkoły,
•
depersonalizowanie uczniów przez nauczycieli,
61
•
przypisywanie odpowiedzialności uczniom za nieskuteczność działań edukacyjnych
i wychowawczych.
Socjoekonomiczne czynniki ryzyka:
•
ubóstwo,
•
bezrobocie rodziców,
•
sporadyczne relacje z innymi członkami społeczności,
•
wysoki poziom przestępczości,
•
duże zagęszczenie ludności,
•
niskie ceny alkoholu,
•
brak uregulowań prawnych dotyczących sprzedaży alkoholu nieletnim lub ich
nieprzestrzeganie,
•
normy kulturowe sprzyjające piciu (M. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s.384-387).
Do czynników zmniejszających ryzyko sięgania po alkohol czy inne substancje
psychoaktywne możemy zaliczyć: silną więź z rodzicami, sukcesy w nauce, praktyki religijne,
szacunek dla norm społecznych i autorytetów oraz konstruktywną grupę rówieśniczą
(B. Woronowicz 2008, s.279).
M. Kotański (1984) zwraca uwagę na motywację pozytywną i negatywną w sięganiu po
narkotyki.
Motywacja pozytywna. Pragnienie doznania wywoływanych przez narkotyk euforycznych
stanów emocjonalnych, przeżycia radości, beztroski, szczęścia. Wywoływane przez
narkotyki stany euforii mogą łączyć się z obniżeniem lub podwyższeniem pobudliwości
ośrodkowego układu nerwowego. Obniżenie pobudliwości wywołuje stan określany mianem
„słodkiego rozleniwienia”, beztroski, zobojętnienia na przykrości, zapomnienia
o doznawanych dolegliwościach i przeżywanych niepowodzeniach. Wzmożenie pobudliwości
przejawia się natomiast w poczuciu aktywności, lekkości i siły oraz zwiększeniu sprawności
fizycznej i umysłowej.
Motywacja negatywna. Związana z chęcią uniknięcia poczucia osamotnienia, ucieczką przed
bólem, stanem depresji, przed rozpaczą. Narkotyk ograniczając świadomość umożliwia
oderwanie się od realiów, zapomnienie o przeżywanych troskach, zmartwieniach
i niepowodzeniach. Narkotyzowanie się jest formą ucieczki przed lękiem związanym
z brakiem wiary we własne siły oraz możliwości zrealizowania swych zamierzeń, przed
lękiem związanym z kontaktami z innymi ludźmi, lękiem dotyczącym ukończenia szkoły,
zdobycia zawodu, a potem pracy.
Zjawisko narkomanii
uwarunkowania:
i
uzależnienia
od
alkoholu
posiada
wielopoziomowe
1. Poziom makrostrukturalny, na którym następuje dezintegracja systemu humanistycznych
wartości społecznych: cywilizacja konsumpcyjno-przemysłowa, współczesne trendy
kulturowe i ekonomiczne, wzorce kultury masowej.
2. Poziom mikrostrukturalny, na którym następuje alienacja i dezintegracja systemu więzi
społecznych: środowisko sąsiedzkie, środowisko rówieśnicze, szkolne.
62
3. Poziom rodzinny, na którym spotykamy dysfunkcję rodziny i dezintegrację więzi
rodzinnych: uzależnienia, przemoc, zaniedbywania, rozwody, porzucenia, traumy, urazy,
choroby somatyczne i psychiczne oraz wadliwe kompetencje wychowawcze.
4. Poziom indywidualny charakteryzujący się ukształtowaniem niedojrzałej osobowości
i dezintegracja własnego „ja”: niedojrzałość emocjonalna, niska samoocena, brak
odporności na stres i cierpienie, negatywne przekonania, niedostatek umiejętności
w kontaktach interpersonalnych (P. Karpowicz 2002, s.6-7).
Zdaniem lekarzy i psychologów nawet niewielkie ilości alkoholu mogą uszkadzać
procesy rozwojowe dzieci i młodzieży. Dotyczy to rozwoju biologicznego, ale również
procesów związanych z zapamiętywaniem, uczeniem się, z rozwojem uczuciowym. Młody
człowiek pijąc alkohol uczy się wiązać swoje przyjemne stany emocjonalne z alkoholem, a
nie z konkretnymi wydarzeniami życiowymi i w ten sposób oddala się od rzeczywistości.
Młodzi ludzie mają znacznie niższą tolerancję na alkohol i znacznie szybciej uzależniają się.
Uczą się pośpiesznego i złudnego manipulowania własnymi uczuciami i umysłem (J.
Mellibruda 1997, s.13-14).
Dotychczas postrzegany obraz narkomana zaczął ulegać zmianie. Powoli zaczęto
odchodzić od kryminalizacji narkomanii i widzieć ją jako problem społeczny, którego
rozwiązanie wymaga współpracy lekarzy, psychologów, pedagogów, pracowników
socjalnych, policji. Sieć sprzedaży narkotyków to profesjonalny system handlowy.
Po narkotyki sięgają bogaci, dobrze wykształceni, ambitni. Również w grupach
młodzieżowych obserwuje się zmiany. Zażywanie narkotyku przestaje nobilitować. Podobnie
okazjonalne zażywanie narkotyków nie musi wiązać się z potępieniem społecznym. Obecnie
młodzież w zasadzie nie identyfikuje narkotyków z subkulturami młodzieżowymi
(Z. Juczyński 2008, s.49-50).
Najważniejsze sygnały ostrzegawcze, które wskazują na zażywanie i nadużywanie
narkotyków:
•
nowe rysy osobowości (nagłe zmiany osobowości, zmiany nastroju, spadek
wrażliwości, wzrost drażliwości);
•
brak dojrzałości (niedojrzałość emocjonalna i społeczna, zawężone widzenie
problemów i ich rozwiązań);
•
zmiany w kontaktach z rodzicami i rodziną (lekceważenie obowiązujących w domu
reguł, nasilanie się konfliktów, narastające wyobcowanie z rodziny);
•
zmiany w kontaktach koleżeńskich (spadek zainteresowania kolegami, utrata bliskich
kontaktów z przyjaciółmi, nawiązywanie kontaktów z dziwnie wyglądającymi
kolegami);
•
brak dążeń (utrata zainteresowania szkołą, sportem, bierna postawa, utrata
inicjatywy);
•
niska samoocena (wzrost poczucia bezradności, pojawiające się poczucie winy,
poczucie niższości, samotności);
•
zaprzeczanie kłamstwa (udzielanie wymijających odpowiedzi, negowanie
szkodliwości narkotyków, wytykanie błędów innym, obciążanie innych
odpowiedzialnością za własne postępowanie);
63
•
spóźnianie się (późne powroty do domu, utrata poczucia czasu, spóźnianie się do
szkoły);
•
lęk (stała obawa, lęk, poczucie krzywdy);
•
brak instynktu samozachowawczego (rosnąca
do niebezpiecznych sytuacji, awanturniczość);
•
wrogość/ agresja skierowana przeciwko innym i sobie (znieważanie innych,
zachowania gwałtowne, agresywne, niszczenie przedmiotów, samouszkodzenie,
próby samobójcze);
•
zmiany w aktywności i nawykach (nieobecności w domu, zaniedbywanie obowiązków,
wygląd pokoju, zmiany nawyków żywieniowych, rytmu snu i czuwania, kradzieże,
kulty, posługiwanie się slangiem, problemy ze szkołą, kolizje z prawem) (T. Dimoff,
S. Carper 2000, s. 47-48).
impulsywność,
upodobanie
Rozpoznanie uzależnienia wymaga stwierdzenia łącznego występowania przez
pewien okres w ciągu ostatniego roku takich cech jak:
•
silne pragnienie albo poczucie przymusu przyjmowania środka psychoaktywnego,
•
trudności kontrolowania zachowania związanego z przyjmowaniem środka,
•
wystąpienie objawów zespołu abstynencyjnego, charakterystycznych dla danej
substancji, po przerwaniu jej przyjmowania lub zmniejszeniu dawek,
•
wystąpienie wzrostu tolerancji na dany środek,
•
przyjmowanie środka mimo wiedzy o jego szkodliwych dla jednostki skutkach
fizycznych, psychicznych i społecznych,
•
ograniczenie różnorodności wzorów zachowań związanych z przyjmowaniem środka,
•
koncentrowanie własnej aktywności na zdobywaniu i przyjmowaniu substancji albo na
odwracaniu negatywnych następstw jej działania (Z. Juczyński 2008, s.59)
Wybór leczenia osoby uzależnionej to określenie formy leczenia: albo terapia
ambulatoryjna, albo hospitalizacja. Leczenie powinno być dostosowane do potrzeb osoby
uzależnionej. Określenie odpowiedniej terapii zależy od: ekstensywności zażywania środka
odurzającego (rodzaj, okres, dawki, częstotliwość), stopnia kontroli nad własnymi
zachowaniami, zakresu zaprzeczania, deklarowanej chęci współpracy. Stosowane systemy
terapeutyczne, ich efektywność, warunki pobytu - to elementy, które należy uwzględnić,
kierując dziecko na leczenie (R. Maxwell 1994, s. 115).
Najczęściej występującymi uzależnieniami wśród dzieci i młodzieży są nikotynizm
(67,1%), narkomania (27,0%) i alkoholizm (23,0%). Poza w/w środkami uzależniającymi
w dzisiejszych czasach duży problem wśród młodych ludzi stanowi uzależnienie od
komputera i Internetu. Jego obecność ułatwia wykonanie wielu zadań, skraca ich czas
realizacji, podnosi komfort życia, ale jednocześnie może ograniczyć ekspansję życiową
człowieka, wyalienować go z otoczenia, zaburzyć potrzeby fizyczne i psychiczne, ograniczyć
ambicje i dążenia. Uzależnienie od TV, od gier wideo, od komputera, od Internetu stają się
największym problemem psychicznym i społecznym współczesnych czasów (I. Pospiszyl
2008, s.186). Komputer zaczął coraz częściej zastępować dzieciom kontakty z rodziną,
zabawy z rówieśnikami, czytanie książek czy uprawianie sportu. Dla wieku dzieci stał się
64
podstawową formą spędzania czasu. Zbyt wczesne i niekontrolowane przez dorosłych
korzystanie z komputera powoduje, że staje się on źródłem wielu zagrożeń i problemów.
Bardzo łatwo może dojść do uzależnienia. Niekontrolowane spędzanie czasu przed
komputerem naraża dziecko na poważne problemy zdrowotne, zarówno fizyczne, jak
i psychiczne. Mogą pojawić się: nieprawidłowy rozwój układu kostno-mięśniowego, wady
postawy, problemy ze wzrokiem, zaburzenia emocjonalne, problemy z koncentracją,
wyobcowanie z realnego świata, zaburzenia więzi uczuciowej z najbliższymi, agresja czy
zachowania destrukcyjne. W wielu przypadkach dochodzi do zachwiania systemu wartości
i najważniejszy staje się komputer, któremu zostaje podporządkowana cała aktywność
życiowa. Innym zagrożeniem mogą być znajomości zawierane przez Internet i uleganie
manipulacjom. Kolejne zagrożenie to włamywacze i oszuści, którzy wykorzystując
łatwowierność dzieci, uzyskują informacje na temat ich rodziców. Programy terapeutyczne
dla osób uzależnionych od komputera czy Internetu są bardzo zbliżone do programów
psychoterapii uzależnienia od alkoholu. Jednym z podstawowych celów terapii powinna być
zmiana sposobu korzystania z komputera (B. Woronowicz 2009, s. 481-487).
Do objawów wskazujących na uzależnienie od komputera można zaliczyć:
•
spędzanie przy komputerze coraz
dotychczasowych zainteresowań,
•
zaniedbywanie obowiązków rodzinnych czy zawodowych (szkolnych) w związku
z komputerem,
•
pojawianie się konfliktów rodzinnych w związku z komputerem,
•
kłamanie odnośnie ilości czasu spędzonego przy komputerze,
•
podejmowanie prób kontrolowania czasu spędzonego przy komputerze,
•
przeznaczanie coraz większych sum na zakup sprzętu komputerowego,
oprogramowania, akcesoriów i czasopism o tematyce komputerowej,
•
reagowanie rozdrażnieniem czy nawet agresją w sytuacjach, kiedy korzystanie
z komputera jest utrudnione bądź niemożliwe (B. Woronowicz 2009, s. 476).
większej
ilości
czasu
kosztem
innych
Uzależnienia, powodują wiele ważnych problemów: rodzinnych, prawnych,
ekonomicznych, szkolnych a przede wszystkim zdrowotnych. Możemy podzielić je na:
•
fizyczne - niekorzystny wpływ na zdrowie; może być to wpływ bezpośredni
(np. nieprawidłowe funkcjonowanie układu krążenia, pokarmowego, oddechowego,
nerwowego) lub pośredni (uzależnienia mogą powodować złą dietę, zaprzestanie
dbania o siebie, czego konsekwencja może być stan chorobowy);
•
psychologiczne - nałóg staje się najważniejszym elementem życia, w wyniku, czego
na dalszy plan schodzą codzienne czynności oraz cele życiowe; uzależnienie może
powodować niską samoocenę, obniżenie samokontroli oraz brak zaufania do samego
siebie;
•
pedagogiczne - można wyróżnić tu skutki rodzinne (zakłócenie prawidłowego
funkcjonowania rodziny, zaburzenia w obszarze ról i funkcji pełnionych w rodzinie,
przemoc w rodzinie), kryminologiczne (uzależnienia mogą być źródłem
przestępczości); występuje tu czynnik wiktymizacji - jednostki uzależnione są
w większym stopniu narażone na działania przestępcze skierowane przeciwko nim;
65
•
społeczne - konsekwencją uzależnień może być utrata pozycji w grupie rówieśniczej,
stracenie oszczędności, wydatki na leczenie odwykowe, zniszczenie związków
międzyludzkich i więzi interpersonalnych, związanie się z grupami przestępczymi,
agresja i przemoc (M. Drzewiecki 2003, s. 14-15).
1. Wyjaśnij pojęcia: uzależnienie, zależność fizyczna, psychiczna, społeczna.
2. Jakie czynniki mają wpływ na powstanie uzależnienia?
3. Podaj kryteria diagnostyczne uzależnienia.
4. Omów fazy rozwoju uzależnienia od narkotyków.
5. Omów skutki uzależnień u dzieci i młodzieży.
11. Sytuacja prawna dziecka w świetle Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Beata Kowalska
Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dokonana ustawą z dnia 06
listopada 2008r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U nr 220 poz.1431), która weszła w życie 13 czerwca 2009r. wprowadziła istotne
zmiany dotyczące stosunków między rodzicami a dziećmi.
Najważniejsze z nich dotyczą:
1) ustalenia i zaprzeczenia macierzyństwa,
2) uznania ojcostwa w miejsce uznania dziecka,
3) władzy rodzicielskiej ojca, którego ojcostwo ustalono na drodze sądowej,
4) orzekania w wyroku rozwodowym o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem,
5) alimentów na rzecz pełnoletnich dzieci.
W czasach biotechnologii macierzyństwo może być sporne. Zasadą jest, że matką
dziecka jest kobieta, która je urodziła. Fakt urodzenia jest, zatem jedyną, konieczną
i wystarczającą przesłanką macierzyństwa, rozumianego, jako instytucja prawna.
Macierzyństwo konstytuuje pochodzenie dziecka i stanowi element stanu cywilnego
(rodzinnoprawnej sytuacji człowieka) będącego dobrem osobistym człowieka i chronionego
prawem podmiotowym. Stan ten jest niepodzielny i w świetle prawa, każdy człowiek może
mieć tylko jedną matkę i jednego ojca. Niepodzielność ta jest niezależna od możliwości
zaistnienia w tym względzie innych jeszcze związków biologicznych, zwłaszcza w postaci
związku z kobietą, od której pochodzi materiał genetyczny. Związane jest to ze zjawiskiem
tzw. macierzyństwa zastępczego.
Konsekwencją rozwiązania przyjętego w k.r.o. jest odrzucenie koncepcji tzw.
macierzyństwa genetycznego na rzecz "macierzyństwa biologicznego”, (czyli
"urodzeniowego"), a wynikającego zawsze z urodzenia dziecka. Komentarz LEX 2010 Komentarz do
art.61(9) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz.U.64.9.59), [w:] H. Dolecki (red.), T. Sokołowski (red.), M. Andrzejewski,
A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LEX, 2010)
66
Jeżeli w akcie urodzenia jest wpisana, jako matka kobieta, która dziecka nie urodziła,
można żądać zaprzeczenia macierzyństwa. W praktyce takie powództwa będą należały do
rzadkości, dotyczyć będą wyjątkowych sytuacji, takich jak np.:
1) obejście przez małżonków przepisów o przysposobieniu dziecka niewiadomego
pochodzenia poprzez zgłoszenie kierownikowi USC fakt jego urodzenia przez żonę,
2) chęć zatajenia kazirodczego stosunku ojca z małoletnia córką,
3) urodzenia dziecka przez kobietę niezamężną przez zgłoszenie kierownikowi USC
faktu urodzenia przez matkę lub siostrę matki dziecka,
4) dokonanie przypadkowej zamiany dzieci.
Będą to przeważnie przypadki, w których dziecko urodziło się poza kliniką, ponieważ
wówczas istnieje możliwość podania, jako swoje dziecka urodzonego przez inną kobietę
(J. Zatorska komentarz LEX/el. 2011Komentarz do art.61(12) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Uznanie ojcostwa, w odróżnieniu od obowiązującego w poprzednim stanie prawnym
uznania dziecka nie zależy od woli mężczyzny, ale od tego, czy rzeczywiście jest
biologicznym ojcem dziecka. Uznanie ojcostwa nie jest aktem woli faktycznego czy
domniemanego ojca, który można wzruszyć, powołując się np. na błąd czy groźbę, ale aktem
wiedzy. Istotne są biologiczne fakty, potwierdzone w praktyce wynikami badań DNA.
Uznanie ojcostwa jest przyznaniem przez ojca przed wskazanym organem
państwowym (kierownikiem urzędu stanu cywilnego, sądem opiekuńczym) faktu, że
określone dziecko od niego pochodzi. Uznanie ojcostwa zostało potraktowane, jako „akt
wiedzy” obojga rodziców dziecka, przeświadczonych, że dziecko od nich pochodzi. Aby
uznanie było skuteczne, konieczne jest przy tym potwierdzenie przez matkę dziecka
pochodzenia dziecka od mężczyzny przyznającego ojcostwo. Zmiana polega na tym, że
oświadczenie matki potwierdzającej ojcostwo nie jest, tak jak w poprzednim stanie prawnym
jej „zgodą” na uznanie dziecka przez ojca. Kierownik USC nie jest obecnie jedynie biernym
odbiorcą oświadczeń składających się na uznanie ojcostwa. Ocenia on dopuszczalność
uznania ojcostwa. Jego zadaniem jest wyjaśnienie zainteresowanym istoty uznania, a gdy
ma on wątpliwości, co do pochodzenia dziecka od mężczyzny, ma obowiązek odmowy
przyjęcia oświadczeń. Powinno to skłonić zainteresowanych do przeprowadzenia badania
genetycznego lub do odstąpienia od zamiaru uznania, gdy był on podjęty w złej wierze
(w sytuacji, gdy zainteresowani wiedzieli, że dziecko nie pochodzi od mężczyzny, który
zamierzał złożyć oświadczenie, że jest ojcem dziecka). Jeżeli przyjęcia oświadczeń
koniecznych do uznania odmówił zainteresowanym kierownik USC, to mogą oni zgłosić
zamiar ich złożenia przed sądem opiekuńczym. Także odmowa przyjęcia oświadczeń przez
sąd opiekuńczy nie zamyka drogi do ustalenia ojcostwa, gdyż zarówno matka dziecka, jak
i domniemany ojciec mogą wszcząć proces o ustalenie ojcostwa.
W poprzednim stanie prawnym sąd posiadał uprawnienie do przyznania władzy
rodzicielskiej ojcu, którego ojcostwo ustalono na drodze sądowej. Nie fakt, więc bezspornego
ojcostwa przesądzał o przyznaniu władzy rodzicielskiej ex lege, ale arbitralne orzeczenie
sądu. Obecnie władza rodzicielska przysługuje wraz z ustaleniem ojcostwa a wówczas, gdy
wymaga tego dobro dziecka, sąd w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka może orzec
o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga
rodziców. Tym samym ustawodawca zaznaczył, że nabyta poprzez wykazanie ojcostwa
władza rodzicielska może być ograniczona, zawieszona, lub odebrana jedynie w interesie
67
dziecka, w sposób odpowiedni do każdego indywidualnego przypadku, oraz że przepis ten
dotyczy obojga rodziców.
Wprowadzono przepis, że rodzice mają prawo i obowiązek utrzymywania kontaktów
z dzieckiem, nawet, jeśli nie przysługuje im władza rodzicielska. Takie gwarancje kontaktów
dano też rodzeństwu i dziadkom. Dodany został przepis, który pozwala sądowi
opiekuńczemu m.in. odebrać od rodziców przyrzeczenie określonego zachowania, że np.
ojciec spędzi z dzieckiem przynajmniej tydzień ferii.
Pozostawienie rodzicom pozostającym w rozłączeniu pełnej władzy rodzicielskiej
uzależnione jest od przedstawienia sądowi porozumienia rodziców o sposobie wykonywania
władzy rodzicielskiej i utrzymywania z dzieckiem kontaktów, tzw. planu wychowawczego
będącego wynikiem negocjacji między rodzicami i dobrowolnego zobowiązania się przez
nich przed sądem do określonego sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej
i utrzymywania z dzieckiem kontaktów. Rodzice sporządzają porozumienie i przedstawiają
sądowi do akceptacji. W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej
nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem
oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów
utrzymania i wychowania dziecka Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie
wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie,
jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu
rodzicom na ich zgodny wniosek, jeżeli przedstawili porozumienie i jest zasadne
oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka. W razie rozwodu (separacji)
pierwszeństwo przed decyzją sądu będzie, więc miało porozumienie o sposobie kontaktów
z dzieckiem (wykonywania władzy rodzicielskiej).
Istotna zmiana dotyczy alimentów. Rodzice mogą uchylić się od obowiązków
alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla
nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie stara się o możliwości samodzielnego utrzymania.
„Rodzice nie mają wpływu na postawę życiową dziecka dorosłego, nie powinni być, więc
obciążeni zbyt długo obowiązkiem alimentacyjnym” – napisano w uzasadnieniu nowelizacji.
Przyjęto zasadę na wzór tej, która teraz obwiązuje między rodzeństwem:, że np. siostra
może się uchylić od płacenia alimentów, jeżeli łączyłoby się to z nadmiernym uszczerbkiem
dla niej lub jej najbliższej rodziny.
Szczegółowe uregulowania dotyczące macierzyństwa
Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła. Jeżeli sporządzono akt urodzenia
dziecka nieznanych rodziców albo macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia
dziecka, jako jego matka zostało zaprzeczone, można żądać ustalenia macierzyństwa.
Powództwo o ustalenie macierzyństwa wytacza dziecko przeciwko matce, a jeżeli matka nie
żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Matka wytacza
powództwo o ustalenie macierzyństwa przeciwko dziecku. Matka nie może wytoczyć
powództwa o ustalenie macierzyństwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności.
Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa dziecko wytacza przeciwko kobiecie wpisanej
w akcie urodzenia dziecka, jako jego matka, a jeżeli kobieta ta nie żyje - przeciwko
kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Matka wytacza powództwo przeciwko
kobiecie wpisanej w akcie urodzenia dziecka, jako jego matka i przeciwko dziecku, a jeżeli
kobieta ta nie żyje - przeciwko dziecku. Kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka, jako
jego matka wytacza powództwo przeciwko dziecku.
68
Mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa
kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka, jako jego matka, wytacza powództwo przeciwko
dziecku i tej kobiecie, a jeżeli ona nie żyje - przeciwko dziecku.
Matka albo kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka może
wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu sześciu miesięcy od dnia
sporządzenia aktu urodzenia dziecka. Zachowanie ustanowionego terminu stanowi
materialnoprawną przesłankę zaprzeczenia macierzyństwa. Terminy te są terminami
zawitymi, co oznacza, że po ich upłynięciu powództwo nie jest dopuszczalne i podlega
oddaleniu. Oddalenie powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa z powodu niedochowania
powyższych terminów pozostaje bez wpływu na możliwość wytoczenia nowego powództwa
przez dziecko lub prokuratora.
Mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa
kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, może wytoczyć powództwo
o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się,
że kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka nie jest matką dziecka, nie później jednak niż
do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.
Dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu trzech lat
od osiągnięcia pełnoletności. Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne
po śmierci dziecka. Jednakże w razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo, ustalenia
macierzyństwa mogą dochodzić jego zstępni.
Powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa może wytoczyć także
prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego; wytoczenie
powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka.
Szczegółowe uregulowania dotyczące ojcostwa
Jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu
dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki.
Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od
orzeczenia separacji. Jeżeli dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub
unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa,
domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża. Domniemania powyższe mogą być
obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. Mąż matki może wytoczyć
powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział
się o urodzeniu dziecka przez żonę, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko
pełnoletności.
Jeżeli mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby
psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do
wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo może wytoczyć jego
przedstawiciel ustawowy. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku sześć
miesięcy od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel powziął
wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później - sześć miesięcy od dnia, w którym tę
wiadomość powziął. Jeżeli przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubezwłasnowolnionego
nie wytoczył powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, mąż może wytoczyć powództwo po
uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku
sześć miesięcy od dnia uchylenia ubezwłasnowolnienia, a jeżeli mąż powziął wiadomość
69
o urodzeniu się dziecka dopiero później - sześć miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość
powziął.
Jeżeli mąż matki zapadł na chorobę psychiczną lub innego rodzaju zaburzenia
psychiczne w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa i mimo
istnienia podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego nie został ubezwłasnowolniony,
może on wytoczyć powództwo w ciągu sześciu miesięcy od ustania choroby lub zaburzeń,
a gdy powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później - w ciągu sześciu miesięcy
od dnia, w którym tę wiadomość powziął.
Mąż matki powinien wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko dziecku
i matce, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko dziecku. Zaprzeczenie ojcostwa następuje przez
wykazanie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka. Zaprzeczenie ojcostwa nie jest
dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który
mąż matki wyraził zgodę.
Matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa swego męża w ciągu
sześciu miesięcy od urodzenia dziecka. Matka powinna wytoczyć powództwo o zaprzeczenie
ojcostwa przeciwko mężowi i dziecku, a jeżeli mąż nie żyje - przeciwko dziecku.
Dziecko po dojściu do pełnoletności może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie
ojcostwa męża swojej matki, nie później jednak niż w ciągu trzech lat od osiągnięcia
pełnoletności. Dziecko powinno wytoczyć powództwo przeciwko mężowi swojej matki
i matce, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko jej mężowi. Jeżeli mąż matki nie żyje, powództwo
powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.
Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka.
Jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy
domniemanie takie zostało obalone, ustalenie ojcostwa może nastąpić albo przez uznanie
ojcostwa albo na mocy orzeczenia sądu. Uznanie ojcostwa nie może nastąpić, jeżeli toczy
się sprawa o ustalenie ojcostwa. Uznanie ojcostwa następuje, gdy mężczyzna, od którego
dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem
dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia
oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna.
Kierownik urzędu stanu cywilnego wyjaśnia osobom zamierzającym złożyć
oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa przepisy regulujące obowiązki i prawa
wynikające z uznania, przepisy o nazwisku dziecka oraz różnicę pomiędzy uznaniem
ojcostwa a przysposobieniem dziecka. Kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia przyjęcia
oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa, jeżeli uznanie jest niedopuszczalne albo, gdy
powziął wątpliwość, co do pochodzenia dziecka.
Uznanie ojcostwa może nastąpić także przed sądem opiekuńczym, a za granicą
również przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula,
jeżeli uznanie dotyczy dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami
polskimi. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub
mężczyzny, od którego dziecko pochodzi, oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa
może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta
(burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo
gminy.
70
Można uznać ojcostwo przed urodzeniem się dziecka już poczętego. Uznanie
ojcostwa nie może nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności.
Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, uznanie ojcostwa może
nastąpić w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym mężczyzna składający oświadczenie
o uznaniu dowiedział się o śmierci dziecka, nie później jednak niż do dnia, w którym dziecko
osiągnęłoby pełnoletność.
Oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może złożyć osoba, która ukończyła
szesnaście lat i nie istnieją podstawy do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia. Osoba, która
nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, może złożyć oświadczenie konieczne do
uznania ojcostwa tylko przed sądem opiekuńczym. Mężczyzna, który uznał ojcostwo, może
wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania w terminie sześciu miesięcy od
dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi. W razie uznania ojcostwa
przed urodzeniem się dziecka już poczętego bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed
urodzeniem się dziecka. Przepisy o ustaleniu bezskuteczności uznania ojcostwa stosuje się
odpowiednio do matki dziecka, która potwierdziła ojcostwo.
Po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności powództwo o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa nie może być wytoczone ani przez matkę dziecka, ani przez mężczyznę,
który uznał ojcostwo. Dziecko może żądać ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa,
jeżeli uznający mężczyzna nie jest jego ojcem. Z żądaniem tym dziecko może wystąpić po
dojściu do pełnoletności, nie później jednak niż w ciągu trzech lat od jej osiągnięcia.
Mężczyzna, który uznał ojcostwo, wytacza powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania
przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko dziecku. Matka wytacza
powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa przeciwko dziecku i mężczyźnie,
który uznał ojcostwo, a jeżeli mężczyzna ten nie żyje - przeciwko dziecku. Dziecko wytacza
powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa przeciwko mężczyźnie, który
uznał ojcostwo i przeciwko matce, a gdy matka nie żyje - tylko przeciwko temu mężczyźnie.
Jeżeli mężczyzna ten nie żyje, powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi
ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Po śmierci dziecka ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne.
Sądowego ustalenia ojcostwa może żądać dziecko, jego matka oraz domniemany
ojciec dziecka. Jednakże matka ani domniemany ojciec nie mogą wystąpić z takim żądaniem
po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletniości. Dziecko albo matka wytacza
powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Domniemany ojciec dziecka
wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a gdy matka nie żyje przeciwko dziecku. W razie śmierci dziecka, które było powodem w sprawie o ustalenie
ojcostwa, ustalenia mogą dochodzić jego zstępni.
Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej
niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed
urodzeniem się dziecka. Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym
mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności
wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.
Powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa oraz o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa może wytoczyć także prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub
ochrona interesu społecznego; wytoczenie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa oraz
71
o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka.
Jeżeli uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka, prokurator może wytoczyć powództwo
o ustalenie bezskuteczności uznania.
Stosunki między rodzicami a dziećmi
Dziecko, co, do którego istnieje domniemanie, że pochodzi od męża matki, nosi
nazwisko będące nazwiskiem obojga małżonków. Jeżeli małżonkowie mają różne nazwiska,
dziecko nosi nazwisko wskazane w ich zgodnych oświadczeniach. Małżonkowie mogą
wskazać nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska
matki z nazwiskiem ojca dziecka. Oświadczenia w sprawie nazwiska dziecka są składane
jednocześnie z oświadczeniami o nazwiskach, które będą nosić małżonkowie. Jeżeli
małżonkowie nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, nosi ono
nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca.
Przy sporządzeniu aktu urodzenia pierwszego wspólnego dziecka małżonkowie mogą
złożyć przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego zgodne oświadczenia o zmianie
wskazanego przez nich nazwiska dziecka. Do zmiany nazwiska dziecka, którego rodzice
zawarli małżeństwo po ukończeniu przez dziecko trzynastu lat, jest potrzebna jego zgoda.
Jeżeli ojcostwo zostało ustalone przez uznanie, dziecko nosi nazwisko wskazane
w zgodnych oświadczeniach rodziców, składanych jednocześnie z oświadczeniami
koniecznymi do uznania ojcostwa. Rodzice mogą wskazać nazwisko jednego z nich albo
nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Jeżeli
rodzice nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, nosi ono nazwisko
składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Do zmiany nazwiska
dziecka, które w chwili uznania już ukończyło trzynaście lat, jest potrzebna jego zgoda.
W razie sądowego ustalenia ojcostwa sąd nadaje dziecku nazwisko w wyroku ustalającym
ojcostwo. Jeżeli dziecko ukończyło trzynaście lat, do zmiany nazwiska jest potrzebna jego
zgoda. Jeżeli ojcostwa nie ustalono, dziecko nosi nazwisko matki. Dziecku nieznanych
rodziców nazwisko nadaje sąd opiekuńczy. Dzieci pochodzące od tych samych rodziców
noszą takie samo nazwisko, z zastrzeżeniem przepisów, które do zmiany nazwiska dziecka
wymagają jego zgody.
Jeżeli matka małoletniego dziecka zawarła małżeństwo z mężczyzną, który nie jest
ojcem tego dziecka, małżonkowie mogą złożyć przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego
zgodne oświadczenia, że dziecko będzie nosić takie samo nazwisko, jakie nosi albo nosiłoby
ich wspólne dziecko. Do zmiany nazwiska dziecka, które ukończyło trzynaście lat, jest
potrzebna jego zgoda. Nadanie dziecku w powyższym trybie nazwiska nie jest
dopuszczalne, jeżeli nosi ono nazwisko ojca albo nazwisko utworzone na podstawie
zgodnych oświadczeń rodziców dziecka przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca
dziecka.
Nazwisko dziecka utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca
dziecka albo przez połączenie nazwiska jednego z rodziców z nazwiskiem jego małżonka, od
którego dziecko nie pochodzi, nie może składać się z więcej niż dwóch członów; w skład
nazwiska dziecka wchodzą pierwsze człony nazwisk podlegających połączeniu, chyba, że
w wyniku połączenia powstałoby nazwisko, którego człony są jednakowe.
Dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Władza rodzicielska
przysługuje obojgu rodzicom. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd w wyroku ustalającym
pochodzenie dziecka może orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy
72
rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. Jeżeli jedno z rodziców nie żyje albo nie ma
pełnej zdolności do czynności prawnych, władza rodzicielska przysługuje drugiemu
z rodziców. To samo dotyczy wypadku, gdy jedno z rodziców zostało pozbawione władzy
rodzicielskiej albo, gdy jego władza rodzicielska uległa zawieszeniu. Jeżeli żadnemu
z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska albo, jeżeli rodzice są nieznani, ustanawia się
dla dziecka opiekę.
Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do
wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka,
z poszanowaniem jego godności i praw. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno
rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje
i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla
jego dobra. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro
dziecka i interes społeczny.
Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub
majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień
dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne
życzenia. Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim.
Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je
należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień. Rodzice, którzy
nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych uczestniczą w sprawowaniu bieżącej
pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu, chyba, że sąd opiekuńczy ze względu na
dobro dziecka postanowi inaczej. Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz
sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane
i uprawnione do jej wykonywania. Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice
rozstrzygają wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą
rodzicielską. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich
może działać samodzielnie, jako przedstawiciel ustawowy dziecka.
Jednakże żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka:
1) przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą
rodzicielską;
2) przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego
małżonkiem, chyba, że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na
rzecz dziecka albo, że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków
utrzymania i wychowania.
Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą
rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem
dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Zarząd sprawowany przez rodziców nie
obejmuje zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku. Rodzice
nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających
zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez
dziecko.
73
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje tylko jednemu z rodziców, sąd opiekuńczy
może mu nakazać, żeby sporządził inwentarz majątku dziecka i przedstawił go sądowi oraz
żeby zawiadamiał sąd o ważniejszych zmianach w stanie tego majątku. Jeżeli władza
rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom niepozostającym ze sobą w związku małżeńskim,
sąd opiekuńczy może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z nich,
ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień
w stosunku do osoby dziecka. Rodzice, którzy wykonywają władzę rodzicielską nad
dzieckiem ubezwłasnowolnionym całkowicie, podlegają takim ograniczeniom, jakim podlega
opiekun.
Sąd opiekuńczy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielać pomocy
rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej.
W szczególności każde z rodziców może zwrócić się do sądu opiekuńczego o odebranie
dziecka od osoby nieuprawnionej, a także zwrócić się do sądu opiekuńczego lub innego
właściwego organu władzy publicznej o zapewnienie dziecku pieczy zastępczej.
Sąd opiekuńczy lub inne organy władzy publicznej zawiadamiają jednostkę
organizacyjną pomocy społecznej o potrzebie udzielenia rodzinie dziecka odpowiedniej
pomocy. Jednostka organizacyjna pomocy społecznej jest obowiązana informować sąd
o rodzajach udzielanej pomocy i jej rezultatach.
Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody
albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe
obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego
z rodziców. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy
rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić. Pozbawienie władzy
rodzicielskiej lub jej zawieszenie może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód
lub unieważnienie małżeństwa.
Jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, obowiązek i prawo wykonywania
bieżącej pieczy nad osobą małoletniego umieszczonego w rodzinie zastępczej albo
w placówce opiekuńczo-wychowawczej, jego wychowania oraz reprezentowania
w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania należą
do rodziny zastępczej albo placówki opiekuńczo-wychowawczej. Inne obowiązki i prawa
wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców małoletniego.
Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy zakaże rodzicom pozbawionym
władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem. W wyjątkowych wypadkach sąd
opiekuńczy może ograniczyć osobistą styczność z dzieckiem rodziców, których władza
rodzicielska została ograniczona, przez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub
w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Obowiązek alimentacyjny
Obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków
wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.
Obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed
rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych - obciąża bliższych stopniem przed
dalszymi. Krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach
odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym.
74
Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero
wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo, gdy osoba ta nie jest w
stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych
uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi
trudnościami.
Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie
jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba, że dochody z majątku dziecka
wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Rodzice mogą uchylić się
od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone
z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania
możności samodzielnego utrzymania się. W stosunku do rodzeństwa zobowiązany może
uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym
uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny. Zakres świadczeń alimentacyjnych
zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych
możliwości zobowiązanego.
Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze
w stanie utrzymać się samodzielnie, może polegać także, w całości lub w części, na
osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie. Jeżeli w ciągu ostatnich trzech lat
przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych osoba, która była już do tych
świadczeń zobowiązana, bez ważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny
sposób dopuściła do jego utraty albo, jeżeli zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej
zyskowne, nie uwzględnia się wynikłej stąd zmiany przy ustalaniu zakresu świadczeń
alimentacyjnych. Roszczenia o świadczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem lat
trzech.
Niezaspokojone potrzeby uprawnionego z czasu przed wniesieniem powództwa
o alimenty sąd uwzględnia zasądzając odpowiednią sumę pieniężną. W uzasadnionych
wypadkach sąd może rozłożyć zasądzone świadczenie na raty. W razie zmiany stosunków
można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego.
Ojciec niebędący mężem matki obowiązany jest przyczynić się w rozmiarze
odpowiadającym okolicznościom do pokrycia wydatków związanych z ciążą i porodem oraz
kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu. Z ważnych powodów matka
może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż trzy miesiące.
Roszczenia powyższe przysługują matce także w wypadku, gdy dziecko urodziło się
nieżywe. Roszczenia matki przewidziane w paragrafie poprzedzającym przedawniają się
z upływem lat trzech od dnia porodu.
Jeżeli ojcostwo mężczyzny niebędącego mężem matki zostało uwiarygodnione,
matka może żądać, ażeby mężczyzna ten jeszcze przed urodzeniem się dziecka wyłożył
odpowiednią sumę pieniężną na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie
porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu.
Termin i sposób zapłaty tej sumy określa sąd. Jeżeli ojcostwo mężczyzny, który nie jest
mężem matki, nie zostało ustalone, zarówno dziecko, jak i matka mogą dochodzić roszczeń
majątkowych związanych z ojcostwem tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia
ojcostwa. Dziecko może żądać świadczeń alimentacyjnych od męża swojej matki,
niebędącego jego ojcem, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo
uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do żony swego ojca, niebędącej jego matką.
75
Mąż matki dziecka, niebędący jego ojcem, może żądać od dziecka świadczeń
alimentacyjnych, jeżeli przyczyniał się do wychowania i utrzymania dziecka, a żądanie jego
odpowiada zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje żonie
ojca dziecka, niebędącej matką dziecka.
Opieka nad małoletnim
Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy, skoro tylko poweźmie wiadomość, że zachodzi
prawny po temu powód. Opiekę sprawuje opiekun. Wspólne sprawowanie opieki nad
dzieckiem sąd może powierzyć tylko małżonkom. Jeżeli dobro pozostającego pod opieką
tego wymaga, sąd opiekuńczy wydaje niezbędne zarządzenia dla ochrony jego osoby lub
majątku aż do czasu objęcia opieki przez opiekuna; w szczególności sąd opiekuńczy może
ustanowić w tym celu kuratora.
Nie może być ustanowiony opiekunem, kto nie ma pełnej zdolności do czynności
prawnych, jak również ten, kto został pozbawiony praw publicznych albo praw rodzicielskich
lub praw opiekuńczych. Nie może być ustanowiony opiekunem ten, w stosunku, do kogo
zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna. Nie
może być ustanowiona opiekunem osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności
prawnych albo została pozbawiona praw publicznych.
Opiekunem małoletniego nie może być ustanowiona także osoba, która została
pozbawiona władzy rodzicielskiej albo skazana za przestępstwo przeciwko wolności
seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec
osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim,
albo osoba, wobec której orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej
z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, lub obowiązek
powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz
kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca
pobytu bez zgody sądu.
Gdy wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie,
opiekunem małoletniego powinna być ustanowiona przede wszystkim osoba wskazana przez
ojca lub matkę, jeżeli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej.
Jeżeli opiekunem nie została ustanowiona osoba wyżej wymieniona, opiekun
powinien być ustanowiony spośród krewnych lub innych osób bliskich pozostającego pod
opieką albo jego rodziców.
W braku takich osób sąd opiekuńczy zwraca się o wskazanie osoby, której opieka
mogłaby być powierzona, do właściwego organu prezydium rady narodowej albo do
organizacji społecznej, do której należy piecza nad małoletnimi, a jeżeli pozostający pod
opieką przebywa w zakładzie wychowawczym, może się zwrócić także do tego zakładu.
W wypadku potrzeby ustanowienia opieki dla małoletniego umieszczonego w rodzinie
zastępczej - sąd powierzy sprawowanie tej opieki przede wszystkim rodzicom zastępczym.
Sąd opiekuńczy przyznaje opiekunowi za sprawowanie opieki na jego żądanie
stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki
lub zwolnienia go od niej.
76
Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub
gdy sprawowanie opieki jest związane z pełnieniem funkcji rodziny zastępczej albo czyni
zadość zasadom współżycia społecznego.
Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka
została ustanowiona, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku,
wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy
społecznej.
1. Omów sposoby ustalenia pochodzenia dziecka.
2. Na czym polega zaprzeczenie ojcostwa, zaprzeczenie macierzyństwa, bezskuteczność
uznania ojcostwa.
3. Na czym polega władza rodzicielska.
4. W jaki sposób sąd rodzinny ingeruje we władzę rodzicielską.
5. Na czym polega i kogo dotyczy obowiązek alimentacyjny.
6. Na czym polega opieka i dla kogo jest ustanawiana.
77
MODUŁ II
Metody pracy socjalnej, z uwzględnieniem działań profilaktycznych,
z dziećmi i ich rodzinami
1. Aktywność, jako podstawa i skutek zmian rozwojowych dzieci i młodzieży
Ewa Żminda
Potrzeba aktywności wiąże się z potrzebą poznawczą. Realizując swoje
zainteresowania zarówno dziecko jak i dorosły zaspakajają obie te potrzeby równocześnie.
Potrzeba aktywności, działania wyraża się bardziej w zamiłowaniach, a potrzeba poznawcza
bardziej w zainteresowaniach.
Aktywność, którą cechuje samorzutność i samodzielność działania, jest
podstawowym czynnikiem i warunkiem rozwoju jednostki. Jest nieodzowna przy
podejmowaniu procesu twórczego. Co więcej, twórczość może być rozumiana, jako
produktywna i konstruktywna aktywność (V. Lowenfeld, W. L. Brittain 1977, s. 29).
Cele ludzkiego działania mogą być różne – nie tylko osiąganie wartości materialnych,
lecz także intelektualnych, społecznych, moralnych. Ważne jest, aby dziecko miało okazję
zetknąć się z ich bogactwem i różnorodnością, ważne jest także wdrażanie go jak
najwcześniej do podejmowania wysiłku celowego, do aktywności pożytecznej,
ukierunkowanej na zaspakajanie potrzeb własnych i potrzeb innych ludzi. Jeśli nauczymy
dziecko doznawania radości z działania, zaspokoimy jego potrzeby dobrze przygotujemy je
do życia nie tylko pożytecznego, ale i szczęśliwego.
Aktywność to termin dający się stosować jako synonim działania, ruchu, procesów
psychicznych, funkcji fizjologicznych, itp. Z powodu dużego stopnia ogólności termin ten jest
łączony z dookreślającymi go przymiotnikami, np.: aktywność zorientowana na cel,
aktywność przypadkowa, aktywność służąca rozwiązywaniu problemów (A.S. Reber 2000,
s. 6). Może być więc rozumiana jako skłonność wrodzona leżąca u podstaw wszelkich
zachowań. Rozróżnia się kilka rodzajów aktywności. Najprostszą stanowi odruch, który jest
tylko wyzwoleniem energii w reakcji na bodźce. Tę „odpowiedź” określa się, jako niższą
czynność nerwową, w przeciwieństwie do wyższej czynności nerwowej związanej
z działalnością mózgu, który kieruje niezwykle skomplikowanymi czynnościami.
Najczęstszym przejawem tej działalności mózgu są uczucia i zjawiska związane
z myśleniem. W charakterologii termin aktywność oznacza nie tylko czynności jakiejś osoby,
ale i jej skłonność do działania. Dlatego ten, kto działa jedynie pod presją wydarzeń, nie jest
uznawany za aktywnego (N. Sillamy 1994, s. 14).
Wynika z tego, że termin aktywność ma bardzo szerokie zastosowanie. W. Okoń
(1996, s. 16) wprowadza podział, który w biologii oznacza ogół czynności organizmu, w celu
zaspokojenia jego potrzeb życiowych, natomiast w psychologii: właściwość indywidualną
jednostki polegającą na większej niż u innych częstości i intensywności jakiegoś rodzaju
działań. Szczególną cechą aktywności ludzkiej jest udział w zmienianiu otoczenia
przyrodniczego i społeczno-kulturowego, stosownie do ludzkich potrzeb, celów i ideałów. Na
podstawie tej definicji można stwierdzić, iż aktywność sprawia, że zmysły pobudzone są do
78
pracy ze zwielokrotnioną siłą. Człowiek bierze w czymś żywy udział, a jednocześnie pełen
jest inicjatywy i inwencji (W. Puślecki 1999, s. 11). Chęć działania nie kończy się w chwili
ukończenia zadania, lecz przenoszona jest na kolejne, trudniejsze wyzwania. Wytworzone
pomysły cechuje oryginalność, nowość i niepowtarzalność.
T. Kłosińska (2000, s. 18) uważa, że najczęściej dzieci wyrażają swoje przeżycia
w formie twórczości plastycznej, muzycznej i językowo-literackiej. Najbardziej naturalną
motywacją wewnętrzną jest potrzeba konkretyzacji swego wewnętrznego świata, w formach,
które je zachwycają przez stworzony przedmiot, spontaniczne wyliczanki i inne, a wśród nich
własne małe poematy czy swobodne teksty. Dzieci często tworzą również: bajki, opowiastki,
piosenki, a także rymowanki, wyśmiewanki, „dreszczowce”, przysłowia, opowieści grozy,
przesądy (por. A. Brzezińska, M. Stasiakiewicz 1980, s. 680), wywracanki, zgadywanki,
zapytanki, gdybanki, wiersze onomatopeiczne, parodie, żarty. Świadczy to o ich ogromnym
potencjale lingwistycznym (por. K. Gąsiorek 1999, s. 132).
Dziecko będzie opowiadać, bo taka jest jego wewnętrzna potrzeba. Taka motywacja
ma dwa źródła, albo powstaje spontanicznie (ochota do działania), albo otoczenie powoduje
jej powstanie (por. A. Brzezińska 1988, s. 9). Stąd w procesie wychowania powinny wystąpić
następujące typy aktywności:
1)
kierowana – gdy dominuje aktywność kierowana, również nie istnieją warunki dla
rozwoju wewnętrznej motywacji i aktywności twórczej. Dziecko traktowane jest, jako
przedmiot. Motywacja wewnętrzna nie rozwija się, ponieważ dorosły mobilizuje
dziecko do działania poprzez rozbudowany system kar i nagród tzw. zewnętrzne
źródła nacisku (np. zobaczymy, kto dzisiaj pierwszy zje obiad, kto pierwszy zaśnie, kto
zrobi najładniejszy rysunek, kto najszybciej nauczy się piosenki). Skoro określa się, co
dziecko będzie robić, kiedy, gdzie i w jaki sposób, to doprawdy nie ma miejsca na
pomysłowość i inwencję wykonawcy. W praktyce często zdarza się, że oba podejścia
(dominowanie aktywności kierowanej, czyli dorosłego nad dzieckiem i dominowanie
aktywności spontanicznej, czyli dziecka nad dorosłym) występują łącznie. Przykładem
tego niech będzie następująca wypowiedź nauczyciela/opiekuna: - teraz już
skończyłam z nimi zajęcia, niech się pobawią (tzn. niech robią, co chcą), albo scena
zaobserwowana w ogródku przedszkolnym: dzieci po przyjściu z budynku zostają
podzielone na zespoły, rozdaje się kolorowe szarfy, piłki, skakanki, worki, zaczynają
się z nimi sportowe zawody, w czasie, których aktywność nauczycielek polega, oprócz
wyjaśniania reguł kolejnych gier i zabaw – na ciągłym „naganianiu” dzieci do tych
zabaw. Po zakończeniu gier dzieci mogą się pobawić tzn. zostają pozostawione same
sobie (fizyczne czuwanie nad bezpieczeństwem dzieci) i zaczynają się biegi,
przewracanie się, wrzaski itp.; wyrzucają z siebie napięcia nudę itp.
2)
inspirowana – dzieci mimo, że są mniej kontrolowane, wykonują swoje zadania
z większym zaangażowaniem i w efekcie w większej zgodzie z poleceniem
i oczekiwaniami dorosłego. Rolą dorosłego jest przede wszystkim na tak zorganizować
środowisko, w którym ma działać dziecko, by umożliwić mu kontakt i poznawanie wielu
różnorodnych sytuacji, zjawisk, obiektów, ludzi i relacji między nimi.
3)
spontaniczna – zostawienie dziecku całkowitej swobody, a zatem preferowanie
aktywności spontanicznej, nie rozwija dziecka, ponieważ brakuje tutaj owego „oporu”,
jaki często dorosły stawia dziecku poprzez formułowanie różnych wymagań
i oczekiwań. Dziecko zostawione samo sobie skazane jest na uczenie się drogą prób
i błędów. Taka sytuacja całkowitej swobody, wbrew pozorom wcale nie ułatwia
79
rozwijaniu się motywacji wewnętrznej, ponieważ brak jest dorosłego, który myśli
inaczej, ma inne propozycje – a więc brak owej „opozycji”. Dziecku jest trudno
uświadomić sobie swoje dążenia, mówi „chcę” dopiero wtedy, gdy umie określić,
„czego nie chce”.
Najbardziej korzystnym dla rozwoju dziecka jest podejście, w którym wszystkie trzy
rodzaje aktywności występują: - kierowana - inspirowana - spontaniczna (wypływająca z
własnej woli i ochoty dzieci) tylko wtedy dziecko ma zapewnione różne możliwości, z których
może korzystać. Dziecko może:
1) uczyć się od dorosłego, próbując naśladować;
2) korzystać z jego pomocy, rad wskazówek;
3) może rozmawiać i dyskutować, przeciwstawiać się i proponować;
4) wyjaśniać mu i samemu prosić o wyjaśnienia.
Ich pojawieniu się sprzyjają sytuacje naturalne lub tak wyreżyserowane, aby nosiły znamiona
naturalności i były bliskie sferze zainteresowań dziecka (por. J. Kujawiński 1990, s. 58).
Aktywność łączy się z emocjami. To, co dziecko czuje bardzo często jest uzewnętrzniane
w wypowiedzi językowej. W tym wyraża się kreatywna funkcja języka, wiążąca się z
wyobraźnią twórczą i myśleniem dywergencyjnym (K. Borawska 2004, s. 63). Warto jednak
zaznaczyć że aktywność dziecka wyrażana jest też, w jego zainteresowaniach jak: rysunek,
zabawa, muzyka, ruch, kontakty społeczne z rówieśnikami.
Terminem bliskim aktywności jest aktywizacja – uaktywnienie się; zespół działań
mających na celu włączenie człowieka do udziału w różnych dziedzinach życia, inaczej –
prowadzenia aktywnego trybu życia (L. Kozaczuk 1995, s. 25).
Dokonując klasyfikacji form opieki nad dzieckiem A. Kelm, wskazuje typy środowisk
wychowawczych, w których przebywa dziecko objęte opieką. Spotykamy się z:
•
opieką nad dzieckiem w rodzinie,
•
opieką nad dzieckiem w szkole (określaną także jako funkcje opiekuńczowychowawcze szkoły),
•
opieką zakładową w placówkach opiekuńczo-wychowawczych,
•
opieką środowiskową w miejscu zamieszkania dziecka (A. Kelm 2000, s. 104).
Istotna jest różnica aktywności dziecka w wyżej wymienionych typach środowisk.
Każde środowisko różni się od siebie uwaga opiekun ↔ dziecko jest zwrócona na inne
aspekty i potrzeby.
Pracownika socjalnego ze względu na specyfikę jego pracy najbardziej dotyczą
placówki opiekuńczo-wychowawcze i prowadzone tam zadania. Placówki określone zostały
w rozporządzeniu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, które ukazało się 1 września
2000 r. W rozporządzeniu tym występuje następujący podział placówek dokonany ze
względu na specyfikę działań w nich wykonywanych:
1) placówki wsparcia dziennego (świetlice szkolne, świetlice środowiskowe, świetlice
terapeutyczne, ogniska wychowawcze, itp.);
2) placówki interwencyjne (centra interwencji kryzysowej, pogotowia opiekuńcze,
rodziny zastępcze działające na zasadzie pogotowia opiekuńczego, itp.);
80
3) placówki rodzinne (rodziny zastępcze, rodziny adopcyjne);
4) placówki socjalizacyjne (domy dziecka, rodzinne domy dziecka);
5) placówki resocjalizacyjne (ośrodki szkolno-wychowawcze, specjalne ośrodki
szkolno-wychowawcze, zakłady wychowawcze, zakłady poprawcze, ośrodki terapii
uzależnień, itp.) (E. Kantowicz 2001, s. 191).
Podstawowymi formami aktywności dziecka jest zabawa i ruch (aktywność fizyczna).
Zabawa jest jedną z głównych form wyrażania się zainteresowań dzieci i ludzi dorosłych
„…jest swoistym, podświadomym ćwiczeniem wprowadzającym w życie biologiczne,
społeczne i kulturalne. Dzięki oddziaływaniu na wyobraźnię kompensuje braki życia
jednostki. Towarzyszy człowiekowi od kolebki do śmierci, przybierając w biegu jego życia
coraz inne formy, zawsze nacechowane uciechą” (B. Sułkowski 1984, s. 18). J. Drabik
uważa, że „aktywność fizyczna stanowi kluczowy i integralny składnik zdrowego stylu życia.
Bez niej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdrowia, jego utrzymania i pomnażania,
a u dzieci – prawidłowy rozwój. Jej brak jest głównym i niezależnym czynnikiem ryzyka
chorób układu krążenia” (J. Drabik 1996, s.215). Aktywność fizyczna przybiera najrozmaitsze
formy: mogą być to prace domowe, które wykonujemy na co dzień, mogą to być nasze prace
zawodowe oraz różnego rodzaju podejmowane ćwiczenia fizyczne. J. Drabik mówi, że
aktywność fizyczna „może być spontaniczna np. marsz, lub odpowiednio zorganizowana
i zaplanowana pod względem obciążenia” (J. Drabik 1996, s.215). Aktywność fizyczna to
pojęcie trudne do zdefiniowania ze względu na jej szeroki zakres. Pośród rankingu
czynników utrzymujących i pomnażających zdrowie, zajmuje ona priorytetowe miejsce. Jest
niezbędnym elementem wpływającym na zdrowie i samopoczucie człowieka.
Według I. Kiełbasiewicz–Drozdowskiej „aktywność fizyczna jest niezbędna
człowiekowi na każdym etapie jego życia i w każdej grupie wiekowej. Znaczenie ruchu
zmienia się i ewoluuje wraz z wiekiem człowieka, zawsze jednak pozostaje jednym
z głównych czynników warunkujących pole zdrowia” (I.Kiełbasiewicz-Drozdowska, W.
Śliwiński 2001, s. 53). Autorka pisze, że „zdrowie człowieka kształtowane jest we wszystkich
fazach i etapach jego życia”.
W okresie wczesnego dzieciństwa dziecko wchodzi z niewielkimi umiejętnościami
kontaktowania się z otoczeniem, zarówno społecznym, jak i fizycznym. W ciągu trzech lat
dokonuje się intensywny rozwój dziecka pod każdym względem. Dziecko przechodzi od
manipulacji niespecyficznej w wieku niemowlęcym do manipulacji specyficznej, stanowiącej
podstawę zabaw konstrukcyjnych w wieku poniemowlęcym (B. Harwas-Napierała, J.
Trempała 2007, s. 77). Niespecyficzne działania przedstawiają się w ten sposób, że dziecko
używa dwóch lub więcej przedmiotów niezgodnie z ich przeznaczeniem, co przekłada się na
wkładaniu filiżanki do autka. Przykładem manipulacji specyficznych może być używanie
dwóch lub więcej przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem – przykrywa garnek
przykrywką.
Działalność dziecka w wieku przedszkolnym ma charakter zabawowy. Poprzez
zabawę zdobywa ono nowe wiadomości i umiejętności. Jest to dla niego ciekawsza forma
działalności. Stosując taką formę pracy nauczyciel ma pewność, że napływ informacji
poprzez nią, dziecko nie znudzi. Bawiąc się nabywa umiejętności odróżniania fikcji od
rzeczywistości, pobudza swoją pamięć i wyobraźnię. Uświadamia sobie z czasem swoje
możliwości.
81
Dzieci w wieku przedszkolnym bardzo chętnie rysują, malują, lepią, kleją itd. Poprzez
to poznają różnorodne techniki plastyczne. Pobudza się i rozwija ich umiejętności, odnajduje
w nich ukryte talenty: malarzy, aktorów, rzeźbiarzy itp. W tym też momencie rozwija się
u dzieci aktywność poznawcza, która ściśle wiąże się z każdą dziedziną ich życia:
społecznego, kulturalnego, umysłowego itd. Aktywność skierowana na ludzi i stosunki
zachodzące między mini, to nic innego, jak umiejętne i właściwe kontakty ludzkie.
Aktywne dzieci chętnie uczestniczą w zabawach grupowych, zajęciach, nie popadają
w konflikty, potrafią wybrnąć z trudnych dla niego sytuacji. Lubią bawić się w zabawy
tematyczne, takie, jak: "dom", "sklep" itp.
Dzieci rozwijają się towarzysko, uczą się właściwych postaw społecznych. Duże ma
znaczenie aktywność skierowana na podmiot. Dzięki postawom koleżeństwa, wzajemnej
pomocy wczuwania się w sytuację innych dzieci, dowiadują się o sobie samych, wiedzą, jak
reagują na określone sytuacje czy zachowania. Uczą się również, jak należy postępować,
gdy kolega lub on sam zawini. Jak radzić sobie w stresowych sytuacjach, do kogo zwrócić
się z problemem.
Istotnym wpływem na rozwój jednostki jest jego aktywność własna poprzez rozwój
układu nerwowego. Niezależnie od tych przemian zrozumienie i poznanie zawsze kształtuje
się w trakcie działania materialnego i w związku z nim, a rozwój świadomości czyni wszelką
działalność człowieka bardziej sensowną i rozumną. Środowisko, szczególnie środowisko
społeczne, do którego należy i które na niego oddziaływuje. Rozwój człowieka dokonuje się
głównie w procesie przyswajania sobie i opanowywania społecznych środków działania,
nabywania umiejętności, kształtowania zdolności. Wpływ środowiska nie jest czymś stałym
i niezmiennym, co by w sposób fatalistyczny przesądzało o kierunku i granicach rozwoju.
Ludzie podlegają wpływom środowiska, ale i sami na nie wpływają kształtując je.
Niektóre dzieci przejawiają silniejszą potrzebę aktywności, inne natomiast słabszą.
Różnice te wynikają m.in. z indywidualnych właściwości organizmu i układu nerwowego
dziecka. Dzieci zdrowe, u których procesy nerwowe odznaczają się większą siłą
i pobudliwością ujawniają większą potrzebę aktywności, u dzieci chorych aktywność jest
znacznie mniejsza, mniej jest widocznej spontaniczności i żywiołowości. Dorośli mogą
pobudzać aktywność dziecka, stymulować ją, mogą też ograniczać, tłumić. Dorośli pobudzą
aktywność dziecka zapewniając mu zewnętrzne warunki do zabawy, a w dalszych etapach
rozwoju do innych rodzajów aktywności: nauki, realizacji zainteresowań, zamiłowań. Małe
dziecko trzeba zachęcać do zabawy, uczyć je, objaśniać, pomagać. Dziecko, naśladując
dorosłych, zaspokaja swoją potrzebę aktywności w sposób najbardziej korzystny dla swojego
rozwoju.
W stosunku do wszelkiej aktywności dziecka, w tym także i zabawowej, rodzice mają
zadanie nie tylko dostarczać bodźców z zewnątrz (np. zabawek), ale powinni też uczyć
dziecko by realizowało swoją potrzebę działania we właściwy sposób. Dorośli powinni
czuwać nad zabawą dziecka by była nie tylko swobodna, wesoła, ale także zorganizowana,
doprowadzona do końca.
Istotne jest, aby rodzic/opiekun wiedział o różnych metodach aktywizacji dziecka w
perspektywie terapeutycznej, nie musi być to stosowanie ściśle terapii a możliwość
sięgnięcia do: arteterapii, muzykoterapii, biblioterapii, ludoterapii, ergoterapii, silwoterapii itd.
Niewłaściwe postępowanie wychowawcze rodziców może spowodować ograniczenie,
stłumienie potrzeby aktywności. Dzieje się tak wówczas, gdy rodzice nie zapewniają dziecku
82
warunków do zabawy, nie dają mu miejsca ani zabawek. Ponadto matka i ojciec mogą
stawiać dziecku zbyt wysokie wymagania, żądając by zawsze było „grzeczne”, by było cicho,
nie biegało, nie rozkładało zabawek lub by zachowywało się tak jakby było starsze, na
wyższym poziomie rozwoju. Ograniczenie zaspokojenia potrzeby aktywności może
zachodzić również wtedy, gdy rodzice przejawiają w stosunku do dziecka postawę
nadopiekuńczą – nie pozwalają dziecku wykonywać wielu czynności z obawy o to, że się
przewróci, skaleczy, zmęczy, zaziębi. W takich warunkach dziecko albo podporządkowuje
się rodzicom i staje się bierne, mało aktywne, albo buntuje się, przeżywa nieustanne
konflikty, sytuacje napięcia.
Aktywność stanowi bardzo ważną potrzebę dziecka, ma duże znaczenie w każdym
okresie jego życia. Rozwijanie jej, kształtowanie, ukierunkowywanie to jedno z ważniejszych
zadań wychowania, które jest jednym z elementów przygotowania dzieci i młodzieży do
samodzielnego, dorosłego życia.
1. Omów jaka jest najważniejsza aktywność dzieci-młodzieży w różnym wieku.
2. Wymień czynniki zewnętrzne najbardziej oddziaływujące na dziecko.
3. Przedstaw przykładowy model pracy z dzieckiem lub młodzieżą będący atrakcyjny dla
dziecka/młodego człowieka na jeden dzień.
2. Dziecko jako klient pomocy społecznej
Magdalena Skoczylas
W ostatniej dekadzie drastycznie pogarsza się sytuacja dzieci ze środowisk
zmarginalizowanych i zagrożonych marginalizacją. Ilość rodzin marginalizowanych szybko
rośnie w wyniku zmian ustrojowych i strukturalnego bezrobocia. Do tzw. „starej biedy"
(ok. 500 000 rodzin) dołączyły rodziny i środowiska dotknięte strukturalnym bezrobociem
(ponad 1 500 000 rodzin) oraz znaczna liczba rodzin z degradujących się gospodarstw
wiejskich. W Polsce, w przeciwieństwie do pozostałych krajów Unii Europejskiej, nadal rosną
różnice materialne i społeczne. Powiększa się więc obszar ubóstwa. W największym stopniu
bieda dotyka dzieci, szczególnie dzieci z rodzin wielodzietnych. Jednocześnie Polska ma
jeden z najniższych wskaźników przyrostu naturalnego w Europie. Wzrasta liczba dzieci
pozbawionych podstawowej opieki i minimum socjalnego, pogarsza się stan ich zdrowia
i higieny. Dzieci z rodzin marginalizowanych mają bardzo ubogie dziedzictwo kulturowe
i intelektualne. Nie znają większości słów stosowanych w podręcznikach szkolnych, a nawet
używanych przez rówieśników czy nauczycieli. Z reguły nie korzystają z opieki
przedszkolnej, co dawałoby im szanse na nadrobienie tych braków. Ich przygotowanie do
nauki szkolnej coraz bardziej odbiega od przygotowania dzieci z innych rodzin. Dzieci te
sprawiają też nauczycielom zdecydowanie większe problemy wychowawcze. Coraz więcej
dzieci przestaje uczęszczać do szkół i jest kierowanych do placówek opiekuńczych
i resocjalizacyjnych.
W ostatnich latach pomoc społeczna miała zreformować niewydolny i patogenny
system instytucjonalnej opieki nad dzieckiem. Domy dziecka i placówki resocjalizacyjne
miały być stopniowo ograniczane na rzecz prorodzinnych i środowiskowych form pomocy
83
dziecku i rodzinie. Rozwijane miały być przede wszystkim różne formy bezpośredniej pracy
z rodziną, świetlice i ogniska środowiskowe, rodziny zastępcze oraz różne lokalne, małe
placówki takie jak rodzinne domy dziecka, hostele, mieszkania readaptacyjne czy hoteliki
kryzysowe. Niestety z perspektywy paru ostatnich lat można powiedzieć, że reforma ta,
pomimo wielu korzystnych zmian ustawodawczych, nie zaistniała w praktyce
w dostatecznym stopniu, aby zmienić los dzieci z marginesu ( M. Liciński, 2008).
W Polsce opieka nad rodziną i dzieckiem ma doniosłe znaczenie w systemie polityki
społecznej. Od 2000 roku znajduje to wyraz w podstawowych aktach prawnych systemu
pomocy społecznej, jak też polityce wspierającej Rządu RP, realizowanej przez Ministerstwo
Pracy i Polityki Społecznej.
W art. 72 ust 1 zd. 1 Konstytucji RP zapisano, że „Rzeczpospolita Polska zapewnia
ochronę praw dziecka”, jednakże ustawa zasadnicza nie zawiera katalogu tych praw. Należy,
zatem uznać, że zagwarantowane w Konstytucji prawa człowieka i obywatela w takim
samym stopniu dotyczą dorosłego człowieka, jak i dziecka, za wyjątkiem tych praw, które są
uzależnione od osiągnięcia odpowiedniego wieku np. prawo do wybierania Prezydenta RP,
posłów, senatorów i przedstawicieli organów samorządu terytorialnego (art. 62 §
1 Konstytucji RP). Tym niemniej na szczególną uwagę zasługują dwa akty prawne
o charakterze międzynarodowym dotyczące bezpośrednio praw dziecka, a mianowicie:
Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 roku (Dz. U. 1991, Nr 102, poz. 526) oraz Europejska
Konwencja o wykonywaniu praw dzieci sporządzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996
roku (Dz. U. 2000, Nr 107, poz. 1128). Obydwie te konwencje zostały ratyfikowane przez
Polskę, a zatem na mocy art. 87 ust 1 Konstytucji RP są źródłem obowiązującego w Polsce
prawa, choć należy zauważyć, że ten drugi dokument jest skierowany głównie do organów
sądowych.
Na straży praw dziecka określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
Konwencji o prawach dziecka i innych przepisach prawa stoi powołany ustawą z dnia
6 stycznia 2000 roku Rzecznik Praw Dziecka (Dz. U. 2000, Nr 6, poz. 69).
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004r. (Dz. U. Nr 64 poz. 593 z poźn.
zm.) w rozdziale IV pt. „Opieka nad rodziną i dzieckiem” akcentuje konieczność wspierania
rodziny naturalnej w różnych formach, która ma trudności w wypełnianiu swoich ról
rodzicielskich.
Udzielana pomoc powinna mieć na względzie podmiotowość dziecka i rodziny,
w szczególności powinna ona uwzględnić prawa dziecka do:
•
wychowywania w rodzinie, a w przypadku wychowywania dziecka poza rodziną
do zapewnienia mu w miarę możliwości zgodnie z jego potrzebami opieki
i wychowania w rodzinnych formach opieki zastępczej;
•
zapewnienia stabilnego środowiska wychowawczego;
•
utrzymywania osobistych kontaktów z rodziną;
•
powrotu do rodziny naturalnej;
•
traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej;
•
ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka;
84
•
praktyk religijnych zgodnych z wolą rodziców i potrzebami dziecka;
•
kształcenia, rozwoju uzdolnień, zainteresowań i indywidualności oraz zabawy
i wypoczynku;
•
pomocy w przygotowaniu do samodzielnego życia w przypadku wychowywania poza
rodziną naturalną;
•
dostępu do informacji;
•
wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą;
•
ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem (art.70 ust.3 ustawy o pomocy
społecznej).
Ratyfikując Konwencję o prawach dziecka Polska zobowiązała się, że podejmie
wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną
odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. To rodzice lub, w określonych
przypadkach, opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie
i rozwój dziecka. Zatem zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich
największej troski, a nie pracowników OPS-ów (art. 18 Konwencji o prawach dziecka).
Ośrodki Pomocy Społecznej, ani też Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie nie powinny
wyręczać rodziców (opiekunów prawnych) dziecka w wypełnianiu ich obowiązków
rodzicielskich. Zadaniem pracowników socjalnych jest przede wszystkim okazywanie
odpowiedniej pomocy i wsparcia rodzicom lub opiekunom prawnym mającym trudności
z wychowaniem dzieci oraz zapewnieniem im bezpieczeństwa i należytej troski.
Podejmowanie działań zmierzających do odebrania rodzicom (opiekunom prawnym) władzy
rodzicielskiej nad dzieckiem powinno być ostatecznością i bardzo rzadkim wyjątkiem od
reguły, że dzieci wychowują się w rodzinach biologicznych. Oczywiście, że zgodnie
z obowiązującym prawem to sądy, a nie OPS-y, podejmują decyzję o odizolowaniu dziecka
od naturalnej rodziny, a zatem umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej czy właściwej
placówce opiekuńczo-wychowawczej. W tym zakresie jednak rola OPS-ów może być
znacząca. Sądy bardzo często ostateczną decyzję o ograniczeniu lub odebraniu rodzicom
władzy rodzicielskiej, a w konsekwencji odizolowaniu dziecka od rodziny podejmują na
podstawie opinii właściwego Ośrodka Pomocy Społecznej. Zatem sporządzenie dokładnej
i zgodnej z rzeczywistą sytuacją rodziny opinii może mieć kluczowe znaczenie dla losu
dziecka. Ponadto ograniczenie (czy nawet odebranie) rodzicowi władzy rodzicielskiej nie
musi być decyzją ostateczną Sądu. Nawet, gdy w aktualnej sytuacji, podjecie takiej decyzji
przez sąd było zasadne, orzeczenie w tym zakresie może być w każdym czasie zmienione.
I w tym zakresie duże znaczenie może mieć prowadzenie pracy socjalnej z rodziną. Rodzice
pozbawieni władzy rodzicielskiej często nie zdają sobie sprawy z tego, ze władza ta może
zostać im przywrócona. Osamotnieni w swojej walce o odzyskanie dziecka często po prostu
z niej rezygnują i nie widząc wyjścia z trudnej dla nich sytuacji jeszcze bardziej pogrążają się
w swoich problemach, a tym samym dziecko pozbawione zostaje prawa do wychowania
w rodzinie. Dlatego też zadaniem pracownika socjalnego jest uświadomienie rodziców
pozbawionych władzy rodzicielskiej, że jest jeszcze szansa na zmianę ich sytuacji.
Otoczenie ich właściwą pomocą w formie prowadzenia pracy socjalnej z rodziną jest
faktycznie działaniem dla dobra dziecka, które w ten sposób będzie miało szansę powrotu do
naturalnej rodziny.
85
Od 1 stycznia 2000 roku zapewnienie opieki i wychowania dzieciom całkowicie lub
częściowo pozbawionym opieki rodziców oraz dzieciom niedostosowanym społecznie stało
się zadaniem pomocy społecznej tworzącej system opieki nad rodziną i dzieckiem. Ważne
miejsce w tym systemie zajmują placówki opiekuńczo– wychowawcze. Status placówki, jako
jednostki organizacyjnej pomocy społecznej posiadają: domy dziecka, rodzinne domy
dziecka, pogotowia opiekuńcze, ogniska wychowawcze, świetlice i kluby środowiskowe oraz
młodzieżowe ośrodki socjoterapii. (R. Borowski, D. Wysocki 2001, s. 57-58).
Występuje wiele różnych sposobów klasyfikowania placówek opiekuńczo–
wychowawczych. Można wymienić placówki publiczne, które prowadzone są przez gminę,
powiat lub samorząd województwa i jednostki niepubliczne prowadzone przez inne podmioty.
Następnie wyróżnia się jednostki całodobowe i wsparcia dziennego, gdzie wśród tych
ostatnich funkcjonują placówki opiekuńcze (koła zainteresowań, kluby, ogniska
wychowawcze, świetlice) i specjalistyczne, w których jest realizowany program
psychokorekcyjny lub psychoprofilaktyczny, w tym terapia pedagogiczna, psychologiczna,
rehabilitacja i resocjalizacja (art. 71 ust 1 ustawy o pomocy społecznej). Ponadto wyróżnia
się placówki interwencyjne, rodzinne i socjalizacyjne.
Celem placówek opiekuńczo – wychowawczych jest zapewnienie dziecku
całodobowej ciągłej lub okresowej opieki i wychowania oraz zaspokojenie jego niezbędnych
potrzeb bytowych, rozwojowych, emocjonalnych, społecznych i religijnych, a także
zapewnienie korzystania z przysługujących świadczeń zdrowotnych i kształcenia (art. 80
ust.3 ustawy o pomocy społecznej). Umieszczanie dziecka w placówce na pobyt całodobowy
jest traktowane jako rozwiązanie ostateczne. Dotyczy ono dzieci pozbawionych częściowo
lub całkowicie opieki rodzicielskiej, wobec których wyczerpano możliwości udzielenia
pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia w rodzinie zastępczej. Podstawą skierowania
dziecka do placówki opiekuńczo – wychowawczej całodobowej jest orzeczenie sądu
o umieszczeniu dziecka w placówce albo wniosek rodziców lub opiekunów prawnych
o umieszczeniu dziecka w placówce. Do placówki takiej kieruje dziecko powiat właściwy ze
względu na miejsce zamieszkania dziecka (zadania te realizują w praktyce Powiatowe
Centra Pomocy Rodzinie–za: art. 19 ust.4 ustawy o pomocy społecznej).
Formy pomocy społecznej związane z ochroną dziecka i rodziny:
1. Świadczenia pieniężne:
•
Pomoc pieniężna dla rodzin zastępczych: Świadczenia pieniężne kierowane są
do pojedynczych osób i rodzin. Celem ich jest wpieranie zwłaszcza w trudnych
sytuacjach materialnych. Ponadto ustawodawca wyróżnił świadczenia,
skierowane do rodziny zastępczej. Rodzinom tym udziela się wsparcia
finansowego na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich
dzieci (za: art. 78 ust.1 ustawy o pomocy społecznej). Świadczenie przysługuje
rodzinie zastępczej również po osiągnięciu pełnoletniości przez jej wychowanka,
jeżeli nadal przebywa on w tej rodzinie i kontynuuje naukę. Pomoc należy się do
czasu ukończenia szkoły. Rodzina zastępcza może zrezygnować z przysługującej
pomocy pieniężnej. Pomoc ta może również zostać zamieniona na świadczenia
niepieniężne, jeżeli będzie marnotrawiona lub wykorzystywana niezgodnie
z przeznaczeniem.
•
Pomoc na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki: Do wychowanków rodzin
zastępczych oraz innych osób objętych programem usamodzielnienia skierowane
86
jest świadczenie pieniężne – pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie
nauki. Pomoc ta jest adresowana do osób, które osiągnęły pełnoletniość
w rodzinie zastępczej, oraz do innych osób pełnoletnich opuszczających różne
placówki pomocy społecznej i inne instytucje, tj.: placówki opiekuńczo –
wychowawcze typu rodzinnego i socjalizacyjnego, domy pomocy społecznej dla
dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi
dziećmi i kobiet w ciąży, schroniska dla nieletnich, specjalne ośrodki szkolno–
wychowawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze i zakłady poprawcze (art. 88,
ust.1 ustawy o pomocy społecznej). Celem tej pomocy jest usamodzielnienie
życiowe jej beneficjentów i ich integracja ze środowiskiem.
2. Świadczenia niepieniężne:
•
Pomoc niepieniężna na usamodzielnienie: polega na udzielaniu wsparcia
w postaci pomocy w uzyskaniu zatrudnienia, zapewnienia odpowiednich
warunków mieszkaniowych (w tym mieszkań chronionych) oraz pomocy
rzeczowej na zagospodarowanie.
•
Usługi psychologiczno – pedagogiczne: ma na celu wspomaganie rodzin
w wypełnianiu ich funkcji, zwłaszcza rodzin zagrożonych patologiami, mających
problemy opiekuńcze i wychowawcze. Pomoc ta koncentruje się na dzieciach
przebywających w rodzinach będących w trudnych sytuacjach. Do niepieniężnych
form wsparcia skierowanych do rodzin należy: poradnictwo, praca socjalna,
terapia rodzinna oraz zapewnienie dzieciom opieki i wychowania poza rodziną.
Do świadczeń niepieniężnych pomoc społeczna zalicza zapewnienie dziecku
opieki i wychowania w rodzinie zastępczej i w placówce opiekuńczo –
wychowawczej.
•
Opieka i wychowanie w rodzinie zastępczej i w placówce opiekuńczo–
wychowawczej: W celu wspomożenia funkcji opiekuńczych rodziny dziecko może
zostać umieszczone w placówce opiekuńczo – wychowawczej wsparcia
dziennego. Ponadto funkcjonują placówki opiekuńczo - wychowawcze pobytu
całodobowego. Skierowanie do nich następuje po wyczerpaniu możliwości
udzielenia dziecku pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia w rodzinie
zastępczej. Placówka taka zapewnia dziecku całodobową ciągłą lub okresową
opiekę i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby bytowe,
rozwojowe, społeczne, religijne oraz umożliwia korzystanie ze świadczeń
zdrowotnych i kształcenia. Mimo szerokich usług wykonywanych przez palcówki,
pobyt dziecka w nich ma jedynie charakter przejściowy. Docelowo dziecko
powraca do rodziny naturalnej lub zostaje umieszczone w rodzinie zastępczej
(I. Sierpowska, 2006, s. 183-187).
1. Omów formy pomocy społecznej związane z ochroną dziecka i rodziny.
2. Jakie prawa dziecka powinna uwzględniać oferowana jemu pomoc?
3. Jakie akta prawne gwarantują ochronę praw dziecka?
87
3. System wsparcia dla dziecka zaniedbanego, krzywdzonego
Jolanta Lesiewicz, Małgorzata Lipiec
Problematyka tworzenia systemu wsparcia dla dzieci i rodzin jest poruszana przez
wielu autorów (M. Kaczmarek 2010; D. Trawkowska 2010; H. Moczyńska 2008;
J. Wilczewski 2009). Krzywdzenie dziecka oznacza formy fizycznego i/lub emocjonalnego
złego traktowania, zaniedbania, wykorzystania seksualnego, doznanego od osoby, która jest
odpowiedzialna za dziecko, której ono ufa lub która ma władzę nad nim. Konsekwencją jest
faktyczna lub potencjalna krzywda dziecka (jego zdrowia fizycznego, psychospołecznego).
Krzywdzenie dziecka to każde działanie lub bezczynność jednostki, instytucji
lub społeczeństwa, jako całości i każdy rezultat takiego działania lub bezczynności, który
deprywuje równe prawa i swobody dzieci i/lub zakłóca ich optymalny rozwój (M. Szymańczak
1999 J. Mellibruda 2001; E. Jarosz 2008). Według danych WHO do najczęściej
organizowanych sposobów przeciwdziałania krzywdzeniu dzieci i wsparcia pokrzywdzonych
należą:
działania wspierające rodzinę, obejmujące treningi rodzicielstwa, programy wizyt
domowych i pomocy rodzinie, intensywną pracę „podtrzymującą” ratownictwo
społeczno-socjalne rodziny;
podejście zdrowotne,
zdrowotnych;
podejście terapeutyczne, stosujące różne odmiany terapii, adresowanych do ofiar,
sprawców i ofiar – świadków przemocy domowej;
podejście legislacyjne, ustalające prawny obowiązek zgłaszania oraz rejestrowania
przypadków przemocy i zaniedbywania dziecka przez różne grupy zawodowe
(np. lekarzy, nauczycieli) odpowiednim agencjom;
szkolne programy profilaktyczne;
lokalne kampanie edukacyjno-profilaktyczne;
programy zmian środowiskowych;
zmiany i ukierunkowanie na problem obszarów państwowej polityki społecznej
i zdrowotnej (E. Jarosz 2008).
obejmujące
tzw.
screening
rodziny
ze
strony
służb
J. Kirenko określa wsparcie, jako rodzaj interakcji w układzie dynamicznym między
osobą wspomagającą-dawca a wspomaganą-biorca. Celem tej interakcji jest spowodowanie
u jednego lub obu uczestników zbliżenia do rozwiązania problemu czy przezwyciężenia
sytuacji trudnej (J. Kirenko 2002). Wsparcie społeczne według H. Sęk (2001) to rodzaj
interakcji charakteryzujących się tym, że:
•
jej celem jest przybliżenie jednego lub obu uczestników do rozwiązania problemów,
przezwyciężenia trudności, reorganizacji zakłóconej relacji z otoczeniem
i podtrzymanie emocjonalne;
•
w toku tej interakcji zachodzi wymiana emocji, informacji, instrumentów działania oraz
dóbr materialnych;
88
•
dla skuteczności tej wymiany społecznej istotna jest trafność między oczekiwanym
a uzyskanym wsparciem;
•
wymiana w toku tej interakcji może być jednostronna bądź wzajemna, a kierunek
relacji: wspierający - wspierany może być stały lub zmienny;
•
interakcja i wymiana zostaje podjęta w sytuacji problemowej i trudnej.
Określane w taki sposób wsparcie społeczne ma swoje odzwierciedlenie głównie w
rodzinie i grupach rówieśniczych, gdzie mamy do czynienia z przywiązaniem, które sprzyja
poczuciu bezpieczeństwa, zaufaniu oraz wiary we własne siły. W przypadku dziecka
krzywdzonego lub zaniedbanego dramatyczny jest fakt, iż pozbawione jest ono pomocy ze
strony środowiska, które jest najbliższe, tj. rodziny.
Wsparcie społeczne bywa również określane, jako stopień, w jakim podstawowe
potrzeby społeczne jednostki, w tym dziecka (akceptacja, bezpieczeństwo, przynależność)
są zaspakajane przez osoby znaczące (J. Kirenko 2006). Najczęściej jednak wyróżnia się
następujące rodzaje i formy wsparcia:
•
Materialne, polega na dostarczaniu środków materialnych, finansowych, różnego
rodzaju darów, które ułatwiają zaspokojenia elementarnych potrzeb dziecka
krzywdzonego. Wsparcie to uzupełnia przede wszystkim deficyt finansowy i braki
materialne, stwarzając tym samym warunki - poprzez ograniczanie trosk codziennego
życia - do podejmowania aktywności i rozwoju osobistego;
•
Instrumentalne, zwane także wsparciem przez świadczenie usług jest ważne dla
dzieci krzywdzonych i zaniedbanych. Polega na udzielaniu pomocy przy wypełnianiu
różnych obowiązków i zadań życiowych (np. obowiązku szkolnego).
•
Informacyjne, czyli udzielanie rad, pewnych porad specjalistycznych, informacji
o prawach dziecka oraz prawach i obowiązkach rodziców. Takie ukierunkowanie,
szczególnie w problemowych lub konfliktowych sytuacjach, może sugerować
właściwe i najkorzystniejsze w danej chwili wybory;
•
Emocjonalne, to przede wszystkim okazywanie dziecku zrozumienia, współczucia,
podtrzymywanie na duchu w chwilach kryzysu emocjonalnego i dawanie
komunikatów werbalnych i niewerbalnych typu: „jesteś przez nas kochany”, „nie
poddawaj się”. Towarzyszenie dziecku w kryzysie, troskliwość i gotowość niesienia
pomocy, jest wspieraniem emocjonalnym, które bywa utożsamiane ze wsparciem
podtrzymującym samoocenę, albowiem doświadczanie akceptacji i pomocy ogranicza
negatywne skutki stresu. Poprzez zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa, stanowi
dodatkową stymulację rozwoju i aktywności jednostek i grup zepchniętych na
margines życia społecznego.
•
Wartościujące, polega na okazywaniu uczuć uznania, akceptacji, potwierdzaniu
znaczenia i wartości dziecka dla życia społecznego. Wyraża się ono w komunikatach
typu: „jesteś dla nas bardzo ważny”, „ jesteś dla nas kimś znaczącym”, „bez ciebie nie
dalibyśmy rady”. Takie wsparcie ułatwia odzyskanie wiary w siebie i pokonanie
poczucia winy, które jakże często występuje u dzieci krzywdzonych i zaniedbanych.
Zgodnie z przedstawionymi informacjami wsparcie udzielane dzieciom, które są
krzywdzone bądź zaniedbywane polega na stosowaniu takich form pomocy, aby poprzez
wykorzystanie istniejących zasobów tworzyć optymalne warunki do rozwoju oraz aktywnego i
89
kreatywnego życia. Zatem wśród opisywanych powyżej najistotniejsze wydaje się wsparcie
emocjonalne i wartościujące, dzięki któremu u dziecka rozwijają się pożądane cechy
osobowości oraz inne zasoby niezbędne do poradzenia sobie z silnym poczuciem winy.
Według T. Majewskiego (1996) dziecko krzywdzone i zaniedbane może uzyskać
wsparcie z następujących źródeł:
• systemu podstawowego,
• systemu pozainstytucjonalnego,
• systemu instytucjonalnego,
dlatego sieć wsparcia w przypadku omawianych dzieci powinna posiadać układ
przedstawiony na schemacie 1.
Schemat 1. Segmenty sieci wsparcia
Źródło: opracowanie własne
Każdy z wymienionych systemów powinien aktywnie uczestniczyć we wspieraniu
dziecka krzywdzonego, ponieważ osoby fizyczne bądź podmioty funkcjonujące w ich obrębie
uzupełniają się nawzajem w dostarczaniu pomocy. Dzięki temu można oczekiwać,
iż wsparcie uzyskiwane przez dziecko będzie adekwatne do jego potrzeb i przeżywanych
problemów. Dlatego zasadne jest określenie zakresu, charakteru i zasad uzyskiwanie
pomocy przez dziecko z wymienionych tu systemów.
System podstawowy - czyli: najbliższa rodzina, krewni, przyjaciele, znajomi, sąsiedzi,
którzy stwarzają określone warunki egzystencji osobom wykluczonym i stymulują ich rozwój.
Na tym poziomie wyróżnia się trzy kręgi społecznego zabezpieczenia dziecka:
•
pierwszy tworzą rodzice, bliska rodzina i najbardziej oddani przyjaciele - z uwagi na
trwałość i niezmienność więzów związki w tym kręgu są wyjątkowo bliskie, z niego też
człowiek uzyskuje największe wsparcie; jednak w przypadku dziecka pomoc z tego kręgu
nie jest wystarczająca, ponieważ sprawcą przemocy domowej najczęściej jest bliski
krewny, zaś pozostali krewni zachowując się pasywnie nie podejmują działań, których
90
celem byłoby odseparowanie dziecka od źródła jego problemów;
•
drugi tworzy dalsza rodzina, koledzy z sąsiedztwa, szkoły itp. - ze względu na możliwość
przemieszczania się jego członków wsparcie jest znaczne, chociaż nie tak niezawodne
jak w pierwszym przypadku;
•
trzeci tworzą sąsiedzi, znajomi, często przypadkowi, dalecy krewni, specjaliści z różnych
instytucji działających na rzecz osób potrzebujących - ciągła rotacja osób wchodzących
w ten krąg powoduje, że związki społeczne oraz wsparcie są często słabe i zawodne
(J. Kirenko 2002).
Reasumując, „sieć społeczną” w omawianym systemie tworzą nie tylko relacje
istniejące wokół jednostki i jej rodziny, lecz cały system obejmujący ją i innych ludzi dla niej
znaczących, a znajdujących się w bezpośredniej bądź pośredniej relacji z tą osobą.
W wielu przypadkach bywa tak, że jednostki lub grupy potrzebujące wsparcia tracą kontakt
z ludźmi należącymi do drugiego i trzeciego kręgu społecznego (Kawczyńska-Butrym, 1996).
Jednak w przypadku dzieci doświadczających złego traktowania paradoks polega na tym,
iż często tracą one kontakt przede wszystkim z pierwszym kręgiem. Dlatego w szeroko
pojętej pracy socjalnej i profilaktyce należy rozwijać wrażliwość na krzywdę dziecka
i gotowość do udzielana mu pomocy wśród ludzi z najbliższego otoczenia.
System pozainstytucjonalny - czyli organizacje non-profit, zabezpieczające warunki
życia i rozwoju, wśród których można wyróżnić: grupy samopomocy, stowarzyszenia,
fundacje, wolontariuszy itp. Organizacje pozarządowe działające na rzecz dzieci
krzywdzonych to m.in. Fundacja Dzieci Niczyje (http://www.fdn.pl/), Fundacja Kidprotect. pl
(www.kidprotect.pl), Fundacja LaStrada (http://www.strada.org.pl), Fundacja Świętego
Mikołaja (www.mikolaj.org.pl/), Komitet Ochrony Praw Dziecka (www.kopd.pl).
Ważne jest, aby informacja o działalności lokalnych organizacji pozarządowych była
dostępna w gminie, w przychodni, poradni, szkole, komisariacie. Organizacje funkcjonujące
w omawianym segmencie systemu wsparcia zakresie pomocy ofiarom przemocy domowej
organizują i prowadzą telefony zaufania, punkty informacyjno-konsultacyjne, ośrodki
pomocy, schroniska, hostele, świetlice dla dzieci, oferując pomoc psychologiczną, prawną
(w tym pisanie pozwów, wniosków), pomoc socjalną, grupy wsparcia, grupy samopomocowe,
pomoc socjoterapeutyczną dla dzieci, pomoc w załatwianiu spraw urzędowych i innych
(H. D. Sasal 1998; Z. Frączek 2008).
Warto wspomnieć, iż Fundacja Dzieci Niczyje uruchomiła w 2008 roku bezpłatny
numer Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży: 116 111 (czynny od poniedziałku do piątku
w godz.12-20). Dyżury pełnią psycholodzy i pedagodzy, którzy rozmawiają z młodymi ludźmi
o ich problemach, a także udzielają profesjonalnej porady w sytuacjach kryzysowych. Numer
116 111 został przeznaczony na telefon zaufania z inicjatywy Komisji Europejskiej.
W krajach należących do Unii Europejskiej taki numer będą miały bezpłatne telefony
zaufania dla dzieci. Polska jest jednym z pierwszych krajów, w których ruszy linia 116 111
(http://www.116111.pl). Wśród zasad udzielania telefonicznej pomocy psychologicznej
dzieciom obowiązują następujące normy:
•
nie odsyła się klienta-dziecka (zakładamy, że zadzwonienie do telefonu zaufania było
poważną i trudną decyzją dla dziecka i staramy się maksymalnie profesjonalnie
odpowiedzieć na jego potrzebę);
91
•
przyjmuje się, że to, co mówi dziecko, jest prawdą; dostosowujemy się do języka
dziecka (np. należy starać się mówić językiem dziecka, próbujemy mówić opisowo,
zamiast zamykać znaczenia w pojedynczych terminach czy określeniach);
•
sprawdza się rozumienie i klaryfikuje znaczenia (należy dopytywać o znaczenie tego,
co dziecko mówi, jednocześnie nie popadając w ton przesłuchania, starać się
zrozumieć perspektywę dziecka);
•
nie dyskredytuje się rodziców (można nazwać to, co złe i destrukcyjne w zachowaniu
rodzica, ale nie wolno negować rodzica, jako postaci); zachowujemy neutralność
światopoglądową.
Należy pamiętać, iż ta forma pomocy jest efektywna, jeśli dziecko podczas rozmowy otrzyma
ważne przekazy dotyczące jego sytuacji, które mają mu pomóc poradzić sobie z lękiem
i poczuciem winy (M. Jaroszewska 2001).
System instytucjonalny - są to różne instytucje rządowe lub najczęściej samorządowe,
które zapewniają kompleksową pomoc dzieciom z doświadczeniem przemocy i zaniedbania.
Kluczową rolę we wsparciu dziecka krzywdzonego ma do spełnienia policja i jej
interwencja w miejscu przemocy. Celem interwencji jest zapewnienie bezpieczeństwa
osobom pokrzywdzonym oraz pouczenie sprawcy o przysługujących mu prawach (W. Kozioł
2003). Interwencja policji powinna doprowadzić do ujawnienia przemocy, przerwania izolacji,
uzyskaniem równowagi sił pomiędzy sprawcą a dzieckiem pokrzywdzonym oraz
umożliwienia ofiarom uzyskania ciągłego wsparcia przedstawicieli różnych służb. Należy
zwrócić szczególną uwagę na stan bezpieczeństwa dzieci. W czasie interwencji policjant
może zatrzymać sprawcę przemocy wobec dziecka, gdy stanowi on realne zagrożenie dla
domowników (H. D. Sasal 1998).
W 1994 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wraz
z Komendą Główną Policji i Komendą Stołeczną Policji przystąpiły do opracowania nowej
procedury interwencji policji w sytuacji przemocy w rodzinie „Niebieska Karta”, której
przepisy weszły w życie 1 października 1998 roku. Karty te funkcjonują również w ośrodkach
pomocy społecznej od 2004 roku. Zgodnie z procedurą Niebieskiej Karty należy przekazać
ofiarom przemocy domowej informację o lokalnych centrach pomocy oraz zmotywować do
korzystania ze wsparcia psychologicznego, medycznego, prawnego oraz materialnego
(w zależności od potrzeb) (W. Kozioł 2003, L. Krzywicka 2007). Niebieskie Karty
wykorzystywane są przez służby patrolowo–interwencyjne i w pracy dzielnicowych. Program
ten pozwala na dokumentowanie interwencji policji: w sprawach przemocy domowej – karta
A, opis i zarejestrowanie zjawiska – karta B, udzielenie informacji o możliwościach pomocy
ofiarom przemocy – karta C, uruchomienie działań interwencyjnych i pomocowych na rzecz
ofiary – karta D (P. Jaras 2002).
Ważną rolę w udzielaniu pomocy dziecku z doświadczeniem przemocy pełnię
wybrane jednostki organizacyjne pomocy społecznej. Do zadań realizowanych przez
pracownika socjalnego na rzecz dziecka krzywdzonego należy m.in. przygotowanie
wszechstronnego planu pomocy, monitorowanie podjętych działań, udzielanie poradnictwa,
wskazywanie instytucji i organizacji zajmujących się pomaganiem ofiarom przemocy,
zwracanie się do policji o podjęcie działań prewencyjnych wobec sprawcy, w przypadku
popełnienia przestępstwa powiadamianie organów ścigania, współpraca z innymi
podmiotami (H. D. Sasal 1998).
92
Efektem polityki społecznej państwa w zakresie wspierania ofiar przemocy w rodzinie jest
działalność Ośrodków Interwencji Kryzysowej funkcjonujących w ramach Powiatowych
Centrów Pomocy Rodzinie. Polega ona na świadczeniu specjalistycznych usług
psychologicznych, prawnych, hotelowych w celu zapobieżenia powstawaniu oraz pogłębianiu
się dysfunkcji tych środowisk. Istotną rolę w diagnozowaniu i przeciwdziałaniu przemocy
domowej spełniają działające przy samorządach miejskich i gminnych Komisje
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (P. Jaras 2002).
Kurator sądowy stanowi ważne ogniwo w systemie pomocy i profilaktyki społecznej
wobec rodziny z problemem przemocy. Nadzór kuratora nad sposobem sprawowania władzy
rodzicielskiej wobec małoletnich jest często wykorzystywany przez sędziów w orzecznictwie
rodzinnym. W procesie wspierania dziecko z doświadczeniem przemocy kurator pełni funkcję
koordynatora różnych służb pracujących na rzecz nieletnich oraz ich rodzin, występuje w roli
wychowawcy, resocjalizatora, pracownika socjalnego, świadczy usługi niematerialne (porady
prawne, pomoc w załatwianiu spraw urzędowych), prowadzi pracę terapeutycznopsychologiczną. Współpracuje przy tym z pedagogiem szkolnym, policją, pracownikami
socjalnymi, świetlicami socjoterapeutycznymi, ośrodkami terapii uzależnień oraz
organizacjami pozarządowymi (B. Zinkiewicz 2005; A. Korpanty 2004).
Z kolei podstawowym zadaniem służby zdrowia jest ochrona zdrowia i życia
krzywdzonego dziecka m.in. poprzez rozpoznawanie sygnałów świadczących
o występowaniu przemocy, prowadzenie rozmów umożliwiających dokładne rozpoznanie
form krzywdzenia dziecka, poinformowaniu organów ścigania o podejrzeniu lub stwierdzeniu
popełnienia przestępstwa.
Istotną rolę w organizacji wsparcia dla dziecka krzywdzonego odgrywa środowisko
szkolne. Poznanie przez nauczyciela środowiska rodzinnego uczniów pod kątem realizacji
zadań oraz funkcji rodziny przyczynia się w dużej mierze do wczesnego rozpoczęcia pracy
profilaktycznej (zapobiegawczej) czy kompensacyjnej (wyrównawczej). Nauczyciel
dysponuje wiedzą na temat sytuacji społeczno-ekonomicznej rodziny (struktura, zawód
wykonywany przez rodziców, warunki socjalno-bytowe), sytuacji kulturalnej (poziom
wykształcenia, sposoby i formy spędzania czasu wolnego), sytuacji pedagogicznopsychologicznej (podział obowiązków domowych, rodzajów stosowanych metod
wychowawczych, więzi pomiędzy poszczególnymi osobami w rodzinie oraz atmosfery życia
rodzinnego). Posiadanie tej wiedzy umożliwi pedagogom zorganizowanie odpowiedniej
pomocy uczniowi i jego rodzinie. Polega ona m.in. na zorganizowaniu opieki poza zajęciami
(np. w świetlicy szkolnej), skierowanie do poradni psychologiczno-pedagogicznej.
W przypadku problemów finansowych rodziny udzielona może być pomoc doraźna w formie
stypendiów, zapomóg, opłat za dożywianie i wycieczki, zakup niezbędnych przyborów
szkolnych i podręczników albo pomoc dydaktyczna uczniom z niepowodzeniami
i trudnościami w nauce (W. T. Danilewicz 2000).
Zmniejszenie rozmiarów przemocy w polskich rodzinach i pomaganie jej ofiarom,
a w szczególności dzieciom krzywdzonym jest nadrzędnym celem, który powinien łączyć
działania sektora publicznego i organizacji pozarządowych. Wsparcie społeczne dla dzieci
krzywdzonych prowadzone zarówno w formie instytucjonalnej, jak niezinstytucjonalizowanej
powinno zmierzać do jak najpełniejszego zaspokojenia potrzeb zgłaszanych przez ofiarę
(przede wszystkim potrzeby bezpieczeństwa) (J. Mazur 2002). Katalizatorami sukcesu
w budowaniu skutecznego sytemu wsparcia dziecka krzywdzonego mogą być lokalni liderzy
93
oraz innowacyjna rola placówek pomocy społecznej, jako promotora zmian społecznych
(D. Trawkowska 2010).
1. Wymień i scharakteryzuj formy wsparcia dla dziecka krzywdzonego.
2. Na podstawie
krzywdzonego.
wybranych
przykładów
opisz
elementy sieci
wsparcia
dla
dziecka
3. Scharakteryzuj podstawowy system wsparcia dziecka zaniedbanego.
4. Opisz instytucjonalny i pozainstytucjonalny system wsparcia dla dziecka z doświadczeniem
przemocy.
4. Poradnictwo w pracy socjalnej – zakres wynikający z funkcji rodziny, opieki
i wychowania dziecka
Rodziny w codziennym funkcjonowaniu powszechnie korzystają z różnego rodzaju
porad. Jednakże korzystanie z poradnictwa specjalistycznego zawsze wymaga odpowiedniej
gotowości do stania się klientem, dojrzałości emocjonalnej i intelektualnej. Jest
to równoznaczne z uświadomieniem sobie przez rodzinę przeżywającą problem, potrzeby
uzyskania porady, służącej dokonaniu zmian w swoim dotychczasowym funkcjonowaniu.
W świetle różnorodności ujęć definicyjnych można określić termin poradnictwo, jako:
•
•
•
•
•
działania społeczne, których celem jest dostarczanie porad, wskazówek osobie
radzącej się;
czynności lub działania zorientowane na rozwój osobowości i kształtowanie
zachowań;
pomoc przy rozwiązywaniu problemów jednostki czy grupy;
celowe, racjonalne działania oferowane osobie potrzebującej porady;
aktywny udział w procesie wychowania i postępującej socjalizacji (B. Skałbania, 2009
s. 18).
Działaniami poradniczymi można objąć: jednostkę, grupę społeczną, instytucję,
określone środowisko społeczne. Poradnictwo jest specyficzną formą pomagania klientowi
i jako taka: wspomaga, podtrzymuje, wspiera rozwój przyjmując w zależności od sytuacji
charakter działań naprawczych bądź profilaktycznych. W ramach wspierania rozwoju
jednostki poradnictwo ma powiązania z podstawowymi działami społecznymi –
wychowaniem, nauczaniem, opieką, pomocą, polityką oświatową.
Ze względu na rodzaj przeżywanych przez radzących się problemów w różnych
obszarach ich życia (przedmiot poradnictwa) wyróżnia się tzw. poradnictwo specjalistyczne
(A. Kargulowa, 2005 s. 43):
•
poradnictwo rodzinne (w szerokim znaczeniu), mając na względzie poradnictwo
przedmałżeńskie, małżeńskie, rodzinne w wąskim rozumieniu, wychowawcze, seksualne
94
(Z. Izdebski, M. Jędrzejczak, J. Kozakiewicz, T. Kukołowicz, M. Trawińska, M Ziemska
i inni)
•
poradnictwo zawodowe, na które składa się zarówno poradnictwo szkolno-zawodowe,
jak i poradnictwo zawodowe dla osób dorosłych, często nazywane poradnictwem pracy
(A. Bańka, T. Nowacki, R. Parzęcki, W. Rachalska, H. Skłodowski, S. Szajek, B. Wojtasik
i inni)
•
poradnictwo dla osób uzależnionych od alkoholu, od narkotyków, od telewizji, dla
pracoholików, dla siecioholików – osób uzależnionych od Internetu, dla osób dotkniętych
konsumeryzmem, dla osamotnionych, dla współuzależnionych itd.
Koncepcja poradnictwa wg A. Kargulowej (2005) oparta na analizie
psychoanalitycznej i behawiorystycznej, humanistycznej i poznawczej koncepcji człowieka,
pozwala wyróżnić trzy rodzaje poradnictwa tj.:
•
•
•
Poradnictwo dyrektywne nieliczące się z indywidualnością jednostki, jej przeżyciami
i samooceną. Porada ma tutaj charakter instrumentalny, doradca formułuje prognozę
i podaje sposób rozwiązania problemu traktując odbiorcę, jako przedmiot działań
poradnianych;
Poradnictwo liberalne nastawione na rozwiązywanie sytuacji problemowych
z uwzględnieniem wewnętrznych przeżyć jednostki, umożliwia, więc samopoznanie,
uwalnianie się od lęków i zahamowań. Doradca nastawiony jest na wskazywanie
sposobów lepszego rozumienia siebie i innych ludzi, na zmianę sposobu myślenia
odbiorcy o własnym problemie;
Poradnictwo dialogowe (określane do niedawna, jako edukacyjne) umożliwiające
badanie i poszukiwanie strategii i środków rozwiązywania problemów. Doradca
i radzący się współpracują ze sobą szukając adekwatnych rozwiązań. Badaczami są
obie strony, jednak doradcy wykorzystują swoje większe doświadczenie.
Zakładając, że poradnictwo jest działalnością zaplanowaną i efektywną można
przyjąć, że „najważniejszym celem poradnictwa jest optymalizacja stanu rzeczy, celami
pośrednimi natomiast są: usuwanie zaburzeń i trudności, profilaktyka, prognoza” (za: E.
Kozdrowicz, 2003). Cel z kolei wyznacza kierunek działań poradniczych, które można
określić, jako konkretne zadania do wykonania. E. Sujak (1988) opisując poradnictwo
rodzinne sformułowała jego zadania w sposób następujący:
•
pomoc rodzinie w zachowaniu i rozwoju więzi emocjonalnych (świadczona
indywidualnie w konkretnych trudnościach);
•
pomoc małżeństwom w podjęciu odpowiedzialnego rodzicielstwa;
•
pomoc w sytuacjach konfliktowych i kryzysowych;
•
pomoc w zadaniach wychowawczych;
•
pomoc indywidualna w osobistych problemach.
Analizując poradnictwo, jako specyficzną formę pomagania można przedstawić w
sposób graficzny istotę tego działania w postaci interakcyjnego modelu poradnictwa.
95
Schemat: Interakcyjny model poradnictwa
Źródło; Interakcyjny model poradnictwa (E. Kozdrowicz, 2003, s. 325)
W interakcyjnym modelu poradnictwa podmiotami są doradca i odbiorca porady.
„Określając, jaki powinien być doradca należy wziąć pod uwagę (A. Matuszczyk, 1989):
•
zadanie, jakie ma on do spełnienia (diagnoza, terapia, profilaktyka, współdziałanie
z odpowiednimi instytucjami, praca w środowisku),
•
przygotowanie do roli (umiejętność wytwarzania klimatu we wzajemnych kontaktach
z odbiorcą, pełna akceptacja klienta, rezygnacja z oceny, demonstrowania swojej
wyższości intelektualnej, narzucania swojej koncepcji rozwiązania problemu itd.),
•
jego osobowość (talent pedagogiczny, stała gotowość do doskonalenia się, intuicja,
umiejętność sprawiania pozytywnego wrażenia itd.),
•
jego stanowisko w procesie poradnianym (kompetencja interpersonalna związana
z dokładnością spostrzegania i rozumienia sytuacji społecznych, zdolnością i chęcią
rozwiązywania problemów oraz sposobem ich rozwiązywania).”
C. Rogers (za: B. Skałbania, 2009 s. 49) nakreślił model osoby doradcy-terapeuty
w relacjach pomocowych (również z dziećmi), akcentując takie cechy, jak: autentyczność,
zaufanie, empatyczne zrozumienie. W literaturze przedmiotu ten model określany jest
często, jako triada cech dobrego doradcy.
Doradca jest, więc osobą, która: dostarcza wsparcia emocjonalnego, jest
kompetentna, życzliwie podchodzi do klienta i jego problemu, ma świadomość zakresu
odpowiedzialności i własnych możliwości, ma gotowość do zwracania się o pomoc
(do innych osób, instytucji), co świadczy o otwartości, zna i potrafi zastosować wszelkie
narzędzia skutecznej komunikacji.
Relacja poradnicza może mieć charakter kooperacji, jak i walki-gry lub zakupionej
przyjaźni (A. Kargulowa, 1986). W dużej mierze zależy to od postawy, jaką przyjmie drugi
podmiot poradnictwa - osoba radząca się, czyli odbiorca porady. Można wyodrębnić za
M. Kulczyckim trzy typy postaw osoby radzącej się: chwiejną (charakteryzuje się chęcią
uzyskania pomocy a jednocześnie niezadowoleniem, że trzeba się o nią ubiegać);
wymuszającą (klient żąda tylko potwierdzenia swojego pomysłu na rozwiązanie sytuacji
96
problemowej); nastawioną na współpracę (umożliwia działanie osoby radzącej się i doradcy)
(za: E. Kozdrowicz, 2003, s. 327).
Odbiorca porady, jako podmiot działania poradniczego musi charakteryzować się
pewnymi cechami i umiejętnościami (refleksyjnością, ufnością, umiejętnością
samoodsłaniania się, szczerością, chęcią partycypacji w rozwiązywaniu swojego problemu
itp.), które umożliwiają współdziałanie.
Różnorodność zachowań w sytuacji poradniczej zależy, więc od obu podmiotów
poradnictwa (doradcy i osoby radzącej się), od poziomu ich wzajemnego zaufania,
umiejętności podtrzymywania relacji, od społecznej rangi problemu, jego głębi i podłoża, od
dotychczasowych porażek ponoszonych w jego rozwiązywaniu przez radzącego się i od
wielu jeszcze innych czynników (psychologicznych, społecznych, kulturowych), w tym także
od postrzegania poradnictwa, jako formy pomocy przez samych uczestników współdziałania
(A. Kargulowa, 2005).
Przedmiotem poradnictwa staje się problem do rozwiązania. Problem może dotyczyć
jednostek, grup (np. grupy nieformalne, rodzina), instytucji czy nawet globalnego
społeczeństwa. Problem dotyczy radzącego się (nazwa ta jest adekwatna dla jednostki,
grupy czy instytucji) i prowadzi do zaburzenia jego stosunku do siebie lub/i otoczenia.
Rozwiązanie problemu (zgodnie z interakcyjnym modelem poradnictwa) jest dziełem
wspólnym doradcy i radzącego się. Jest wiele klasyfikacji problemów, z jakimi zgłasza się
odbiorca porady do doradcy. A. Kargulowa (2005, s. 43-44) wyróżniła dwa rodzaje
problemów osób korzystających z poradnictwa w ujęciu psychologicznym:
•
•
problemy instrumentalne, dotyczące wiedzy, sprawności, umiejętności czy
kompetencji społecznych; są to problemy, które człowiek stara się rozwiązywać
przede wszystkim w sposób racjonalny, w poradnictwie określanym przez Mariana
Kulczyckiego, (1985) jako relacyjne, a przez Marię Staś-Romanowską, (1996) jako
instrumentalne;
problemy egzystencjalne, rozumiane w sensie szerokim, jako „specyficznie ludzki
sposób istnienia” jako poszukiwanie sensu życia lub w węższym – jako odnoszenie
się do rzeczywistości pozaempirycznej, na którą składają się byty idealne, wartości
absolutne, w tym także poznawcze i estetyczne, możliwe do rozwiązania (być może
tylko częściowego) dzięki poradnictwu określanemu jako życiowe (M. Kulczycki),
życia (Henryk Kaja) czy biodromalne (J. Kośćo).
Kolejnym elementem procesu poradniczego są czynności poradnicze. Czynności
poradnicze to specjalistyczne działania podejmowane wobec osób potrzebujących pomocy
i wsparcia w różnych dziedzinach ich społecznego funkcjonowania. Każde działanie
poradnicze rozpoczyna się rozpoznaniem zgłoszonego zjawiska, a kończy się opracowaniem
postępowania naprawczego. Wśród czynności poradniczych wymienia się ( E. Kozdrowicz,
2003, s. 329):
•
•
•
•
badania wstępne (informacje, wywiad, anamneza, wstępna eksploracja potrzeb,
problemu, trudności);
diagnoza (wielospecjalistyczna – pedagogiczna, psychologiczna, medyczna..itp.)
prognoza i program pomocy (w oparciu o konsultacje specjalistów i dotychczas
uzyskane informacje o radzącym się);
informacja i porada (bezpośrednia dla zgłaszających się po pomoc i pośrednia
w postaci orzeczeń);
97
•
aktywna pomoc (nastawiona na: kształcenie, modyfikację potrzeb, wspomaganie
rozwoju).
L.M. Brammer (za: E. Marynowicz-Hetka, 2007, s.452-453) uważa, że czynności
poradnicze są ustrukturyzowane i wymienia osiem etapów postępowania pomocowego:
1) Wstęp – przygotowanie i nawiązanie relacji.
2) Klasyfikacja – ustalenie problemu i powodów szukania pomocy przez
wspomaganego.
3) Strukturowanie – sformułowanie kontraktu i struktury (istota, granice i cele przyszłej
relacji pomagania).
4) Relacja – budowanie relacji pomagania.
5) Eksploracja – eksplorowanie problemów, formułowanie celów, planowanie strategii,
zbieranie faktów, wyrażanie głębszych uczuć, uczenie nowych umiejętności.
6) Konsolidacja – eksplorowanie alternatyw, przepracowanie uczuć, praktykowanie
nowych umiejętności.
7) Planowanie – stosowanie strategii rozwiązywania konfliktów, redukowanie
przykrych uczuć, podejmowanie samodzielnie działań przez wspomaganego
z równoczesnym włączaniem nowych umiejętności czy zachowań.
8) Zakończenie – ewaluacja wyników i zakończenie relacji.
Doradca w kontakcie z klientem w ramach czynności poradnianych stosuje określoną
strategię postępowania. S. Murgatroyd (2000, s.17-18) opisuje sześć strategii opracowanych
przez brytyjskiego psychologa J. Herona, które są wykorzystywane w relacjach
pomocowych:
•
instruktażowa – polega ona na udzielaniu rad i wydawaniu sądów. Doradca
podejmuje próby pokierowania zachowaniem osoby potrzebującej pomocy,
a szczególnie jej postępowaniem, ujawniającym się poza poradnią;
•
informacyjna – doradca poucza, interpretuje lub udziela wskazówek. Próbuje także
przekazać osobie potrzebującej pomocy takie informacje, które ukształtują jej
zachowanie, myśli lub odczucia
•
konfrontacyjna – opiera się ona na bezpośrednim reagowaniu i stawianiu wyzwań.
Doradca stosuje różne sposoby uwalniania u osoby potrzebującej pomocy
zahamowanych postaw, wartości, zachowań, myśli i odczuć. Dzięki temu zostają one
przez nią rozpoznane i zmodyfikowane;
•
oczyszczająca – sprzyja ona emocjonalnemu wyładowaniu. Dzięki zastosowaniu
technik ułatwiających doradca umożliwia osobie potrzebującej pomocy uwolnienie
i bezpośrednie przeżycie określonych emocji (takich jak smutek, radość, napięcie,
ból, żal czy podniecenie), które pozostawały dotychczas „uwięzione” wewnątrz niej.
Uwolnienie emocji pomaga lepiej zrozumieć samego siebie i służy osobistemu
rozwojowi;
•
katalizująca – umożliwia ona samodzielną kontrolę własnego postępowania. Doradca,
kierując uwagę danej osoby na jej potrzeby, zachęca ją do przejęcia
odpowiedzialności za program pomocy. Dzięki sporządzeniu umowy, Ściśle
określającej prawa, obowiązki i zadania obu stron, oraz umiejętnościom doradcy,
przejmuje ona większą kontrolę nad swym życiem;
98
•
podtrzymująca – polega ona na potwierdzaniu, umacnianiu i budowaniu wzajemnych
związków. Doradca próbuje wspierać osobę potrzebującą pomocy poprzez
akceptowanie jej rozwoju i tworzenie struktur obustronnego porozumienia.
Ważnym ogniwem poradnictwa są metody i środki działania. Metoda jest to sposób
postępowania doradcy w stosunku do osób oczekujących pomocy. Dobór metody w relacji
poradniczej uzależniony jest od rodzaju problemu radzącego się, zasobu wiadomości
i umiejętności obu podmiotów i ogólnych celów poradnictwa. Z prakseologicznego punktu
widzenia w poradnictwie, jako specyficznym działaniu, przeważa metoda werbalna,
stosowana w bezpośrednim kontakcie radzącego się z doradcą (A. Kargulowa, 2005).
Dotychczas nie znaleziono adekwatnej nazwy dla tej metody. Można byłoby przyjąć za
socjologią, – że jest to pozytywne nakłanianie, za pedagogiką – za metodę wpływu
osobistego, za psychologią – psychoterapia racjonalna (żadna jednak nazwa nie oddaje
specyfiki poradnictwa). B. Skałbania (2009) uznaje, że najczęściej wykorzystywane metody
poradnictwa pedagogicznego to: metody wpływu indywidualnego – oparte na przekonywaniu
i dyskusji (obejmuje informowanie, wyjaśnianie, instruowanie, przekonywanie); metody
interwencji w organizację środowiska wychowawczego (doradca w procesie opracowywania
informacji i porady utrzymuje kontakt ze środowiskiem wychowawczym. Rozpatruje czynniki
zakłócające prawidłowy rozwój wychowanka i poszukuje potencjalnych sił, przy pomocy,
których można prowadzić działania optymalizujące wychowanie); metody wpływu
sytuacyjnego (znajduje zastosowanie przy organizacji działań korekcyjno-wyrównawczych.
Doradca stara się korygować zachowania jednostki, by zdobyć akceptację grupy. Działania
rozpoczyna od diagnozy, następnie stwarza sytuacje sprzyjające korygowaniu zaburzeń
rozwojowych czy zachowania, uaktywniając wspomaganego.
W zależności od metody poradnictwa wykorzystuje się odpowiednie techniki.
Podstawowe techniki w poradnictwie to: rozmowa, obserwacja, wywiad, ankieta, techniki
projekcyjne, socjometria, techniki modelowania i wzmacniania, analiza dokumentacji
radzącego się (np. analiza listów), arkusze obserwacyjne, wywiady, wytwory prac,
orzeczenia lekarskie. Natomiast środki poradnictwa są to narzędzia i urządzenia, którymi
posługują się doradcy w trakcie realizacji poszczególnych form pracy: kwestionariusze
ankiet, wywiadów, testy, skale ocen, informatory, przewodniki, poradniki. Rozróżnia się też
tzw. narzędzia niematerialne związane z osobą doradcy (np. wiedza, doświadczenie...).
Ostatnim elementem ujętym w interakcyjnym modelu poradnictwa są wyniki działania
rozumiane jako rezultaty poradnictwa, które odnajdujemy w przemianach osobowości
radzącego się i doradcy, zmianach zachodzących w środowisku życia osób szukających
pomocy, rozwiązanych problemach tych osób, zmianach w działalności poradni i innych
placówek nastawionych na pomaganie.
Analizując działalność poradnianą należy stwierdzić, że niezbędne jest
funkcjonowanie instytucji nastawionych na pomoc dzieciom, młodzieży, ich rodzicom,
wychowawcom. Poradnictwo w tych placówkach musi być ukierunkowane na potrzeby
swoich klientów i spełniać wiele funkcji związanych ze stymulowaniem rozwoju oraz
kompensacją różnego rodzaju braków.
Dziecko i jego rodzina, jako odbiorcy działań poradnianych, w sytuacjach
problemowych, mogą skorzystać z pomocy różnorodnych podmiotów poradnictwa np.:
•
pedagog szkolny – realizuje poradnictwo wynikające z zakresu swoich zadań
zawodowych a są to min.: indywidualna diagnoza sytuacji psychologiczno-pedagogicznej
99
uczniów, diagnoza zagrożeń rozwojowych a także szczególnych uzdolnień dzieci
i młodzieży, analiza sytuacji emocjonalnej w rodzinie, kierowanie rodziców, dzieci oraz
nauczycieli do poradni specjalistycznych, ocena sytuacji wychowawczej szkoły, diagnoza
warunków życia uczniów, opieka nad uczniami z trudnościami, pomoc nauczycielom
i wychowawcom, współpraca z poradniami, sądem, policją, działalność opiekuńcza
(dożywianie, stypendia, pomoc rzeczowa), reedukacja, pedagogizacja rodziców, terapia
pedagogiczna, poradnictwo dydaktyczno-wychowawcze;
•
•
•
poradnia psychologiczno-pedagogiczna – celem tej placówki jest udzielanie porad
dzieciom, młodzieży oraz wszystkim, którzy z racji zawodu (nauczyciele, wychowawcy)
czy pełnionej funkcji (rodzice) są odpowiedzialni za rozwój dzieci i młodzieży. Poradnia
pełni funkcje: profilaktyczną, diagnostyczną, doradczą, terapeutyczną i orzeczniczokwalifikacyjną. Przepisy prawa oświatowego regulują pracę poradni, określając jej
podstawowe zadania, do których należą:
-
wspomaganie wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży, efektywności uczenia się,
nabywania i rozwijania umiejętności negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów
i problemów oraz innych umiejętności w zakresie komunikacji społecznej;
-
profilaktyka uzależnień i innych problemów dzieci i młodzieży, udzielanie pomocy
psychologiczno-pedagogicznej dzieciom i młodzieży grupy ryzyka;
-
terapia zaburzeń rozwojowych i zachowań dysfunkcyjnych;
-
pomoc uczniom w wyborze kierunku kształcenia, zawodu i w planowaniu kariery
zawodowej;
-
prowadzenie edukacji prozdrowotnej wśród uczniów, rodziców i nauczycieli;
-
pomoc rodzicom i nauczycielom w diagnozowaniu i rozwijaniu potencjalnych
możliwości oraz mocnych stron uczniów;
-
- wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji szkoły i rodziny (Rozporządzenie
MENiS z dnia 11 grudnia 2002 r.);
-
opiniowanie i orzekanie o różnych formach kształcenia i pomocy dzieciom i młodzieży
na podstawie diagnozy specjalistycznej. Opinie i orzeczenia to dwa podstawowe
rodzaje porad pisemnych wydawane przez poradnie rodzicom dzieci w niej
diagnozowanych;
poradnia rodzinna – placówka ta koncentruje się na problematyce rodziny i jej
funkcjonowania przy realizacji określonych zadań, w tym związanych z organizacją
procesu wychowawczego. Obszar oddziaływań poradnictwa rodzinnego określiła M.
Ziemska, dzieląc go na trzy grupy:
-
oddziaływania naprawcze (zmiana typu interakcji w rodzinie),
-
oddziaływania zapobiegawcze (profilaktyczne),
-
oddziaływania prognostyczne (związane z dalszym kierunkiem kształcenia dzieci czy
wyborem zawodu) (za: B. Skałabania, 2009, s.71 – 72);
poradnia zawodowa – ten typ placówki realizuje poradnictwo w zakresie:
-
diagnozowania uczniów pod kątem oceny predyspozycji, możliwości i preferencji
zawodowych,
100
•
•
-
realizowania zajęć grupowych w poradni i wybranych szkołach,
-
upowszechniania wśród uczniów, rodziców i nauczycieli wiedzy na temat informacji
i orientacji szkolno-zawodowej,
-
wspierania umiejętności nauczycieli-wychowawców przez organizowanie warsztatów,
treningów, grup wsparcia czy zajęć edukacyjnych,
-
wspierania nauczycieli w zakresie metodyki doradztwa zawodowego,
-
opracowywania i popularyzowania materiałów metodycznych,
-
opracowywania i wdrażania programów edukacyjnych dla uczniów i rodziców,
-
współdziałania z innymi instytucjami, szkołami i organizacjami społecznymi
(A. Wierzchowska-Szymanek, 2004 s. 210 – 220);
doradca zawodowy – reforma edukacyjna zakłada możliwość zatrudniania w szkołach
ponadgimnazjalnych doradców zawodowych, których zadania podyktowane są
potrzebami młodzieży w zakresie przygotowania zawodowego. Główne zadania doradcy
można podzielić na cztery grupy:
-
udzielanie porad zawodowych,
-
pomoc osobom wybierającym zawód,
-
opis kwalifikacji zawodowych i wymaganych predyspozycji
-
pomoc w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych lub w wypadku konieczności
przekwalifikowania się (T. W. Nowicki, K. Korabinowska-Nowacka, B. Baraniak,
2000);
poradnie specjalistyczne – zajmujące się diagnostyką, terapią, profilaktyką, a także
edukacją w zakresie ściśle określonej problematyki. Przykłady tego typu placówek to:
poradnia
leczenia
uzależnień,
poradnia
zdrowia
psychicznego,
poradnia
psychoprofilaktyki i terapii rodzin, poradnia leczenia nowotworów, poradnia okulistyczna.
Poradnictwo budzi zainteresowanie zarówno teorii jak i praktyki pracy socjalnej.
Uwarunkowania tego typu działalności zależą od potrzeb klientów, wynikają z sytuacji
indywidualnych jak i szeregu zjawisk związanych z organizacją tego procesu.
1. Przedstaw rodzaje poradnictwa ujęte w koncepcji A. Kargulowej.
2. Omów interakcyjny model poradnictwa.
3. Określ na czym polega dwupodmiotowość relacji poradniczej.
4. Scharakteryzuj przedmiot poradnictwa. Podaj przykłady problemów instrumentalnych
i egzystencjalnych.
5. Omów schemat procesu postępowania wg L.M. Brammera.
6. Wymień czynności poradnicze realizowane przez doradcę w relacji pomocowej z osobą
radzącą się.
7. Wymień cechy i umiejętności dobrego doradcy.
8. Scharakteryzuj metody i środki poradnictwa.
101
MODUŁ III
Instytucje terapii i wsparcia społecznego dzieci i ich rodzin
1. Dziecko i jego rodzina, jako podmiot działań socjalnych
Magdalena Skoczylas
System pieczy zastępczej nad dzieckiem stanowi trwały element prorodzinnej polityki
państwa. Polityki opartej na konstytucyjnej zasadzie pomocniczości, gdzie państwo nie
ogranicza się tylko do sytuacji kryzysowych i oddziaływań interwencyjnych, ale podejmuje
przede wszystkim szereg działań pierwszorzędnych o charakterze prewencyjnym
i pomocowym, z poszanowaniem podmiotowości rodziny i dziecka. Warunkiem niezbędnym
tak rozumianej polityki prorodzinnej są odpowiednie gwarancje prawne oraz lokalny system
zinstytucjonalizowanych struktur pomocy i wsparcia. W opiece zastępczej nie chodzi
o rozbudowę systemu rodzinnej opieki zastępczej, jako wyrazu ochrony dziecka. To przede
wszystkim obowiązek i wymóg pomocy całej rodzinie w różnorodnych formach
środowiskowych bez potrzebny odrywania dziecka od rodziny.
Kolejność zadań dotyczących pomocy rodzinie i dziecku wymienionych w ustawie
o pomocy społecznej nie jest przypadkowa. Pierwsze zadania dotyczą pomocy
profilaktycznej, wsparcia rodziny i dziecka na bazie rodziny oraz środowiska lokalnego.
Dopiero, gdy te formy pomocy zawiodą, ustawodawca wymienia formy opieki zastępczej typu
rodzinnego, a w ostatniej kolejności typu instytucjonalnego (Passini B. 2000).
W wyniku przekształceń systemu pomocy rodzinie i pieczy zastępczej nad dzieckiem
dokonanych w dekadzie lat dwutysięcznych, opieka nad dzieckiem i pomoc rodzinie stały się
integralną częścią systemu pomocy społecznej, w którym do gminy należy zabezpieczenie
podstawowych potrzeb rodzin i dzieci mieszkających na jej terenie oraz udzielenie
środowiskowych form wsparcia, zaś zadania specjalistyczne, takie jak poradnictwo dla rodzin
oraz pomoc dziecku, które musi być odseparowane od rodziny naturalnej, powierzono
starostom powiatów– Powiatowym Centrom Pomocy Rodzinie. Nadzór nad tak
skonstruowanym systemem pozostawiono wojewodom, zaś odpowiedzialność za sprawność
i kształt legislacyjny systemu pozostała na poziomie ministra odpowiedzialnego za sprawy
społeczne.
Celem tak zaplanowanej reformy systemu pomocy społecznej było między innymi
odtworzenie naturalnej odpowiedzialności za los dziecka, którą powinni ponosić
w pierwszeństwie rodzice, a w dalszej kolejności: rodzina, instytucje środowiskowe
i organizacje społeczne, a w razie konieczności przedstawiciele administracji publicznej
możliwie najniższego szczebla.
System działający według powyższych założeń powinien chronić dziecko przed
wkraczaniem w zastępczy model opieki, jeżeli zaś zajdzie taka potrzeba– prorodzinny model
pieczy zastępczej powinien być nastawiony na pomoc całej rodzinie i powrót do niej dziecka.
By tak się stało, zarówno na poziomie gminy, jak i powiatu powinna istnieć bogata,
adekwatna do potrzeb sieć i infrastruktura form pomocy i wsparcia, w tym specjalistyczne
placówki pomocy rodzinie i dziecku.
102
Zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o pomocy społecznej, specjalistyczne
usługi udzielane w ramach świadczeń pomocy społecznej powinny: umożliwiać osobom
i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać
wykorzystując własny potencjał, doprowadzić świadczeniobiorców do życiowego
usamodzielnienia i sprzyjać integracji ze środowiskiem oraz poprzez podjęte działania
przyczyniać się do umacniania rodziny (C. Martysz, G. Nitecki, G. Szpor 2001). Aby tak się
stało, osoby wymagające pomocy i wsparcia powinny mieć możliwość skorzystania ze
specjalistycznych form pomocy udzielanych przez specjalistyczne jednostki organizacyjne
pomocy społecznej we własnej gminie lub powiecie.
Każda forma integracji w rodzinie powinna skutkować programem naprawczym
w środowisku lokalnym, z rozbudową takich form jak: praca kontraktowa z rodziną, terapia
rodziny, środowiskowe formy pomocy i wsparcia. To specjalistyczne formy pomocy
wymagające od osób ich udzielających wysokich kwalifikacji zawodowych. Opieka i pomoc
mają być organizowane w środowisku lokalnym tak, aby umożliwić dziecku wzrastanie
w środowisku naturalnym: rodzinnym, kulturowym i społecznym. W miarę możliwości system
pomocy ma profilaktycznie przeciwdziałać potencjalnym zagrożeniom, uprzedzać
powstawanie szkodliwych następstw dla właściwego rozwoju dzieci i młodzieży.
Sygnalizowanie takich sytuacji powinno skutkować podjęciem pracy z rodziną, aby pomóc jej
rozwiązać problemy, bez konieczności zabierania dzieci do pieczy zastępczej. W sytuacjach,
gdy jest to konieczne, dzieci powinny być umieszczane poza rodziną do czasu, gdy
w rodzinie nastąpią zmiany umożliwiające ich powrót. Piecza zastępcza oparta o rodzinne
formy opieki ma być uzupełnieniem systemu pomocy rodzinie, a nie jego alternatywą.
W założeniach pojawiają się nowe instytucje odpowiedzialne za pracę z rodziną naturalną,
dzieckiem oraz rodziną zastępczą. Są to m.in.: asystent rodzinny na poziomie gminy oraz
organizator i koordynator rodzinnej opieki zastępczej na poziomie powiatu (J. Lishman
1996).
Pierwszym zadaniem pracy socjalnej z rodziną i dzieckiem jest ocena specyfiki
problemu. Wymaga ona dokładnej analizy dziecka, rodziców lub opiekunów oraz interakcji
pomiędzy nimi zachodzących. Aby planować trwałe życie dziecka, pracownicy socjalni
muszą nie tylko uznać znaczenie zapewnienia ciągłości opieki, lecz również znaczenie
oceny trudności, jakie dzieci mają w kontekście wydarzeń, jakie przeszły, warunków
domowych i szkolnych oraz skutków decyzji podejmowanych poprzednio względem nich
przez profesjonalistów. Aby dokonać oceny, konieczne jest zdobycie informacji o faktach
z kartotek i zapisków, obserwacja dziecka i rozmowa z nim, jego rodzicami, opiekunami oraz
pracownikami socjalnymi. Ocena dzieci oznacza poznawanie ich i tworzenie atmosfery
zaufania, w której dzieci mają swobodę komunikacji zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej.
Jednym z ważnych środków komunikacji jest zabawa.
Po dokonaniu stosownej oceny problemu, można wybrać stosowny sposób
interwencji, zaplanować ją i podjąć. Istotne jest, aby równolegle prowadzić pracę zarówno
z dziećmi, jak i dorosłymi.
Równolegle do pracy prowadzonej z osobami, do których dzieci były poprzednio
przywiązane i do których mają się przywiązać, konieczne jest prowadzenie pracy z dziećmi,
które mają stanąć przed problemem oddzielenia wbrew ich woli od osób, do których są
przywiązane, lub które już takiej rozłąki doświadczyły. Zasadnicze cechy pracy socjalnej
z dziećmi stojącymi przed koniecznością takiej zmiany to:
103
•
przygotowanie dzieci na oddzielenie;
•
uczciwe traktowanie przez pracowników socjalnych kwestii konieczności oddzielenia
oraz wyjaśnienia, dlaczego ono nastąpiło;
•
stworzenie dzieciom możliwości wyrażania swoich uczuć, aby uchronić je przed
późniejszym zahamowaniem emocjonalnym;
•
zachowanie związków z przeszłością, o ile to możliwe przez utrzymywanie przez
dzieci więzi z krewnymi.
Jeżeli dzieci oddaje się pod opiekę nowych opiekunów lub wracają do domu po dość
długiej nieobecności, należy przygotować je do zmiany. Przygotowanie takie obejmuje
omawianie bolesnych doświadczeń oraz uświadomienie dzieciom, że doszło do zerwania
dawnych przywiązań lub też, że przywiązania te były nieodpowiednie, co pozwoli zrozumieć
im przeszłość. Starszym dzieciom konieczne jest udzielenie „zezwolenia psychicznego” ze
strony ich dotychczasowych opiekunów lub też rodziców na nowe związki emocjonalne.
Dzieci winny być ponadto dobrze umotywowane i przygotowane do umieszczenia w nowym
miejscu. Odnosi się to również do pracy związanej z przywracaniem dziecka do
funkcjonowania w rodzinie (J. Lishman 1996, s. 37).
Praca z dziećmi, które przeżyły zerwanie więzów emocjonalnych bądź też
doświadczyły nieodpowiednich przywiązań, oraz z ich rodzinami nakłada na pracowników
socjalnych znaczne wymagania. Mogą się oni jednak przygotować do czekających ich
zadań. Pierwszą naczelną zasadą jest, iż praca z dziećmi nie różni się od pracy z dorosłymi
i musi mieścić się w kontekście relacji zawodowych.
Zadanie niesienia pomocy dzieciom mającym problemy z przywiązaniem jest
utrudnione z uwagi na fakt, iż stanowi ono tylko część prowadzonych przez te służby prac.
Przy przyjmowaniu dzieci pod opiekę, bądź też przy zmianie miejsca pobytu dziecka,
pracownik socjalny odgrywa nie tylko rolę osoby oferującej bezpośrednią pomoc dzieciom,
ale pracuje również ze znaczącymi dla tych dzieci dorosłymi. Pracownicy socjalni nierzadko
znajdują się w sytuacjach wymagających uporania się z głęboko odczuwanymi emocjami,
zarówno własnymi, jak i klientów pomocy społecznej. Czasami złożoność sytuacji
interwencyjnej wymaga, by inni pracownicy zajmowali się rodzicami, a inni dziećmi. Dzieci
korzystające z usług pomocy społecznej nie różnią się w tym sensie od innych ludzi, jednak
to właśnie, że chodzi o dzieci, nakłada na pracowników socjalnych szczególną
odpowiedzialność, aby postępować wobec nich w taki sposób, by osiągnąć możliwie
najlepsze rezultaty. (J. Lishman 1996).
Rodziny przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczej
mogą otrzymać dodatkowe wsparcie od gminy w postaci asystenta rodziny. Możliwość taka
wynika z ustawy o wspieraniu rodziny i systemu pieczy zastępczej z dnia 9 czerwca 2011r.
Ustawa ta nakłada na gminy obowiązek udzielania pomocy rodzinom dysfunkcyjnym
z dziećmi. Pomoc ta ma być realizowana poprzez działania asystenta rodzinnego, który
wesprze rodziny w przezwyciężaniu trudności związanych z opieką i wychowaniem
małoletnich dzieci. Asystent ułatwi rodzicom wypełnianie ról społecznych, aby doprowadzić
do osiągnięcia podstawowej stabilizacji życiowej i nie dopuścić do umieszczania dzieci poza
rodziną w placówkach lub rodzinach zastępczych. Jeśli dzieci znajdują się pod pieczę
zastępczą, rolą asystenta będą działania na rzecz ich jak najszybszego powrotu do rodziny
(Ustawa o wspieraniu rodziny i systemu pieczy zastępczej, 2011 Dz.U.Nr.149, Poz. 887).
104
Do zadań asystenta rodziny w szczególności należą:
1. opracowanie i realizacja planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny
i w konsultacji z pracownikiem socjalnym;
2. opracowanie, we współpracy z członkami rodziny i koordynatorem rodzinnej pieczy
zastępczej, planu pracy z rodziną, który jest skoordynowany z planem pomocy
dziecku umieszczonemu w pieczy zastępczej;
3.
udzielanie pomocy rodzinom w poprawie ich sytuacji życiowej, w tym w zdobywaniu
umiejętności prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego;
4. udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu
psychologicznych i wychowawczych z dziećmi;
problemów
socjalnych,
5. wspieranie aktywności społecznej rodzin;
6. motywowanie członków rodzin do podnoszenia kwalifikacji zawodowych;
7. udzielanie pomocy
zarobkowej;
w
poszukiwaniu,
podejmowaniu
i
utrzymywaniu
pracy
8. motywowanie do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców, mających na celu
kształtowanie
prawidłowych
wzorców
rodzicielskich
i
umiejętności
psychospołecznych;
9.
udzielanie wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach
psychoedukacyjnych;
10. podejmowanie działań interwencyjnych i zaradczych w sytuacji zagrożenia
bezpieczeństwa dzieci i rodzin;
11. prowadzenie indywidualnych konsultacji wychowawczych dla rodziców i dzieci;
12. prowadzenie dokumentacji dotyczącej pracy z rodziną;
13. dokonywanie okresowej oceny sytuacji rodziny, nie rzadziej niż co pół roku;
14. monitorowanie funkcjonowania rodziny po zakończeniu pracy z rodziną;
15. sporządzanie, na wniosek sądu, opinii o rodzinie i jej członkach;
16. współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi
organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi
się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny;
17. współpraca z zespołem interdyscyplinarnym, grupą roboczą, lub innymi podmiotami,
których pomoc przy wykonywaniu zadań uzna za niezbędną (Art. 15 pkt. 1 ustawy
o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011r.).
Praca asystenta rodziny nie może być łączona z wykonywaniem obowiązków
pracownika socjalnego. Ponadto asystent rodziny nie może być pracownikiem ośrodka
pomocy społecznej w gminie, w której wykonuje pracę asystenta rodziny. Asystent rodziny
jest nowym stanowiskiem w strukturze samorządu. Jego zadaniem jest niezależnie od
pracowników socjalnych zajmowanie się wyłącznie pomocą i pracą z rodzinami.
Warto podkreślić, że cele i instrumenty polityki rodzinnej w danym państwie są
uzależnione od procesów demograficznych i społeczno – ekonomicznych, a także czynników
kulturowych. Na istotę polityki rodzinnej wpływa szereg zjawisk, a w szczególności: starzenie
105
się społeczeństwa, poziom aktywności zawodowej kobiet, zmiany w strukturze rodziny
i wynikająca stąd potrzeba osiągania równowagi praca – życie. W sytuacji głębokiego
kryzysu demograficznego i wynikających z niego zagrożeń konieczne staje się podjęcie
zadań w obszarze polityki społecznej. Polityka rodzinna powinna być, zatem jednym
z podstawowych działań państwa. Priorytetem państwa powinno być tworzenie optymalnych
warunków dla zakładania i funkcjonowania rodziny w Polsce (E. Gross-Gołacka 2009, s. 38).
1. Opisz założenia, jakie zakłada reforma samorządowa dotycząca pomocy dziecku i rodzinie.
2. Wymień zadania pracy socjalnej z rodziną i dzieckiem.
3. Wymień cechy pracy socjalnej z dziećmi.
4. Jakie zadania ma wypełniać asystent rodziny?
2. Rodzinne formy opieki nad dzieckiem opuszczonym
Małgorzata Lipiec
Krytyka opieki instytucjonalnej sprawiła, że podjęto w krajach Unii Europejskiej
działania zmierzające w kierunku:
•
zwiększenia liczby rodzin zastępczych,
•
tworzenia różnych form opieki dziennej, samodzielnych mieszkań pod nadzorem
przeznaczonych dla młodzieży;
•
rozszerzania programów pomocy rodzinie zagrożonej, programów skierowanych na
rodzinę;
•
zwiększenie liczby rodzin adopcyjnych (L. Winogrodzka 2007).
Rodzina adopcyjna. Adopcja (z łaciny ad-opt) oznacza tyle, co przybrać, uznać
dziecko za swoje, przyjąć do rodziny. Szczegółowe warunki oraz regulacje tej formy rodziny
określają odrębne przepisy prawne oraz kodeks rodzinny i opiekuńczy. Adopcją może być
objęte dziecko, które jest pełną sierotą, dziecko, którego rodzice wyrazili zgodę na adopcję
przed sądem lub zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, a także dziecko, którego rodzice
zostali ubezwłasnowolnieni całkowicie. Adopcja zagraniczna może być przeprowadzana
w stosunku do tych osób nieletnich, dla których nie można było znaleźć odpowiedniej rodziny
w kraju (B. Passini 2003). Wyróżnia się następujące rodzaje adopcji: pełna, niepełna,
anonimowa oraz zagraniczna. Można mówić także o adopcji duchowej oraz adopcji serca
(T. Bulenda 2003). Adoptować można jedynie osobę małoletnią, (jeżeli ukończyła 13 lat to
potrzebna jest jej zgoda). Celem adopcji jest stworzenie godziwych, rodzinnych warunków
bytowych, jak i wychowawczych. Rodzicem adopcyjnym może zostać każdy posiadający
pełną zdolność do czynności prawnych, odpowiednie kwalifikacje osobiste, moralne,
zdolności opiekuńcze i wychowawcze oraz potrafiący uzasadnić przekonanie o należytym
wywiązywaniu się z obowiązków (T. Bulenda 2003). Pomiędzy kandydatami na rodziców
a dzieckiem powinna zachodzić odpowiednia różnica wieku (nieprzekraczająca 40 lat),
minimalny wiek rodzica adopcyjnego nie może być niższy niż 21 lat. Adopcja orzekana jest
106
przez sąd opiekuńczy w odpowiedzi na wniosek złożony przez kandydatów na rodziców
adopcyjnych. Są nimi przeważnie osoby, które z różnych przyczyn nie mogą mieć własnych
dzieci. Przysposobienie dziecka jest dla nich szansą pełnego przeżycia macierzyństwa
i ojcostwa (B. Passini 2003; W. Stefaniak 2006).
Dziecko przysposobione jest pełnoprawnym członkiem rodziny, posiada te same
prawa i obowiązki, jak dziecko w niej urodzone. Adopcja wytwarza taki stosunek, jaki wynika
z pokrewieństwa. Osoba adoptująca nabywa praw i obowiązków, jakie z niego wynikają pod
względem adoptującego, jak i jego krewnych (B. Passini 2003).
Polskie prawo rodzinne i opiekuńcze dopuszcza istnienie możliwości rozwiązania
stosunku adopcji. Konieczne jest tutaj wystąpienie niezbędnej przesłanki, jaką są ważne
powody, które uzasadniałyby taką decyzję. Nie może stanowić ważnego powodu
rozwiązania przysposobienia okoliczność, że przysposobiony nie osiągnął należytego
rozwoju umysłowego lub okazał się dzieckiem niedorozwiniętym, gdyż właśnie w takiej
sytuacji przysposobienie powinno trwać nadal ze względu na szczególne potrzeby dziecka.
Do najczęstszych motywów, na podstawie, których dokonywane są orzeczenia sądów
o rozwiązanie stosunku adopcji należą trudności wychowawcze, niespełnienie oczekiwań
rodzinnych, względy ekonomiczno-rodzinne, występowanie objawów nieprzystosowania
dziecka, problem z ujawnieniem faktu adopcji dziecka, poszukiwanie przez niego rodziców
naturalnych oraz związane z tym odrzucenie rodziców adopcyjnych (U. Kamińska 2002).
Do adopcji kierowane są dzieci „zranione”, porzucane, maltretowane i krzywdzone
przez biologicznych rodziców. Zazwyczaj mieszkają one przez kilka lat w domach dziecka,
co w konsekwencji zaburza ich rozwój, prowadzi do powstawania tzw. choroby sierocej.
Wychowanie w rodzinie adopcyjnej stwarza szansę na wyrównanie deficytów
emocjonalnych, psychicznych, intelektualnych i fizycznych, zapewnienie szczęśliwego
dzieciństwa oraz przygotowanie do dorosłego życia (B. Passini 2003).
Rodzina adopcyjna różni się od naturalnej takimi cechami, jak: brak możliwości
prokreacyjnych, długi czas oczekiwania na przyjęcie dziecka, przemyślenie decyzji o adopcji,
nasilenie zewnętrznej kontroli, konieczność przejścia procedury kwalifikacyjnej, konieczność
posiadania dobrych warunków zdrowotnych przysposabiających, mieszkaniowych i stabilnej
sytuacji materialnej, umieszczane są w niej zazwyczaj dzieci „zranione”. Rodzicom
adopcyjnym towarzyszy zazwyczaj wysoki poziom lęku związanego z faktem,
że wychowanie przysposabianego dziecka wydaje się trudniejsze (A. Ładyżyński 2001).
W każdym przypadku i na każdym etapie procedury adopcyjnej należy kierować się zasadą
dobra dziecka (M. Krzanowska-Ociepka 2005).
Prowadzenie procedur przysposobienia oraz przygotowanie osób zgłaszających
gotowość do przysposobienia dziecka stanowi wyłączną kompetencję ośrodka adopcyjnego
(Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku). Ponadto
do zadań ośrodka adopcyjnego należy:
•
kwalifikacja dzieci zgłoszonych do przysposobienia oraz sporządzanie dla dziecka
zakwalifikowanego do przysposobienia diagnozy psychologicznej i pedagogicznej
oraz gromadzenie aktualnych informacji o stanie zdrowia dziecka;
•
dobór rodziny przysposabiającej właściwej ze względu na potrzeby dziecka;
•
współpraca z sądem opiekuńczym, polegająca w szczególności na powiadamianiu
o okolicznościach uzasadniających wszczęcie z urzędu postępowania opiekuńczego;
107
•
pomoc w przygotowaniu wniosków o przysposobienie i zgromadzeniu niezbędnych
dokumentów;
•
gromadzenie informacji o dzieciach, które mogą być przysposobione;
•
przeprowadzanie badań pedagogicznych i psychologicznych kandydatów do
przysposobienia dziecka;
•
przeprowadzanie analizy sytuacji osobistej, zdrowotnej, rodzinnej, dochodowej
i majątkowej kandydatów do przysposobienia dziecka („wywiad adopcyjny”);
•
prowadzenie działalności
przysposobienia dziecka;
•
wspieranie psychologiczno-pedagogiczne kandydatów do przysposobienia dziecka
oraz osób, które przysposobiły dziecko;
•
organizowanie szkoleń dla kandydatów do przysposobienia dziecka;
•
wydawanie świadectw ukończenia szkolenia dla kandydatów do przysposobienia
dziecka, opinii o ich kwalifikacjach osobistych oraz sporządzanie opinii kwalifikacyjnej
w sprawach dotyczących umieszczania dzieci w rodzinie przysposabiającej;
•
zapewnienie pomocy psychologicznej kobietom w ciąży oraz pacjentkom oddziałów
ginekologiczno-położniczych, które sygnalizują zamiar pozostawienia dziecka
bezpośrednio po urodzeniu;
•
prowadzenie dokumentacji z zakresu wykonywanych zadań.
diagnostyczno-konsultacyjnej
dla
kandydatów
do
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku do
form rodzinnej pieczy zastępczej zalicza: rodziny zastępcze (spokrewnione, niezawodowe,
zawodowe, w tym zawodowe pełniące funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowe
specjalistyczne) oraz rodzinne domy dziecka.
Rodzina zastępcza stanowi „formę całkowitej, okresowej opieki nad dzieckiem
osieroconym lub z innych przyczyn pozbawionym właściwej opieki rodziców generacyjnych.
Powstaje wtedy, gdy małżeństwo lub osoba nie pozostająca w związku małżeńskim bierze
na wychowanie (opierając się na decyzji władz sądowych lub oświatowych) nie więcej niż
troje dzieci (chyba, że chodzi o rodzeństwo) przy czym między tymi osobami a dziećmi nie
powstają takie same skutki prawne, jak przy adopcji” (M. Jamrożek 1993, s. 703).
Kryteria doboru kandydatów na rodziców zastępczych są następujące: przygotowanie
kandydatów do podjęcia opieki nad dzieckiem w rodzinie zastępczej oraz odpowiednia
różnica wieku pomiędzy kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej a dzieckiem
(A. Latoś 2007). Rodzicami zastępczymi mogą być osoby, które:
•
dają rękojmię właściwego wykonywania powierzonych im zadań,
•
mają obywatelstwo polskie,
•
mają stałe miejsce zamieszkania na terenie kraju,
•
nie są pozbawione praw obywatelskich, cywilnych, rodzicielskich i opiekuńczych,
•
wywiązują się z obowiązku łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej, gdy
ciąży na nich taki obowiązek z mocy prawa lub orzeczenia sądu,
108
•
nie są chore na chorobę uniemożliwiającą im zapewnienie właściwej opieki nad
dzieckiem,
•
dysponują odpowiednimi
utrzymania,
•
ukończyły co najmniej 24 rok życia,
•
uzyskały pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na
miejsce zamieszkania (M. Jamrożek 1993; A. Latoś 2007).
warunkami
mieszkaniowymi
oraz
stałym
źródłem
Dzieci do rodzin zastępczych kierowane są na podstawie orzeczenia sądu, zaś
w przypadku pilnej konieczności zapewnienia dziecku opieki zastępczej umieszczenie
dziecka w rodzinie zastępczej możliwe jest na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, na
podstawie umowy cywilno-prawnej (A. Latoś, 2007).
Rodzicielstwo zastępcze jest taką formą opieki dla dzieci, które z powodu istniejących
przeszkód prawnych (ich rodzice nie zostali pozbawieni swoich praw rodzicielskich) lub
wieku (dzieci starsze) nie mogą być objęte adopcją, a także dla dzieci niedostosowanych
społecznie. Pierwszeństwo mają rodziny spokrewnione, spowinowacone lub wskazane przez
rodziców. Obowiązuje również zasada, aby rodzeństwo umieszczać w jednej rodzinie
zastępczej (E. Kozdrowicz 1999; A. Latoś 2007).
Wyróżnia się następujące typy rodzin zastępczych (na podstawie Ustawy o pomocy
społecznej z dn. 12.03.2004r. oraz Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dn.
18.10.2004r. w sprawie rodzin zastępczych):
−
spokrewnione z dzieckiem,
−
niespokrewnione z dzieckiem,
−
zawodowe niespokrewnione z dzieckiem:
•
specjalistyczne:
dla dzieci niedostosowanych społecznie,
dla dzieci z niepełnosprawnościami,
•
wielodzietne,
•
o charakterze pogotowia rodzinnego (A. Latoś 2007).
Dziecko umieszczane jest w rodzinie zastępczej na czas, jaki potrzebny jest do
unormowania jego sytuacji życiowej, przy czym małoletni, którzy umieszczeni są w rodzinie
zastępczej niespokrewnionej otrzymującej wynagrodzenie z tytułu świadczonych usług nie
mogą być oddani do żłobka (A. Król 2001).
Nad właściwym wykonywaniem zadań przez rodziców zastępczych sprawuje opiekę
wyznaczony opiekun. Jest on zobowiązany do udzielania pomocy w rozwiązywaniu trudności
wychowawczych. Wychowankom przysługuje pomoc finansowa i rzeczowa do ukończenia
przez nich 18 roku życia (do 25 roku życia w przypadku kontynuowania nauki). Z rodziną
zastępczą może być rozwiązana umowa powierzenia dziecka, co następuje po upływie
trzech miesięcy od wypowiedzenia jej przez jedną ze stron albo natychmiast w przypadku
rażącego niewywiązywania się rodziców zastępczych z ich zadań (M. Jamrożek 1993).
109
Najważniejszym zadaniem kwalifikowanej rodziny zastępczej jest stworzenie dziecku
odpowiednich warunków rozwoju i wychowania ze szczególnym uwzględnieniem problemów
wynikających z sytuacji rozstania z rodziną, powrotu do tej rodziny lub przygotowanie
do przejścia do rodziny adopcyjnej. Rodziny zastępcze powinny być gotowe do pracy
z rodziną naturalną dziecka lub, gdy zachodzi taka konieczność, z rodziną adopcyjną.
Zobowiązane są do poszanowania praw dziecka (prawa do miłości, bezpieczeństwa,
intymności, szacunku dla więzi emocjonalnych oraz do tożsamości). Osoby, które podejmują
się pełnienia funkcji rodziny zastępczej zobowiązane są do udziału w szkoleniach (A. Król
2001).
Pozytywnie zakończony okres przygotowania (kwalifikacja i szkolenie) potwierdzona
jest wydaniem rodzinie licencji. W trakcie sprawowania opieki nad dzieckiem rodzina jest
zobowiązana do współpracy z ośrodkiem adopcyjno-opiekuńczym (wydział rodzin
zastępczych) (A. Król 2001).
W pełnieniu swojej funkcji rodzinę zastępczą wspierają także pracownicy
powiatowych centrów pomocy rodzinie (kierownik, terapeuta, konsultant, specjalista pracy
socjalnej), sędzia sądu rodzinnego, kierownik i pracownicy ośrodka pomocy społecznej,
pedagog szkolny, nauczyciele, rodzina biologiczna, stowarzyszenia i fundacje działające na
rzecz rodzin zastępczych (D. Trawkowska 2005; D. Szymańska 2010; D. Szymańska
2010a).
Wśród barier rozwoju opieki zastępczej wymienia się brak kandydatów na rodziny
zastępcze, obawa przed problemami wychowawczymi, brak wiedzy społecznej o funkcji
rodziny zastępczej, brak funduszy. Wśród przyczyn rozpadu rodzin zastępczych dominuje
choroba oraz niewywiązywanie się rodziców zastępczych z obowiązków. Do problemów,
z jakimi zmaga się rodzina zastępcza zaliczamy trudności dotyczące współpracy z rodziną
naturalną dziecka, problemy wynikające z historii życia dziecka, trudności wychowawczych,
niechęć środowiska, niechęć krewnych rodziny zastępczej, problemy wynikające ze stanu
zdrowia dziecka, jego deficytów i opóźnień, problemy wynikające z niewłaściwych postaw
opiekuna, problemy edukacyjne dzieci, problemy związane ze zbyt małym wsparciem dla
rodzin zastępczych, problemy finansowe (M. Rżysko 2010; I. Kowalska 2010; M. PosłusznaOwcarz, A. Siedlecka, I. Dzięciołowska, J. Kiełt, M. Bik 2010; G. Gajewska 2008).
Pogotowie rodzinne to zawodowa, niespokrewniona z dzieckiem rodzina zastępcza.
Powoływana jest na podstawie umowy zawartej z osobą przeszkoloną i zakwalifikowaną
a starostą. Osoby, które chcą pełnić funkcję pogotowia rodzinnego powinny posiadać
odpowiednie warunki ekonomiczne, mieszkaniowe oraz predyspozycje psychiczne.
Otrzymują one wynagrodzenie z tytułu pozostawania w gotowości przyjęcia dziecka lub
z racji pełnionej funkcji opiekuńczo-wychowawczej (A. Zawada 2007).
Pogotowie rodzinne nastawione jest na sprawowanie tymczasowej opieki, zaś jej
celem jest przywrócenie dziecka jego rodzicom. Jeżeli nie ma takiej możliwości dziecko
umieszczone zostaje w rodzinie zastępczej, adopcyjnej lub placówce opiekuńczowychowawczej sprawującej długoterminową opiekę.
Do pogotowia rodzinnego dzieci kierowane są zaraz po zawiadomieniu o sytuacji
kryzysowej. Umieszcza się w nim nie więcej niż troje dzieci, które doprowadzane są przez
policję lub kuratora sądowego. Okres pobytu w pogotowiu nie powinien przekroczyć
12 miesięcy, a w szczególnych przypadkach może być przedłużony o 3 miesiące (A. Zawada
2007).
110
Pogotowie nie może odmówić przyjęcia dziecka w wieku do 10 lat, w przypadku, gdy
zostało ono przyprowadzone przez policję. W sytuacji zagrożenia dobra dziecka (zagrożenia
jego zdrowia lub życia, porzucenia, czy braku możliwości ustalenia tożsamości lub miejsca
pobytu rodziców) nie jest wymagana zgoda opiekuna prawnego na umieszczenie nieletniego
w pogotowiu rodzinnym (Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku).
Pogotowie rodzinne powinno w ciągu 24 godzin powiadomić o takim fakcie sąd opiekuńczy
lub powiatowe centrum pomocy rodzinie, które podejmuje działania mające na celu
wyjaśnienie sytuacji dziecka. Dziecko doprowadzone przez policję do pogotowia rodzinnego
przebywa w nim do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy (A. Zawada 2007).
Na podstawie Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dn. 18.10.2004r.
w sprawie rodzin zastępczych wysokość pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów
utrzymania dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej wynosi miesięcznie w przypadku
dziecka:
•
do 7 lat - 60% podstawy, o której mowa w art. 78 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej
(podstawą ustalenia wysokości pomocy pieniężnej jest kwota 1.621 zł);
•
do 7 lat, posiadającego orzeczenie o niepełnosprawności - 80% podstawy;
•
od 7 do 18 lat, posiadającego orzeczenie o niepełnosprawności albo orzeczenie
o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności - 60% podstawy;
•
od 7 do 18 lat, umieszczonego w rodzinie zastępczej na podstawie ustawy z dnia 26
października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich - 60% podstawy;
•
od 7 do 18 lat, posiadającego orzeczenie o niepełnosprawności albo orzeczenie
o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności i umieszczonego
w rodzinie zastępczej - 80% podstawy.
Zawodowa niespokrewniona z dzieckiem wielodzietna lub specjalistyczna rodzina
zastępcza otrzymuje miesięczne wynagrodzenie w wysokości do 120% podstawy, nie mniej
jednak niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Zawodowa niespokrewniona z dzieckiem rodzina zastępcza o charakterze pogotowia
rodzinnego w okresie pozostawania w gotowości przyjęcia dziecka otrzymuje miesięcznie
wynagrodzenie w wysokości 80% podstawy.
Zawodowa niespokrewniona z dzieckiem rodzina zastępcza o charakterze pogotowia
rodzinnego z dniem przyjęcia pierwszego dziecka otrzymuje miesięcznie wynagrodzenie
w wysokości 120% podstawy (Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dn.
18.10.2004r. w sprawie rodzin zastępczych).
Analiza danych statystycznych z lat 2000-2008 ukazała wzrost liczby małoletnich
umieszczanych w rodzinach zastępczych (wzrost o 11,1%), spadek liczby małoletnich
umieszczanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (z 30 748 w 2000r. do 24006
w roku 2008), spadła liczba sierot naturalnych (z 6854 w 2000 roku do 4408 w 2008 roku),
zaś liczba dzieci kierowanych do adopcji nie zmieniła się (ok. 2600 – 3100 dzieci)
(M. Kaczmarek 2009; A. Szamański 2010).
Do rodzinnych form opieki nad dzieckiem pokrzywdzonym można także zaliczyć
wioski dziecięce SOS, których ideę zapoczątkował w 1949 r. Austriak Hermann Gmeiner.
Założył on Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce i wybudował razem z przyjaciółmi
pierwszą Wioskę Dziecięcą SOS w Imst, w Austrii. Pierwszemu domkowi dał nazwę „Dom
111
Pokoju”. W naszym kraju funkcjonują cztery Wioski Dziecięce w Biłgoraju (od 1984r.),
Kraśniku (od 1992r.), Siedlcach (od 2000r.) i Karlinie (od 2005r.) oraz Dom Młodzieży SOS
w Lublinie (http://www.sos-wd.org).
Rodzinny dom dziecka jest placówką przeznaczoną dla dzieci pozbawionych opieki
własnych rodziców, realizującą zadania całkowitej opieki w warunkach naturalnego
środowiska rodzinnego. Do jego głównych zadań należy: „zapewnienie wychowankom
rodzinnej atmosfery i właściwych warunków rozwoju; zapewnienie realizacji obowiązku
szkolnego i zdobycia kwalifikacji zawodowych” (E. Kozdrowicz 1999, s. 243).
Polska tradycja tworzenia rodzinnych domów dziecka sięga 1958 roku. Ich
organizacja polega na wyodrębnianiu w większym domu 8–15 osobowych „rodzin”
zamieszkałych każda w osobnej części domu pod opieką przybranego ojca lub matki.
W małym domu natomiast rodzice są prawdziwi, lecz grono ich własnych dzieci powiększa
się o grono dzieci skierowanych przez ośrodek (W. Okoń 1998, s. 337).
Osoba, która wyraża chęć prowadzenia rodzinnego domu dziecka zgłasza się do
ośrodka adopcyjno–opiekuńczego, gdzie dokonuje się kwalifikacji na podstawie wniosku,
opinii z miejsca pracy kandydata i jego małżonka, wywiadu psychologicznego z rodziną,
wywiadu środowiskowego, zaświadczenia o stanie zdrowia oraz danych o niekaralności.
Po podpisaniu umowy osoba taka nabywa status pracownika. Pełni równocześnie funkcję
wychowawcy oraz dyrektora placówki, otrzymuje stałe wynagrodzenie wraz z dodatkiem
funkcyjnym oraz z tytułu pełnienia roli administracyjno–gospodarczych. Ma ona również
prawo do urlopu oraz wszelkiego zabezpieczenia socjalnego (W. Okoń 1998).
Wyróżniamy trzy rodzaje rodzinnych domów dziecka. W pierwszym funkcję głównego
opiekuna pełni matka, natomiast współmałżonek pracuje zawodowo poza domem i jedynie
wspomaga matkę w pracy domowej. Drugi rodzaj występuje wówczas, gdy głównym
opiekunem jest kobieta samotna, zaś trzeci, gdy obydwoje małżonkowie posiadają status
opiekunów (D. Wosik-Kawala 2002).
W 2004 roku w Polsce funkcjonowało 236 rodzinnych domów dziecka, gdzie
przebywało około 2 tys. dzieci (pojawia się tendencja do upowszechniania się tej formy
opieki). Proces założenia domu rodzinnego trwa około roku. W tym czasie przyszli
opiekunowie uczestniczą w cyklu szkoleń (M. Rżysko 2005). Liczba dzieci trafiających do
rodzinnych domów dziecka wzrosła z 92 w roku 2000 do 115 w roku 2008 (J. Wszołek 2010).
Wśród zalet tej formy opieki nad dzieckiem należy rodzinny charakter wychowania,
ochrona rodzeństwa przed rozłączeniem, stała opieka wychowawcza zapewniająca poczucie
stabilizacji, aż do momentu rzeczywistego usamodzielnienia się, mała liczba wychowanków
sprzyjająca zachowaniu własnej indywidualności oraz dostrzeganiu ewentualnych
nieprawidłowości w rozwoju i zachowaniu wychowanka (E. Kozdrowicz 1999).
W. Terlecka (2003) podkreśla, że „zakładowy charakter opieki i wychowania w domu
dziecka odróżnia tę placówkę od również całkowitych, ale rodzinnych form opieki zastępczej
– rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, gdzie grupa społeczna (opiekunowie
i dzieci) jest zdecydowanie mniejsza, a jej skład współcześnie jest niekiedy tworzony według
zasady pokrewieństwa (nie rozdzielanie rodzeństw, priorytet dla powoływania
spokrewnionych rodzin zastępczych). Największa różnica dotyczy organizacji życia
codziennego, które w rodzinnych formach opieki zastępczej toczy się według modelu
rodzinnego – wspólne mieszkanie i prowadzenie domu przez dorosłych pokazujących się
112
dziecku w różnych rolach społecznych, większe możliwości wspólnego przeżywania
wszystkiego oraz indywidualizacji” (s. 741).
Rodzinny model opieki pozytywnie wpływa na wytwarzanie się między opiekunami
a dzieckiem więzi osobistych, jak i rzeczowych. Innym czynnikiem różnicującym rodzinną
formę opieki nad dzieckiem od instytucjonalnej jest specyficzna opinia społeczna ciążąca
nad wychowankami domu dziecka i ich subiektywne odczucia dotyczące pobytu w tego typu
placówce (W. Terlecka 2003).
Wśród argumentów popierających rozwijanie sieci rodzinnych domów dziecka znajdują się:
•
indywidualizacja wychowanków;
•
naturalny proces włączania dzieci do prac domowych i czynności samoobsługowych,
rodzinnych ceremonii, obowiązków, podczas których nawiązują naturalne kontakty
z otoczeniem;
•
stały zespół wychowanków i wychowawców gwarantujący poczucie stabilności;
•
koszty utrzymania dzieci są zbliżone do kosztów utrzymania wychowanków
w państwowych domach dziecka;
•
łatwość oceny, nadzoru i kontroli (J. Przewłocki 1976).
D. Wosik-Kawala (2002) twierdzi, że rodzinne domy dziecka zabezpieczają opiekę
i wychowanie dzieciom pozbawionym własnego środowiska rodzinnego w warunkach
i w oparciu o model prawidłowo funkcjonującej rodziny. Podejmują pełny zakres zadań,
właściwych dla rodziny i placówki opiekuńczo-wychowawczej. Jest to jednak lepsza forma
kompensacji sieroctwa od placówek państwowych, które charakteryzują się wysokim
stopniem zorganizowania i sformalizowania.
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku
stanowi, iż w przypadku czasowego niesprawowania opieki nad dzieckiem przez rodzinę
zastępczą lub prowadzącego rodzinny dom dziecka piecza zastępcza nad dzieckiem może
zostać powierzona (na okres do 2 miesięcy) rodzinie pomocowej. Rodziną pomocową
może być rodzina zastępcza niezawodowa, rodzina zastępcza zawodowa lub prowadzący
rodzinny dom dziecka; małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim
przeszkoleni do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka
lub rodziny przysposabiającej.
1. Podaj wady i zalety rodzinnych form opieki nad dzieckiem.
2. Scharakteryzuj pogotowie rodzinne, jako jedną z form opieki nad dzieckiem.
3. Wskaż elementy różniące poszczególne rodzinne formy opieki nad dzieckiem.
4. Wymień cechy charakterystyczne (różnice i podobieństwa) rodziny adopcyjnej i rodziny
zastępczej.
5. Omów zakres szkolenia dla rodzin adopcyjnych i zastępczych.
6. Jakie są zasady finansowania rodzin zastępczych?
7. Wymień i krótko scharakteryzuj rodzinne formy opieki nad dzieckiem opuszczonym.
113
3. Pozarodzinne instytucje niosące pomoc dziecku pokrzywdzonemu
Małgorzata Lipiec
Ustawa o pomocy społecznej z 2004 roku określa możliwości wsparcia funkcji
opiekuńczych rodziny zapewniając dziecku opiekę i wychowanie w następujących
placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego: „opiekuńczej, prowadzonej
w formie kół zainteresowań, świetlic, klubów, ognisk wychowawczych, które pomagają
dzieciom w pokonywaniu trudności szkolnych i organizowaniu czasu wolnego;
specjalistycznej,
w
której
jest
realizowany
program
psychokorekcyjny
lub
psychoprofilaktyczny, w tym terapia pedagogiczna, psychologiczna, rehabilitacja,
resocjalizacja” (art. 71).
W przypadku dziecka pozbawionego opieki Ustawa o pomocy społecznej przewiduje
opiekę zastępcza, opiekę częściową lub opiekę całkowitą (A. Latoś 2007).
Schemat: Formy opieki stosowane wobec dziecka
Źródło: A. Latoś, Nowe formy opieki zastępczej, częściowej i całkowitej jako szansa przeciwdziałania zjawiskom,
patologii społecznej wśród młodego pokolenia, w: Sołtysiak T., Kowalczyk – Jamnicka M. (red.), Zjawiska
patologiczne wśród dzieci i młodzieży i możliwości przeciwdziałań, Bydgoszcz 2007
Dziecko pozbawione częściowo lub całkowicie opieki rodzicielskiej może być
umieszczane w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej. Wyróżniamy:
•
placówki typu interwencyjnego (placówka interwencyjna), która zapewnia dziecku
doraźną opiekę na czas trwania sytuacji kryzysowej; dostęp do kształcenia
dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych; opiekę i wychowanie do
114
czasu powrotu do rodziny naturalnej lub umieszczenia w rodzinie adopcyjnej albo
zastępczej,
placówce
opiekuńczo-wychowawczej
typu
rodzinnego
albo
socjalizacyjnego; dostęp do pomocy psychologiczno-pedagogicznej odpowiedniej do
zaburzeń i odchyleń rozwojowych lub specyficznych trudności w uczeniu się;
przyjmuje dzieci w sytuacjach wymagających natychmiastowego rozpoczęcia
sprawowania opieki i wychowania;
•
placówka typu rodzinnego (placówka rodzinna) tworzy jedną wielodzietną rodzinę dla
dzieci, którym nie znaleziono rodziny zastępczej lub przysposabiającej; wychowuje
dzieci w rożnym wieku, w tym dorastające i usamodzielniające się; umożliwia
wspólne wychowanie i opiekę licznemu rodzeństwu; zapewnia dzieciom kształcenie,
wyrównywanie opóźnień rozwojowych i szkolnych; ustala zasady kontaktów dziecka
z rodzicami w porozumieniu z sądem, centrum pomocy i ośrodkiem adopcyjnoopiekuńczym (Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej w sprawie placówek
opiekuńczo-wychowawczych z dnia 14 lutego 2005r.);
•
placówka typu socjalizacyjnego (placówka socjalizacyjna) zapewnia dziecku opiekę
całodobową i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbędne potrzeby; zapewnia zajęcia
wychowawcze, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne,
rekompensujące brak wychowania w rodzinie i przygotowujące do życia społecznego,
a dzieciom niepełnosprawnym odpowiednią rehabilitację i zajęcia specjalistyczne;
zapewnia dzieciom kształcenie, wyrównywanie opóźnień rozwojowych i szkolnych;
podejmuje działania w celu powrotu dziecka do rodziny naturalnej, znalezienia
rodziny przysposabiającej lub umieszczenia w rodzinnych formach opieki zastępczej;
pracuje z rodziną dziecka; organizuje dla swoich wychowanków odpowiednie formy
opieki w środowisku, grupy usamodzielniające oraz kontakt z rodzinami
zaprzyjaźnionymi; może prowadzić hotel;
•
placówka wielofunkcyjna zapewnia dziecku dzienną i całodobową opiekę oraz
wychowanie, realizując zadania przewidziane dla placówki opiekuńczowychowawczej wsparcia dziennego, typu interwencyjnego i socjalizacyjnego, a także
łączy dzienne i całodobowe działania terapeutyczne, interwencyjne i socjalizacyjne
skierowane na dziecko i rodzinę dziecka (Rozporządzenie Ministra Polityki
Społecznej w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych z dnia 14 lutego 2005r.;
M. Kolankiewicz 2005; B. Gumienny 2005; A. Latoś 2007).
Dom dziecka jest placówką opiekuńczo-wychowawczą dla dzieci i młodzieży w wieku
3–18 lat pozbawionych opieki rodziny. Do podstawowych zadań tej placówki należy
zastąpienie domu rodzinnego, wypełnianie funkcji opiekuńczych i wychowawczych,
umożliwienie spełnienia obowiązku szkolnego, zdobycia zawodu oraz przygotowania
do samodzielnej egzystencji (W. Okoń 1998).
O umieszczeniu dziecka w domu dziecka nie decyduje jedna przyczyna, ale ich
zespół, czyli: „niewydolność wychowawcza rodziny, trudności sprawiane przez dziecko,
trudne warunki materialne; patologia społeczna rodziny (alkoholizm, prostytucja,
sutenerstwo, naruszanie porządku publicznego), zaniedbywanie dziecka, wykroczenia
dziecka, trudne warunki materialne; inwalidztwo lub choroba społeczna rodziców,
zaniedbywanie dziecka, trudne warunki materialne” (U. Kamińska 2002, s. 98).
Dom dziecka jest zobowiązany do wypełniania podstawowych zadań
wychowawczych, które winny być dostosowane do potrzeb dzieci, ich wieku, rodzaju
115
zaniedbań wychowawczych, a także sytuacji rodzinnej i szkolnej. Wśród najważniejszych
wymienia się: wszechstronną znajomość wychowanków; przywracanie równowagi
psychicznej; zapewnienie dobrego samopoczucia, realizacji podstawowych potrzeb, w tym
poczucia bezpieczeństwa oraz stabilizacji życiowej; normalizacja sytuacji rodzinnej;
tworzenia środowiska wychowawczego sprzyjającego wszechstronnemu rozwojowi dziecka;
zapewnienie realizacji kształcenia; kształtowanie umiejętności odpowiedniego wykorzystania
czasu wolnego, rozwijanie postaw społecznych oraz nawyków uczciwej pracy (M. Rokosz
2001).
Wychowankami domu dziecka mogą być dzieci (młodzież) pozostająca w normie
rozwojowej, trwale lub okresowo pozbawiona opieki rodziny własnej, w szczególności mogą
to być sieroty, dzieci rodziców, którym przewlekła choroba, deportacja lub niewola
uniemożliwia wypełnienie obowiązków rodzinnych, dzieci rodziców odbywających karę
pozbawienia wolności, dzieci rodziców w rażący sposób zaniedbujących swoje obowiązki
rodzicielskie, dzieci rodziców nadużywających władzy rodzicielskiej, dzieci przebywające
w bardzo trudnych warunkach materialnych i mieszkaniowych (T. Lewandowska-Kidoń
2002).
O umieszczeniu danego dziecka w placówce opiekuńczo–wychowawczej orzeka sąd
opiekuńczy. Nie określa jednak konkretnej instytucji. Odpowiednie skierowanie wydaje
starosta w oparciu o opinię poradni psychologiczno–pedagogicznej, poradni specjalistycznej,
pogotowia opiekuńczego albo też innej placówki, w której utworzono zespół kwalifikujący.
Dziecko może być również umieszczone w placówce na wniosek własny, jego rodziców bądź
opiekunów prawnych. Pobyt dziecka w placówce może ustać z powodu skreślenia go z listy
wychowanków w związku z jego powrotem do rodziny naturalnej, przekazaniem go
do innego typu placówki, usamodzielnieniem się, ze śmiercią lub nieusprawiedliwioną
nieobecnością, która trwa sześć tygodni (T. Lewandowska-Kidoń 2002).
Wychowankowie domu dziecka zobowiązani są do wypełniania obowiązków, do
których zalicza się: przestrzeganie postanowień zawartych w statucie domu dziecka;
uznawanie godności innych osób i prawa do ich własności prywatnej; ponoszenie
odpowiedzialności za własne życie, zdrowie, higienę oraz rozwój, szanowanie mienia
osobistego oraz własności rówieśników i placówki; branie udziału w pracach zapewniających
utrzymanie ładu, porządku i stanu higienicznego pomieszczeń domu dziecka i czystości
wokół budynku; udzielanie pomocy oraz służenie opieką wychowankom młodszym
i starszym (T. Lewandowska-Kidoń 2002; J. Wszołek 2011).
W. Terlecka (2003) wskazuje na fakt, że w warunkach, jakie panują w domach
dziecka utrudniona jest realizacja takich zadań, jak nauczenie wychowanków form życia
społecznego, nawiązywania oraz utrzymywania stabilnych relacji interpersonalnych.
Praktycznie niemożliwe jest także zaspokojenie potrzeb psychicznych przyczyniających się
do rozwoju autonomicznej i uspołecznionej osobowości. Wychowankowie domu dziecka nie
mają także okazji obserwowania sposobu pełnienia różnego typu ról rodzinnych, takich jak
syna, córki – matki, wnuka – dziadka, babci, brata – siostry, żony – męża.
Na zaburzoną osobowość wychowanków domów dziecka wskazuje również
J. Raczkowska (1993) podkreślając, że trafiają tam przeważnie dzieci zaniedbane
wychowawczo, opóźnione w nauce, niedożywione. Można zaobserwować u nich
niejednokrotnie obecność przewlekłych schorzeń, mikrodefektów rozwojowych, a także
różnorodnych zaburzeń w rozwoju fizycznym czy psychicznym. Fakt, że mają oni
116
biologicznych rodziców potęguje ich niedostosowanie społeczne. Bardzo często są to dzieci
skrzywdzone, mające niskie poczucie własnej wartości, zamknięte w sobie, apatyczne.
Dzieci trafiające do domu dziecka muszą przystosować się do wielu elementów jego
funkcjonowania, zupełnie odmiennych od ich dotychczasowego życia. Placówka różni się od
rodziny nie tylko fizycznymi rozmiarami i ilością osób współmieszkających, ale również ich
składem (przewaga dzieci, ograniczenie indywidualnych kontaktów z dorosłymi). Członkowie
domu dziecka nie są ze sobą powiązani więzią emocjonalną, dobierani są na podstawie
przypadkowego przydziału, w każdej chwili dziecko może być przeniesione do innej grupy
czy nawet innego zakładu. To wszystko powoduje brak stabilizacji – dziecko traktuje pobyt
w placówce jako tymczasowy (H. Filipczuk 1988; W. Stefaniak 2010; J. Wszołek 2011).
Kolejnym utrudnieniem jest to, że wychowawca opiekuje się dziećmi jedynie
w godzinach jego pracy. Ma on swoją rodzinę i życie osobiste. Warto podkreślić,
że wychowankowie domu dziecka to zazwyczaj dzieci z różnorodnymi, niejednokrotnie
negatywnymi doświadczeniami życiowymi. Utrudnia to nawiązywanie bliskich więzi
z wychowawcą i rówieśnikami, tym bardziej, że często dziecko nie akceptuje własnej sytuacji
rodzinnej. Odmienność funkcjonowania w instytucji wiąże się również z tym, że wymaga ona
życia w zorganizowanej zbiorowości, gdzie panują określone pory spożywania posiłków,
odrabiania lekcji, zabawy i snu. Dziecko nie bierze udziału w przygotowywaniu posiłków,
podejmowaniu ważnych decyzji. Stopniowo prowadzi to do wytworzenia się w dziecku
postawy konsumpcyjnej. Źródło tego tkwi w fakcie, że instytucja zaspokaja wprawdzie
wszystkie potrzeby dziecka, ale nie wyrabia tym samym u niego szacunku wobec pracy,
zarabiania pieniędzy (H. Filipczuk 1988).
B. Wojciechowska-Charlak (2005) na podstawie badań z wychowankami
i opiekunami w placówkach opiekuńczo-wychowawczych ustaliła, że podopieczni żyją
w dobrych warunkach materialno-bytowych, ich kontakty z rodzicami są ograniczone lub
zostały całkowicie zerwane, większość lubi swoich wychowawców, posiada grono stałych
i wiernych kolegów i przyjaciół. Badani uważają także, że ich sytuacja jest lepsza niż
w przeszłości, swoje plany na przyszłość wiążą z założeniem własnej rodziny, posiadaniem
dzieci, mieszkania, kontynuacją nauki i znalezieniem dobrej pracy. Do najważniejszych
wartości uznawanych przez wychowanków należą rodzina, rodzeństwo, przyjaciele,
szczęście i wiara. Badania przeprowadzone wśród wychowanków domów dziecka
w powiecie lubelskim ukazały, że poziom ich samooceny nie różni się od poziomu poczucia
własnej wartości ich rówieśników wychowujących się w rodzinach (A. Chudnicki 2005).
Istotnym problemem dzieci przebywających pod opieką placówek opiekuńczowychowawczych jest choroba sieroca zwana także zespołem rozłąki lub chorobą szpitalną
(hospitalizm). Jest ona „całokształtem zaburzeń psychosomatycznych występujących
u niemowląt i małych dzieci na skutek pozbawienia ich opieki macierzyńskiej”
(D. Becelewska 2007, s. 19). Wśród konsekwencji rozłąki z rodzicami u dziecka pojawiają się
zaburzenia natury emocjonalnej, trudności w nawiązywaniu trwałych relacji z ludźmi,
poczucie osamotnienia, objawy wegetatywne (np. wymioty, zaburzenia żołądkowo-jelitowe),
marazm, silny lęk (nieustanne napięcie fizyczne i psychiczne prowadzący do obniżenia
odporności dziecka), dezorganizacja zachowania (fiksacja, lękowe zahamowania działania,
regresja, nasilenie objawów somatycznych), mechanizmy obronne, niepokój ruchowy,
nadpobudliwość (D. Becelewska 2007; B. Gumienny 2005).
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku do
form instytucjonalnej pieczy zastępczej zalicza:
117
•
placówki opiekuńczo-wychowawcze (typu socjalizacyjnego,
specjalistyczno-terapeutycznego oraz rodzinnego);
•
regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne (dla dzieci wymagających
specjalistycznej opieki i rehabilitacji, które ze względu na stan zdrowia nie mogą
zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczowychowawczej);
•
interwencyjne ośrodki preadopcyjne (dla dzieci, które wymagają specjalistycznej
opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą zostać umieszczone
w rodzinnej pieczy zastępczej; pobyt dziecka w interwencyjnym ośrodku
preadopcyjnym nie może trwać dłużej niż do ukończenia przez dziecko pierwszego
roku życia).
interwencyjnego,
Pogotowie opiekuńcze jest to interwencyjna placówka o charakterze opiekuńczo–
wychowawczym powołana w celu zapewnienia osobie małoletniej (pozbawionej częściowo
lub całkowicie opieki rodziców oraz znajdującej się w sytuacji kryzysowej) tymczasowej
opieki całodobowej, kształcenia dostosowanego do wieku i możliwości rozwojowych oraz
opieki i wychowania do chwili powrotu do rodziny czy umieszczenia w rodzinie zastępczej,
placówce rodzinnej, socjalizacyjnej lub resocjalizacyjnej (G. Michnik 2005, A. Latoś 2007).
Wychowankami pogotowia opiekuńczego mogą być dzieci lub młodzież od 3–18 lat
(A. Łopatyńska, T. Eichner, W. Śliczny 2000). W pogotowiu opiekuńczym przebywają dzieci
o bardzo skomplikowanej sytuacji osobistej. Pochodzą one zazwyczaj z różnego typu rodzin
patologicznych, mają negatywne doświadczenia życiowe, a co za tym idzie trudności
emocjonalne. To wszystko sprawia, iż wymagają one specyficznego traktowania przez
personel placówki, zaspokojenia im potrzeby bezpieczeństwa, własnej godności,
przynależności i bliskich kontaktów (A. Śniegulska 2004).
Trzy nadrzędne grupy funkcji, jakie spełniają placówki pogotowia opiekuńczego to:
•
opiekuńczo–wychowawcza (polega na zapewnieniu podopiecznym poczucia
bezpieczeństwa, udzieleniu pomocy w zakresie odreagowania negatywnych przeżyć
oraz zaakceptowania faktu pobytu w placówce; działania te muszą być wypełnianie
w dość intensywnym tempie ze względu na krótkotrwały pobyt dziecka w placówce;
•
diagnostyczno–kwalifikacyjna (wynika z konieczności podjęcia decyzji o dalszych
losach wychowanka; celem tych działań jest zapewnienie mu stałego miejsca pobytu
w rodzinie lub innej, odpowiedniej instytucji; decyzja powinna opierać się na wnikliwej
analizie sytuacji rodzinnej dziecka oraz pełnej znajomości jego potrzeb; diagnoza
zmierza do określenia, do jakiego rodzaju placówki kwalifikuje się podopieczny oraz
jakich oddziaływań ono wymaga;
•
oddziaływania
wyrównawcze
(kompensacyjne,
korekcyjne,
reedukacyjne,
terapeutyczne, rewalidacyjne, resocjalizacyjne); zakres zapotrzebowania na działania
tego typu określają poszczególni specjaliści współpracujący z pogotowiem
opiekuńczym, tj. psycholog, pedagog, logopeda. (H. Filipczuk 1998; E. Kozdrowicz
1999).
Świetlica środowiskowa jest powszechnie dostępną i bezpłatną placówką, która pełni
funkcje opiekuńczą, profilaktyczną, reedukacyjną, kompensacyjną oraz stymulującą. W tych
placówkach dzieci powinny przede wszystkim wypoczywać i uczestniczyć w zajęciach
sprzyjających rozwojowi biosocjokulturalnemu. Istotnym zadaniem jest stwarzanie dzieciom
118
prawidłowych warunków do odrabiania lekcji i wyrównywania ewentualnych braków
dydaktycznych (A. Zawadzka 1999). Świetlica stanowi miejsce wsparcia, jakie uzyskują
dzieci (głównie z rodzin patologicznych) od osób dorosłych, jak i od grupy rówieśniczej.
W świetlicy mogą one odbudować obraz własnej osoby, uczą się sposobów wyrażania
emocji, prawidłowego zachowania, zasad komunikowania, reagowania na sytuacje trudne.
Świetlice są ogniwem w systemie profilaktyki środowiskowej, pozwalają analizować
i rozwiązywać różne problemy wychowawcze, wspierają pracę szkoły (E. Kowalewska 2000).
Praca terapeutyczna w świetlicy jest realizowana poprzez:
•
zapewnienie młodzieży różnorodnych form poradnictwa, konsultacji i wsparcia
psychologicznego w okresach kryzysu, uczenie radzenia sobie z trudnościami
w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym,
•
podejmowanie długofalowych działań terapeutycznych wobec sięgających po alkohol
i narkotyki,
•
prowadzenie poradnictwa dla rodziców i nauczycieli w przypadku trudności
wychowawczych,
•
organizowanie warsztatów i treningów dla nauczycieli, wychowawców i rodziców,
pogłębiających ich wiedzę i doskonalących umiejętności kontaktowania się,
•
opracowanie
oraz
upowszechnianie
wśród
nauczycieli
programów
psychoedukacyjnych i profilaktycznych zmierzających do wzmocnienia prawidłowego
rozwoju osobowości młodzieży (B. Maruszko 1995).
1. Wskaż różnice i podobieństwa w funkcjonowaniu domu dziecka a pogotowia opiekuńczego.
2. Wskaż miejsce świetlicy środowiskowej w systemie pomocy dziecku pokrzywdzonemu.
3. Wymień i omów zadania pozarodzinnych, całodobowych instytucji niosących pomoc dzieciom
pokrzywdzonym.
4. Omów
psychospołeczne
konsekwencje
pobytu
dziecka
w
placówce
opiekuńczo-
wychowawczej.
4. Wioski Dziecięce instytucjonalno – rodzinna forma opieki nad dzieckiem
Magdalena Skoczylas
Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce w Polsce jest częścią międzynarodowej
organizacji SOS-Kinderdorf International, prowadzącej obecnie 444 Wioski Dziecięce SOS,
w których rodzinę i dom znajduje ponad 48 345 dzieci w 123 krajach świata. Pierwszą SOS
Wioskę Dziecięcą założył w 1949 roku w austriackim Imst Hermann Gmeiner. Działalność
Stowarzyszenia SOS Wioski Dziecięce w Polsce w 75 proc. jest finansowana ze środków
pozyskanych przez polskie stowarzyszenie - darowizn i składek, dotacji państwowych,
odsetek i refundacji VAT, a w 25 proc. przez międzynarodowe Stowarzyszenie SOS
Kinderdorf International. Pod opieką Stowarzyszenia SOS w Polsce znajduje się 431 dzieci.
119
Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce prowadzi w Polsce cztery Wioski Dziecięce,
(Biłgoraj, Kraśnik, Siedlce oraz Karlino) Wspólnotę Mieszkaniową w Kraśniku i Dom
Młodzieży w Lublinie, w których mieszka prawie 400 dzieci, głównie sierot społecznych
(www.sos-wd.org).
W 1984r. założono w Biłgoraju pierwszą w Polsce i jedną z czterech istniejących
wiosek dziecięcych, należących do Międzynarodowej Federacji Wiosek Dziecięcych.
Wioski Dziecięce SOS to niepubliczne, rodzinne placówki opieki całkowitej nad
dziećmi osieroconymi i opuszczonymi. Wioska zazwyczaj składa się z 14 domów; w każdym
mieszka rodzina SOS, czyli mama zastępcza lub rodzice zastępczy z sześciorgiem,
ośmiorgiem dzieci. Wioski nie są obiektami zamkniętymi. Na ich terenie znajdują się domki
jednorodzinne, place zabaw i boiska. Dzieci chodzą do miejscowych, publicznych szkół,
biorą udział w życiu społecznym środowiska lokalnego. Rodziny wspierane są przez
personel pedagogiczny - w każdej wiosce są: pedagog, psycholog, logopeda. Rodzicom
w codziennej pracy pomagają asystenci (ciocie i wujkowie SOS). Wioską kieruje dyrektor.
Nikt nie narzuca rodzinie planu dnia czy sposobu spędzania wolnego czasu. O tym rodziny
decydują same.
Wioski Dziecięce to placówki realizujące zadania opiekuńczo- wychowawcze w warunkach
zbliżonych strukturalnie i funkcjonalnie do warunków panujących w rodzinach wielodzietnych.
Są skupiskami grup rodzynkowych prowadzonych przez samotne kobiety, pracują zgodnie
z ideami Wiedeńskiego Stowarzyszenia SOS Kinderdorf International (M. Kolankiewicz 1998,
s.298).
Większość dzieci przyjmowana jest do Wiosek SOS z placówek opiekuńczowychowawczych (pogotowia opiekuńcze, domy dziecka). Decyzję podejmuje sąd. Dzieci,
które tu trafiają, bardzo często są po traumatycznych przeżyciach w domu rodzinnym.
Związane jest to z alkoholizmem rodziców, stosowaniem przemocy lub ogromnym
zaniedbaniem emocjonalnym, materialnym i psychicznym. W pierwszej kolejności zawsze
rozpatrywana jest szansa dziecka na adopcję lub rodzinę zastępczą. Jeśli nie jest to możliwe
ze względu na wiek dziecka, liczne rodzeństwo czy inne przeszkody, wówczas jest brane
pod uwagę Stowarzyszenie SOS. Do Wioski trafiają głównie liczne rodzeństwa. Czasami po
rocznym czy kilkuletnim rozdzieleniu w placówkach opiekuńczych znowu mogą żyć razem.
W Wiosce SOS dzieci przebywają do 16 roku życia. Następnie przenoszą się do
Domu Młodzieży SOS lub Wspólnoty Mieszkaniowej, gdzie rozpoczyna się drugi etap
przygotowania do samodzielnego życia. W ten sposób zaczynają uczyć się całkowitej
samodzielności i poznają możliwe kierunki kształcenia w różnych typach szkół i zawodach.
Celem działalności ośrodków jest przygotowanie dzieci do samodzielności, aby w przyszłości
stali się oni niezależnymi ludźmi, którzy dobrze sobie radzą w społeczeństwie. Każda
wspólnota to 3-4 pokoje z kuchnią i łazienkami, w których mieszka 4-6 wychowanków pod
opieką wychowawcy. Na weekendy dzieci wyjeżdżają do swoich domów w Wiosce SOS,
utrzymują kontakt z rodziną. Mieszkanie nadzorowane to pierwszy krok do całkowitej
samodzielności dla młodzieży, która ukończyła już naukę i podjęła pracę. W tym okresie
młody człowiek mieszka na stancji lub w wynajętym mieszkaniu, a Stowarzyszenie nadal,
w mniejszym stopniu, sprawuje opiekę i wspiera go w trudnej sytuacji (np. w przypadku
utraty pracy). Stowarzyszenie realizuje programy wspomagające młodych ludzi w drodze do
samodzielności, w ramach których wychowankowie mają możliwość nauki języka obcego,
zrobienia kursu komputerowego czy prawa jazdy, udziału w szkoleniach, uczą się gdzie
120
szukać pracy, jakie dokumenty przygotować dla przyszłego pracodawcy i jak zachować się
podczas rozmowy kwalifikacyjnej (www.sos-wd.org/).
W trzecim etapie usamodzielnienia wychowankowie Wiosek SOS zaczynają sami
kształtować swoje życie. Ich odpowiedzialność rozszerza się, muszą wcześniej niż inni
młodzi ludzie nauczyć się prowadzenia samodzielnego życia, odpowiedzialności za swoje
postępowanie oraz zarabiania na własne utrzymanie. Ten etap nazywany jest
„nadzorowanym zamieszkaniem na zewnątrz”. Wychowanek, który chce rozpocząć
samodzielne życie, musi spełnić trzy warunki: ukończyć szkolę, zdobyć zawód i podjąć
pracę. „Nadzorowane zamieszkanie na zewnątrz” funkcjonuje w oparciu o umowę zawartą
pomiędzy wychowankiem, właścicielem mieszkania oraz Stowarzyszeniem, które opłaca
czynsz (część opłat pokrywa wychowanek) (www.sos-wd.org/).
Koncepcja pedagogiczna Wiosek Dziecięcych SOS zakłada konieczność
zapewnienia osieroconemu dziecku troskliwej opieki ze strony rodziców zastępczych i nie
rozdzielania rodzeństwa, a także zamieszkania przez dziecko wraz z rodzicami
i rodzeństwem w jednym z domków na terenie Wioski SOS. Dzieci raz przyjęte do wioski
praktycznie nie podlegają rekwalifikacji. Przyjęcia dokonywane są na podstawie wniosków
skierowanych przez placówki opiekuńcze (domy małego dziecka, ośrodki adopcyjne, domy
dziecka, pogotowia opiekuńcze) i sądy rodzinne. Zdarzają się przypadki, że dzieci
przejmowane są bezpośrednio od rodziców i za ich zgodą (W. Kowalski, 1999). W polskich
Wioskach SOS ponad 80% dzieci pochodzi z rodzin patologicznych. Rodzice tych dzieci
zostali pozbawieni przez sąd praw rodzicielskich, a dzieci skierowano do placówek
opiekuńczych. Wioski są szczególnie potrzebne dzieciom posiadającym liczne rodzeństwo
(często mieszkają w różnych domach dziecka, a umieszczenie ich w rodzinach zastępczych
lub adopcyjnych nie zawsze jest możliwe) (M. Ogryzko-Wiewiórowska, 2001).
Wychowawcami pełniącymi rolę rodziców mogą zostać:
•
osoby samotne lub małżeństwa, chcące pracować z dziećmi i młodzieżą;
•
osoby zarówno bezdzietne jak i posiadające własne dzieci;
•
osoby gotowe przeprowadzić się do jednej z czterech SOS Wiosek Dziecięcych
(Biłogoraj, Kraśnik, Siedlce, Karlino);
•
kandydaci na wychowawców pełniących rolę rodziców powinni mieć minimum
wykształcenie średnie oraz predyspozycje psychiczne i fizyczne do wykonywania
zadań związanych z opieką i wychowywaniem nad dziećmi.
Wszyscy kandydaci przechodzą odpowiednie szkolenie praktyczne i teoretyczne,
przygotowujące do wykonywania zawodu wychowawcy w SOS Wiosce Dziecięcej oraz kurs
PRIDE (lub inny zatwierdzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej) dający
uprawnienia do bycia rodzicem zastępczym lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka.
Wychowawca mieszka z dziećmi (6-8 dzieci) w domku jednorodzinnym, należącym do SOS
Wioski Dziecięcej. Jego głównym zadaniem jest przygotowanie powierzonych jego opiece
dzieci do samodzielności. Tak jak każdy rodzic prowadzi dom, opiekuje się dziećmi, planuje
ich rozwój, dba o wypełnianie obowiązku szkolnego, współpracuje ze szkołą
i poszczególnymi nauczycielami. Kształtuje też u dzieci umiejętności i nawyki pracy, uczy
gospodarności, oszczędności i odpowiedzialności. Tworzy przy tym serdeczną atmosferę
sprzyjającą rozwojowi uczuć i więzi emocjonalnych (www.sos-wd.org).
121
Dzień w Rodzinie SOS niczym nie różni się od dnia w normalnej rodzinie. Małe dzieci
pozostają w domu z mamą, a starsze wychodzą do przedszkola lub szkoły. Godziny
rozpoczęcia i powrotu dzieci ze szkoły wyznaczają rytm dnia. Po obiedzie i krótkim
odpoczynku dzieci zabierają się do zadań domowych. W związku z dużymi zaniedbaniami
środowiskowymi dzieci oraz ich trudnościami w nauce, w Rodzinie SOS bardzo dużo czasu
poświęca się na naukę i odrabianie prac domowych. Wdrażanie dzieci do systematycznej,
pilnej, a nade wszystko samodzielnej pracy, wymaga wielkiej dyscypliny zarówno u dziecka,
jak i rodzica. Wieczorem, gdy wszystkie dzieci są już w domu, wspólnie przygotowujemy
kolację. Jest wtedy okazja do rozmów, podsumowania dnia, podzielenia się swoimi
radościami i smutkami. Nie są to jednak wszystkie obowiązki Mamy SOS. W ciągu dnia musi
znaleźć czas na sprzątanie, pranie, prasowanie, wizyty dzieci u lekarzy, wizyty w szkole,
odprowadzenie dzieci na dodatkowe zajęcia pozalekcyjne (j. angielski, szkoła muzyczna,
basen). W czynnościach tych pomagają asystenci rodzin, zwani Ciociami i Wujkami SOS,
którzy uczestniczą w życiu rodziny. Pomagają w pracach domowych, w opiece nad dziećmi,
a w czasie urlopu mieszkają wraz z dziećmi w domu. „Ciocie” i „Wujkowie” mieszkają na
terenie Wioski SOS, lub poza Wioską ze swoimi rodzinami. Za realizację swoich zadań
wychowawcy odpowiadają przed dyrektorem SOS Wioski Dziecięcej.
Rodzice zastępczy przejmują opiekę faktyczną i prawną nad powierzonymi dziećmi,
jednak Stowarzyszenie kładzie duży nacisk na pracę z rodziną naturalną. Rodzice biologiczni
często odwiedzają dzieci w Wioskach. Głównym zadaniem rodziców SOS jest przygotowanie
dzieci do samodzielności.
Do wad wiosek dziecięcych zalicza się: „zbyt wczesne usamodzielnienie dzieci – czyli
przechodzenie ich do Domu Młodzieży SOS po ukończeniu gimnazjum, co może burzyć ich
poczucie bezpieczeństwa; niezadowalająca współpraca niektórych matek z pracownikami
pedagogicznymi, co jest utrudnieniem w realizacji wspólnych celów; brak ojca w rodzinie
wioskowej, dzieci w procesie resocjalizacji nie mają od kogo czerpać wzoru mężczyzny, ojca
i małżonka, co w znacznym stopniu zaburza ich rozwój” (W. Kowalski 1999, s. 225).
1. Co to jest Wioska Dziecięca SOS i jakie pełni funkcje?
2. Kto może być opiekunem – wychowawcą w Wiosce Dziecięcej SOS?
3. Jakie ma zadania rodzic wychowanka Wioski SOS?
4. Wymień wady Wiosek Dziecięcych SOS.
5. Dziecko w placówce interwencyjnej
Magdalena Skoczylas
Placówki opiekuńczo–wychowawcze zapewniają dzieciom i młodzieży pozbawionym
częściowo i całkowicie opieki rodzicielskiej oraz niedostosowanym społecznie dzienną lub
całodobową, ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie, jak również wspierają działania
rodziców w wychowaniu i sprawowaniu opieki. Placówki opiekuńczo – wychowawcze
ze względu na specyfikę działań dzielą się na:
•
placówki wsparcia dziennego
122
•
placówki interwencyjne
•
placówki rodzinne
•
placówki socjalizacyjne
•
ośrodki adopcyjno – opiekuńcze
•
ośrodki wsparcia
•
ośrodki interwencji kryzysowej
Placówka interwencyjna przyjmuje dzieci w sytuacjach wymagających
natychmiastowego rozpoczęcia sprawowania opieki i wychowania. Do placówki są
przyjmowane dzieci od 11 roku życia na podstawie rozstrzygnięcia sądu w sprawach
opiekuńczych, niezależnie od miejsca zamieszkania. W wyjątkowych przypadkach mogą być
przyjmowane dzieci młodsze. Placówka interwencyjna może specjalizować się w opiece nad
niemowlętami przygotowywanymi do adopcji.
Placówka interwencyjna sporządza diagnozę psychologiczno-pedagogiczną dziecka
i diagnozę jego sytuacji rodzinnej oraz ustala wskazania do dalszej pracy z dzieckiem.
Informuje centrum pomocy o przebywających w niej dzieciach. Pobyt dziecka w placówce
interwencyjnej nie może trwać dłużej niż 3 miesiące. W przypadku, gdy postępowanie
sądowe w sprawie uregulowania sytuacji prawnej dziecka jest w toku, pobyt w placówce
interwencyjnej może być przedłużony, nie dłużej jednak niż o 3 miesiące.
1. Placówka opiekuńczo-wychowawcza typu interwencyjnego, zwana dalej „placówką
interwencyjną", zapewnia dziecku:
•
doraźną opiekę na czas trwania sytuacji kryzysowej;
•
dostęp do kształcenia dostosowanego do jego wieku i możliwości rozwojowych;
•
opiekę i wychowanie do czasu powrotu do rodziny naturalnej lub umieszczenia
w rodzinie adopcyjnej albo zastępczej, placówce opiekuńczo-wychowawczej typu
rodzinnego albo socjalizacyjnego;
•
dostęp do pomocy psychologiczno-pedagogicznej odpowiedniej do zaburzeń
i odchyleń rozwojowych lub specyficznych trudności w uczeniu się.
2. Placówka interwencyjna przyjmuje dzieci w sytuacjach wymagających natychmiastowego
rozpoczęcia sprawowania opieki i wychowania.
3. Do placówki interwencyjnej są przyjmowane dzieci od 11 roku życia na podstawie
rozstrzygnięcia sądu w sprawach opiekuńczych, niezależnie od miejsca zamieszkania.
W wyjątkowych przypadkach do placówki interwencyjnej mogą być przyjmowane dzieci
młodsze.
4.
Placówka interwencyjna może specjalizować się w opiece nad niemowlętami
przygotowywanymi do adopcji.
5. Placówka interwencyjna sporządza diagnozę psychologiczno-pedagogiczną dziecka
i diagnozę jego sytuacji rodzinnej oraz ustala wskazania do dalszej pracy z dzieckiem.
6.
Placówka interwencyjna informuje centrum pomocy o przebywających w niej dzieciach.
7.
Pobyt dziecka w placówce interwencyjnej nie może trwać dłużej niż 3 miesiące.
W przypadku, gdy postępowanie sądowe w sprawie uregulowania sytuacji prawnej
123
dziecka jest w toku, pobyt w placówce interwencyjnej może być przedłużony, nie dłużej
jednak niż o 3 miesiące.
8. Placówka interwencyjna może prowadzić hostel.
(§ 4.1, Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005r. w sprawie placówek opiekuńczowychowawczych).
Zgodnie z art. 80 §6 ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004r. „skierowanie do
placówki opiekuńczo – wychowawczej może nastąpić po wyczerpaniu możliwości udzielenia
pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczonej w rodzinie zastępczej” (art. 80 §6 ustawy
o pomocy społecznej z 12 marca 2004r). Umożliwienie pomocy możliwe byłoby wtedy, gdyby
służby pomocy społecznej dokonywały głębokiej analizy przyczyn kryzysu w danej rodzinie,
określały jej potencjał i ewentualne zasoby wsparcia w szerszym kręgu rodzinnym lub
środowiskowym, badały więzi pomiędzy dzieckiem i rodzicami, kompetencje opiekuńcze
rodziców, relacje w rodzinie i wszelki inne jej aspekty życia, których poznanie byłoby ważne
dla zachowania jedności i stabilności rodziny. Z kolei §7 tego samego artykułu mówi o tym,
że „całodobowy pobyt dziecka w placówce powinien mieć charakter przejściowy- do czasu
powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub umieszczenia w rodzinie zastępczej” (art.80 §7
ustawy o pomocy społecznej).
Placówkami interwencyjnymi działającymi na terenie miasta Lublin jest:
•
Pogotowie Opiekuńcze w Lublinie, przy ul. Kosmonautów 52;
•
Pogotowie Dziecięce (Zespół Placówek Opiekuńczo – Wychowawczych „Pogodny
Dom”) przy ul. Pogodnej 31 w Lublinie;
•
Policyjna Izba Dziecka w Lublinie, ul. Uniwersytecka 4.
Pogotowie opiekuńcze to instytucja zapewniająca opiekę doraźną. Trafiają do niej
dzieci zaniedbane, znajdowane na ulicy, uciekające z domów lub innych placówek
wychowawczo-opiekuńczych, niepełnoletnie ofiary przemocy domowej. Głównym celem jej
działania jest: powrót dziecka do własnej rodziny lub umieszczenie go w placówce
zastępującej rodzinę, czy też w innej, odpowiedniej placówce (socjalizacyjnej,
resocjalizacyjnej). Zasadniczym zadaniem pogotowia opiekuńczego jest zapewnienie opieki i
zaspokojenia potrzeb dziecka. O jego przyjęciu do pogotowia opiekuńczego decyduje
orzeczenie sądowe (sąd wydaje takie orzeczenie w przypadkach nagłych, wymagających
natychmiastowego zapewnienia dziecku opieki całkowitej), wniosków dyrektorów szkół,
inspektorów placówek opiekuńczo-wychowawczych w celu ustalenia najkorzystniejszego dla
nich środowiska wychowawczego, a także na prośbę rodziców dziecko może być przyjęte do
takiej placówki, lecz ta powinna być poparta decyzją organu administracji oświatowej. dążyć
do resocjalizacji środowiska rodzinnego dziecka.
Pogotowie Opiekuńcze w Lublinie jest zespołem jednostek organizacyjnych pomocy
społecznej, w skład którego wchodzą:
•
Pogotowie Młodzieżowe - placówka opiekuńczo–wychowawcza typu interwencyjnego
dla dzieci starszych;
•
Pogotowie
Przedszkolne
placówka
interwencyjnego dla dzieci młodszych;
•
Pogotowie Probacyjne – specjalistyczna placówka opiekuńczo–wychowawcza
wsparcia dziennego (Regulamin Pogotowia Opiekuńczego w Lublinie).
opiekuńczo–wychowawcza
typu
124
Policyjna Izba Dziecka stanowi komórkę organizacyjną wydziału prewencji komendy
wojewódzkiej, miejskiej lub powiatowej Policji i bezpośrednio im podlegają. Merytoryczny
nadzór nad funkcjonowaniem policyjnych izb dziecka sprawują komórki ds. nieletnich
i patologii komendy wojewódzkiej Policji. Komórki te dokonują oceny działalności izby. Izby
zapewniają doraźną opiekę nieletnim, którzy weszli w konflikt z prawem lub samowolnie
przebywają poza schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym.
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich w art. 40 § 1 umożliwia zatrzymanie
i umieszczenie w policyjnych izbach dziecka nieletniego pomiędzy 13 a 17 rokiem życia,
co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełnił czyn karalny i dodatkowo
zachodzi obawa ukrycia się nieletniego, zatarcia śladów tego czynu, albo gdy nie można
ustalić tożsamości nieletniego. Maksymalny czas pobytu wynosi 72 godziny – liczone od
chwili zatrzymania przez policjantów. Dodatkowo w art. 40 § 7 przewiduje możliwość
umieszczenia w policyjnych izbach dziecka nieletniego przebywającego na samowolnym
pobycie poza schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym. Zatrzymany przebywa
w izbie do chwili zorganizowania policyjnego konwoju – nie dłużej jednak niż 5 dni.
Zatrzymanym w Policyjnej Izbie Dziecka nieletnim zapewnia się całkowitą opiekę i warunki
pobytu zgodne z Rozporządzeniem MSWiA z dnia 21.01.2002, organizując im zajęcia
wychowawcze, kulturalno- oświatowe i sportowe. Prowadzona jest także obserwacja
pedagogiczna nieletnich, a ich sprawy rozpatrywane są w kontekście sytuacji opiekuńczowychowawczej, prawnej oraz szkolnej. Na podstawie zebranych informacji sporządzane są
następnie wystąpienia do sędziów rodzinnych lub kuratorów sądowych, zawierające wiedzę
o rozpoznanych zagrożeniach i przyczynach demoralizacji oraz wnioski w zakresie
przedsięwzięć zapobiegających dalszej demoralizacji nieletniego – także w zakresie zmiany
orzeczonego środka wychowawczego z uwagi na jego nieskuteczność. Funkcjonariusze
Policyjnej Izby Dziecka przeprowadzają szereg rozmów profilaktyczno-wychowawczych –
zarówno z zatrzymanymi jak i z ich opiekunami. Udzielają porad, ułatwiają kontakt ze
specjalistami zajmującymi się terapią rodzinną i rozwiązywaniem problemów wynikających
z zażywania środków psychoaktywnych i spożywaniem alkoholu. Równolegle do pracy
prowadzonej wobec nieletnich umieszczanych w Izbie Dziecka policjanci izby realizują
szereg działań o charakterze profilaktycznym z obszaru prewencji kryminalnej, a także
zagadnienia z zakresu profilaktyki zagrożeń dzieci i młodzieży oraz profilaktyki
niedostosowania społecznego i przestępczości nieletnich. W ramach tych działań
funkcjonariusze uczestniczą w spotkaniach z wychowankami przedszkoli i uczniami szkół
podstawowych. Uczestniczą w spotkaniach edukacyjnych z uczniami gimnazjów i szkół
ponadgimnazjalnych oraz wielu imprezach masowych adresowanych do młodzieży.
Policjanci Izby Dziecka przeprowadzają także szkolenia dla rodziców i nauczycieli,
informując o postaciach środków psychoaktywnych i objawach towarzyszących ich
używaniu, o przepisach prawa regulujących odpowiedzialność nieletnich za popełnienie
czynów spenalizowanych w Ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii i zasadach
odpowiedzialności określonej w Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, o lokalnych
instytucjach świadczących pomoc osobom zagrożonym uzależnieniem. Dodatkowo
realizowane są zadania wynikające z faktu podłączenia w izbie Policyjnego Telefonu
Zaufania: przyjmowane zgłoszenia o przestępstwach i wykroczeniach oraz udzielane porady
w aspekcie zgłaszanych problemów rodzinnych i wychowawczych (Rozporządzenie MSWiA
z dn. 21.01.2002r.).
125
1. Wyjaśnij, co zapewnia dziecku placówka interwencyjna?
2. Kiedy dziecko zostaje umieszczone w placówce interwencyjnej?
3. Wymień zadania, jakie pełni Pogotowie Opiekuńcze.
4. Omów zasady funkcjonowania policyjnej izby dziecka.
6. Dziecko w ośrodku wychowawczym
Małgorzata Lipiec
Niedojrzałość psychiczna i emocjonalna, nieukształtowana w pełni osobowość, brak
utrwalonego systemu wartości to główne czynniki decydujące o konieczności zastosowania
środków wychowawczych i poprawczych wobec nieletnich wchodzących w konflikt
z prawem. Polskie ustawodawstwo wobec dzieci do 10 roku życia nie stosuje praktycznie
żadnych środków restrykcyjnych, za dziecko odpowiedzialność ponoszą rodzice i to oni
ponoszą wszelkie koszty prawne konsekwencji jego złego postępowania. Jeśli rodzina nie
funkcjonuje prawidłowo i nie wypełnia swoich ról wobec dziecka sąd odbiera rodzicom prawa
rodzicielskie i jeżeli wymaga tego sytuacja umieszcza dzieci w placówce opiekuńczowychowawczej. Instytucje resocjalizacyjne dla nieletnich to ośrodki sprawujące opiekę
całodobową w trakcie całego roku kalendarzowego. W ich skład wchodzą szkoła i internat.
Wobec nieletnich w wieku 10-13 lat popełniających czyny karalne sąd stosuje
najczęściej upomnienie, dozór kuratora lub odpowiedzialny dozór rodziców. Od 13 roku
życia, gdy zastosowane wcześniej środki nie przyniosły oczekiwanej zmiany, nieletni
kierowany jest przez sąd do młodzieżowego ośrodka wychowawczego lub zakładu
poprawczego. Opieka sądu rodzinnego nad nieletnim może trwać do osiągnięcia przez niego
pełnoletności. Podejmując decyzję o umieszczeniu nieletniego w ośrodku bierze się pod
uwagę stopień jego demoralizacji oraz poziom sprawności intelektualnej. Gdy nieletni
popełnia czyn karalny wspólnie z osobą dorosłą lub gdy w momencie rozpoczęcia rozprawy
głównej ukończył 17 rok życia sprawę przejmuje wydział karny i prowadzi odrębne
postępowanie (J. Siemionow 2010).
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r.
w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków
pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej
przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach do zadań młodzieżowego ośrodka
wychowawczego należy eliminowanie przyczyn i przejawów niedostosowania społecznego
oraz przygotowanie wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami
społecznymi i prawnymi oraz eliminowanie przyczyn i przejawów zaburzeń zachowania oraz
przygotowanie wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi
i prawnymi. Zadania te są realizowane przez:
•
organizowanie zajęć resocjalizacyjnych, terapeutycznych, rewalidacyjnych oraz
profilaktyczno-wychowawczych umożliwiających nabywanie umiejętności życiowych
ułatwiających prawidłowe funkcjonowanie w środowisku rodzinnym i społecznym;
•
organizowanie i udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w formach,
o których mowa w przepisach w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
126
Młodzieżowy ośrodek wychowawczy i młodzieżowy ośrodek socjoterapii umożliwiają
wychowankom udział w: indywidualnych lub grupowych zajęciach; zajęciach sportowych,
turystycznych, rekreacyjnych, w tym w zajęciach organizowanych na świeżym powietrzu
w wymiarze, co najmniej dwóch godzin dziennie, o ile pozwalają na to warunki
atmosferyczne; zajęciach kulturalno-oświatowych; zajęciach rozwijających zainteresowania
i szczególne uzdolnienia. Podstawową formą organizacyjną pracy z wychowankami
w młodzieżowym ośrodku wychowawczym i młodzieżowym ośrodku socjoterapii jest grupa
wychowawcza (maksymalnie 12-osobowa).
Specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze oraz specjalne ośrodki wychowawcze są
prowadzone w szczególności dla dzieci i młodzieży: niesłyszących i słabosłyszących;
niewidomych i słabowidzących; z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją;
z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera; z niepełnosprawnościami sprzężonymi oraz
z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym. Specjalny
ośrodek szkolno-wychowawczy umożliwia wychowankom udział w: indywidualnych lub
grupowych zajęciach profilaktyczno-wychowawczych, rewalidacyjnych i usprawniających
ruchowo, przygotowujących dzieci i młodzież do samodzielności w życiu społecznym;
zajęciach sportowych, turystycznych, rekreacyjnych oraz kulturalno-oświatowych; zajęciach
rozwijających zainteresowania i szczególne uzdolnienia. Specjalny ośrodek wychowawczy
zapewnia wychowankom:
1) realizację obowiązku szkolnego i obowiązku nauki poza ośrodkiem;
2) udział w indywidualnych lub grupowych zajęciach profilaktyczno-wychowawczych,
rewalidacyjnych i usprawniających ruchowo, przygotowujących dzieci i młodzież do
samodzielności w życiu społecznym;
3) udział w zajęciach sportowych, turystycznych, rekreacyjnych oraz kulturalnooświatowych;
4) udział w zajęciach rozwijających zainteresowania i szczególne uzdolnienia;
5) współpracę ze szkołą, w której wychowanek spełnia obowiązek szkolny lub
obowiązek nauki, w zakresie realizowania zajęć rewalidacyjnych i oddziaływań
wychowawczych.
Ośrodkami umożliwiającymi dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym
w stopniu głębokim, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym
z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizację obowiązku rocznego przygotowania
przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki są ośrodki rewalidacyjnowychowawcze. Wychowankami ośrodków rewalidacyjno-wychowawczych mogą być dzieci
i młodzież w wieku od 3 roku życia do 25 roku życia. Ośrodek zapewnia wychowankom
z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim udział w zajęciach: rewalidacyjnowychowawczych, prowadzonych indywidualnie lub w zespołach; terapeutycznych
i usprawniających ruchowo, dostosowanych do potrzeb wychowanków oraz rekreacyjnych.
Ośrodki szkolno-wychowawcze to placówki opieki całkowitej dla dzieci (od trzeciego
roku życia), które z powodu swej niepełnosprawności lub niedostosowania społecznego nie
mogą uczęszczać do przedszkola albo szkoły w miejscu zamieszkania. Podstawowe zadane
tego typu ośrodka koncentruje się na przygotowaniu wychowanków do samodzielnego
funkcjonowania społecznego w interakcji ze środowiskiem. Wychowankowie przyjmowani się
na podstawie skierowania wydanego przez kuratora oświaty na wniosek rodziców, prawnych
127
opiekunów dziecka albo uprawnionych sądów lub na skutek orzeczenia kwalifikacyjnego
poradni psychologiczno-pedagogicznej (E. Kozdrowicz 1999).
Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze przeznaczone są dla dzieci i młodzieży
niedostosowanych społecznie wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod
pracy, wychowania i resocjalizacji jako resocjalizacyjno-wychowawcze, a dla dzieci
i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim jako resocjalizacyjnorewalidacyjne. Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze przeznaczone są wyłącznie dla
młodzieży, wobec której Sądy Rodzinne i Nieletnich zastosowały (w trybie Ustawy
o postępowaniu w sprawach nieletnich) środek wychowawczy w postaci umieszczenia
w MOW (J. Kulesza 2009).
W Polsce według stanu na dzień 31.03.2011r. funkcjonują 74 Młodzieżowe Ośrodki
Wychowawcze w tym:
•
placówki resocjalizacyjne dla dziewcząt – 13;
•
placówki resocjalizacyjne dla chłopców – 42;
•
placówki resocjalizacyjne koedukacyjne – 5;
•
placówki resocjalizacyjno-rewalidacyjne dla dziewcząt – 1;
•
placówki resocjalizacyjno-rewalidacyjne dla chłopców – 7;
•
placówki resocjalizacyjne i resocjalizacyjno-rewalidacyjne dla chłopców – 4;
•
placówki resocjalizacyjne i resocjalizacyjno-rewalidacyjne dla dziewcząt – 2
(http://www.ore.edu.pl).
Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii przeznaczone są dla dzieci i młodzieży, które
z powodu zaburzeń rozwojowych, trudności w uczeniu się i zaburzeń w funkcjonowaniu
społecznym mogą być zagrożone niedostosowaniem społecznym lub uzależnieniem
i wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania oraz
specjalistycznej pomocy psychoedukacyjnej. W uzasadnionych przypadkach może
funkcjonować Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii, w skład którego nie wchodzi szkoła lub
internat. Rekrutacja odbywa się na wniosek rodziców oraz orzeczenia Poradni
Psychologiczno-Pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (tzw. tryb pozasądowy)
lub na podstawie postanowienia Sądu Rodzinnego o umieszczeniu w Młodzieżowym
Ośrodku Socjoterapii. Analogicznie, jak to ma miejsce w przypadku rekrutacji przez MOW
(J. Kulesza 2009).
W Polsce zgłoszonych w systemie jest 61 Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii
(według stanu na dzień 31.03.2011, w tym:
•
Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii dla dziewcząt w normie intelektualnej – 3;
•
Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii dla chłopców w normie intelektualnej – 28;
•
Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii koedukacyjne dla dzieci i młodzieży w normie
intelektualnej – 28;
•
Młodzieżowe Ośrodki Socjoterapii koedukacyjne dla dzieci
z upośledzeniem w stopniu lekkim – 2 (http://www.ore.edu.pl).
i
młodzieży
Młodzieżowe ośrodki wychowawcze opierają się w swojej pracy na zasadach
128
związanych z otwarciem na środowisko, systematyczną i stopniową realizacją przez
wychowanków kolejnych zadań w środowisku lokalnym, wyciąganie wniosków z sukcesów
i porażek. Skuteczność pracy resocjalizacyjnej zależy od: metodycznych i merytorycznych
zmian w programie nauczania nieletnich nieprzystosowanych społecznie; pomocy
w zdobyciu zawodu, który stwarzałby realne możliwości zatrudnienia po opuszczeniu
ośrodka; nauki efektywnego sposobu spędzania czasu wolnego poprzez właściwą jego
organizację i stwarzanie możliwości rozwoju i kształtowania zainteresowań; budowanie
systemu wartości opartego na szacunku do drugiego człowieka; doboru odpowiednio
przygotowanej i wykształconej kadry pedagogicznej (J. Siemionow 2010).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lipca 2004 r.
w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania
i pobytu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym oraz młodzieżowym ośrodku
socjoterapii określa warunki pobytu nieletniego w ośrodku wychowawczym. W ośrodkach
wychowawczych młodzież realizuje indywidualny program resocjalizacji, czyli zbiór zadań
rozłożonych w czasie, tworzących spójny, jednolity system oddziaływań opiekuńczowychowawczo-edukacyjnych. Schemat procesu resocjalizacji i jego elementy zawiera
poniższy rysunek (J. Siemionow 2010).
Schemat: Proces resocjalizacji i jego elementy
Diagnoza wychowanka
• Ocena stanu psychofizycznego
• Rozwoju intelektualnego
• Kształtującej się osobowości
• Zasoby wychowanka
• Deficyty wychowanka
• Środowisko rodzinne
Proces adaptacji
Opracowanie indywidualnego planu resocjalizacji
Realizacja IPR
Zadania
SFERA POZNAWCZA
SFERA EMOCJONALNA
Zadania wewnątrz instytucji
SZKOŁA
SFERA SPOŁECZNA ŚRODOWISKO RODZINNE
Zadania poza instytucją
INTERNAT
ŚRODOWISKO LOKALNE
ŚRODOWISKO RODZINNE
Ocena efektywności prowadzonych oddziaływań
FUNKCJONOWANIE WYCHOWANKA W INSTYTUCJI
FUNKCJONOWANIE WYCHOWANKA W ŚRODOWISKU OTWARTYM
Ewaluacja zadań i założeń zawartych w IPR
Wprowadzanie zmian w IPR
Powrót wychowanka do środowiska
Zmiana zachowania
Źródło: J. Siemionow, Ewaluacja oddziaływań resocjalizacyjnych w instytucjach opiekuńczo –
wychowawczych, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 8, Warszawa 2010
129
Ośrodki kuratorskie zostały powołane na podstawie zarządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dn. 27 lipca 1971 roku. Od 1983 roku są jednym ze środków
wychowawczych orzekanych wobec nieletnich. Do podstawowych zasad tego typu placówek
należy wdrażanie ich uczestników do przestrzegania zasad współżycia i współdziałania
społecznego oraz kształtowania właściwego stosunku do nauki i pracy (L. Pytka 1995).
Ośrodek kuratorski prowadzi działalność profilaktyczną, opiekuńczo-wychowawczą oraz
resocjalizacyjno-terapeutyczną. Poprzez tego typu działania zmierza do zmiany postaw
uczestników w kierunku pożądanym społecznie, zapewniającym właściwy rozwój ich
osobowości poprzez:
•
„zaspokajanie potrzeb osobowościowych;
•
rozwiązywanie problemów psychicznych;
•
uczenie samodzielnego radzenia sobie z trudnościami życiowymi;
•
eliminowanie zaniedbań wychowawczych i edukacyjnych oraz wyrównywanie
zaniedbań środowiskowych;
•
wdrażanie do przestrzegania norm społecznych;
•
rozwijanie zainteresowań;
•
wyrabianie właściwych nawyków spędzania czasu wolnego;
•
rozładowywanie napięć emocjonalnych;
•
kształtowanie poczucia odpowiedzialności i opiekuńczości” (Rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości w sprawie ośrodków kuratorskich z dn. 5 października 2001 roku).
Ośrodki kuratorskie powstają przy sądach. Przyjęcie uczestnika do ośrodka następuje
na podstawie decyzji sądu (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie ośrodków
kuratorskich z dn. 5 października 2001 roku).
Sądy rodzinne są wydziałami funkcjonującymi w strukturze sądów rejonowych (zwane
także wydziałami rodzinnymi lub wydziałami rodzinnymi i nieletnich). Powołane są do
rozpoznawania spraw z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, postępowania
w sprawach nieletnich i w stosunku do osób uzależnionych od alkoholu. Podstawą ich
funkcjonowania są trzy założenia:
a) skupienie w ręku tego samego sędziego możliwie wszystkich spraw dotyczących
rodziny, jakie wpływają do sądu z danego obszaru (miasta, dzielnicy, gminy),
b) wysokich kompetencji sędziów rodzinnych, jako dobrych prawników, ale też osób
obeznanych dodatkowo z problematyką psychologiczną, pedagogiczną, socjologiczną
i czujących powołanie do orzekania w tego rodzaju specyficznych sprawach,
c) silnym wsparciu sądów rodzinnych siecią instytucji eksperckich (M. Andrzejewski
2005).
Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne (ROD-K) są instytucjami resortu
sprawiedliwości działającymi na zlecenie sądów rodzinnych, prokuratury, policji i sądów
zwykłych rozstrzygających o sprawach nieletnich. Ich głównym zadaniem jest
„przeprowadzanie badań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich, wydawanie opinii
na zlecenie sądu lub prokuratora, prowadzenie mediacji w sprawach nieletnich i sprawach
rodzinnych na zlecenie sądu, sprawowanie opieki specjalistycznej nad nieletnimi
130
kierowanymi przez sąd, poradnictwo specjalistyczne (na zlecenie sądu) dla nieletnich, ich
rodzin oraz rodzin zagrożonych demoralizacją, współdziałanie między placówkami
wykonującymi orzeczenia sądu, instytucjami i organizacjami zajmującymi się problematyką
ochrony i umacniania rodziny” (P. Forma 2006, s. 33-34).
M. Kaczmarek (2009) dokonał analizy danych statystycznych z lat 2000-2008, które
ukazały systematyczny wzrost ilości orzeczeń o umieszczeniu w odpowiedniej placówce
opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym: z 1980 umieszczeń
w 2000r. do 3490 w roku 2008 (wzrost o 73,2%).
B. Zajęcka (2004) przeprowadziła badania, których przedmiotem było zagadnienie
wartości wychowanków resocjalizowanych, przebywających w Młodzieżowym Ośrodku
Wychowawczym w Łękawie. Wyniki badań ukazały, iż świat wartości wychowanków
zdominowany jest przez wartości materialne i przyjemnościowe. Pieniądze można zdobyć
łamiąc normy prawne i dysponować nimi bez ograniczeń, a stosunek do pieniędzy ukazuje
poparcie dla stylu życia próżniaczego, wygodnego i przestępczego. Brutalność, cwaniactwo,
spryt i przebiegłość gwarantują w opinii wychowanków realizacje wartości i regulację
stosunków społecznych. Są także instrumentem do realizacji wartości prestiżowych
(np. szacunku) w ośrodku. Miłość wychowankom MOW kojarzy się głównie z seksem lub
pustym słowem. Wartości allocentryczne osiągnęły niską rangę – bezinteresowna pomoc,
współczucie to nieistotne elementy życia młodzieży z Młodzieżowych Ośrodków
Wychowawczych. Świadczy to o instrumentalizmie i wyrachowaniu młodych ludzi. Niską
pozycję osiągnęły także wartość pracy zawodowej oraz wartości intelektualne. Wartości
rodzinne zajęły wysoką pozycję, pomimo pochodzenia respondentów z rodzin
patologicznych. Być może jest to konsekwencja niezaspokojonych potrzeb. Postępowanie
młodzieży z MOW wobec drugiego człowieka cechuje egoizm i obojętność, zaś w kontaktach
z innymi dominuje nieufność i dystans.
Wychowankowie MOW mają często kilkuletnie zaległości w nauce, nie potrafią pisać,
czytać, wykonywać podstawowych działań w zakresie 100, rzadko rozumieją czytany tekst,
nie dostrzegają zależności przyczynowo-skutkowych. Wynika to z zaniedbań
środowiskowych, problemów zdrowotnych, część była hospitalizowana w dzieciństwie,
u niektórych wykryto FAS (zespół alkoholowy płodu), uszkodzenia CUN (centralnego układu
nerwowego). Większość wychowanków MOW alkoholizowała się i zażywała środki
odurzające, leki, co sprawia, iż nie korzystają oni w pełni ze swojego intelektu, pamięci
i możliwości uczenia się. Trudności w nauce mogą być także spowodowane przyjmowaniem
leków psychotropowych, niestabilnością emocjonalną, czy permanentnym pobudzeniem
(A. Jędryszek-Geisler 2010),
1. Scharakteryzuj rodzaje ośrodków wychowawczych w Polsce.
2. Omów specyfikę funkcjonowania dziecka w ośrodku wychowawczym.
3. Przedstaw proces resocjalizacji dziecka z ośrodka wychowawczego.
4. Wskaż zagrożenia, na jakie narażone jest dziecko przebywające w ośrodku wychowawczym.
131
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
Ackerman R.J., Pickering S.E., Zanim będzie za późno. Przemoc i kontrola w rodzinie,
Gdańsk 2004.
Adamski F., Rodzina, w: Pilch T. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa
2006.
Andrzejewski M., Rola sędziów rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dziećmi,
w: Wacław-Markowska M. (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata
o nowym systemie, Warszawa 2005.
Andrzejewski M. Komentarz do ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz.U.64.9.59), [w:] H. Dolecki (red.), T. Sokołowski (red.), M. Andrzejewski, A. LutkiewiczRucińska, A. Olejniczak, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Komentarz, LEX, 2010.
Badora S., Kilka uwag w sprawie sieroctwa, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 7,
Warszawa 2008.
Badura-Madej W. Dobrzyńska Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa
i psychoterapia. Kraków 2000.
Badura-Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Warszawa 1996.
Bartosiewicz M., Uwagi na temat ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, w: Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 6, Warszawa 2006.
Baun E., Terapia zajęciowa, Warszawa 2009.
Becelewska D., O chorobie sierocej raz jeszcze, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr
5, Warszawa 2007.
Braun – Gałkowska M., Rodzina a osobowość, Warszawa, 1987
Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone. Opole 1996.
Bronowski P., Wsparcie społeczne u członków wspólnoty anonimowych alkoholików, w:
Alkoholizm i Narkomania Nr 3, Warszawa 2000.
Brzozowski P., Wzorcowa hierarchia wartości. Polska, europejska czy uniwersalna? Lublin
2007.
Budzyna – Dawidowski P, Komunikacja w rodzinie, [w:] de Barbaro B. (red.), Wprowadzenie
do systemowego rozumienia rodziny, Kraków, 1999
Bulenda T., Adopcja w świetle prawa, w: Pilch T. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI
wieku, tom I, Warszawa 2003.
Cekiera Cz., Toksykomania, Warszawa 1985
Cęcelek G., Socjalizacja dziecka w biednej rodzinie, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze
Nr 8, Warszawa 2009.
Chudnicki A., Samoocena wychowanków domów dziecka, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 6, Warszawa 2005.
Cierpiałkowska L., Ziarko M., Psychologia uzależnień-alkoholizm, Warszawa 2010
Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A., Zjawiska rozwoju biologicznego człowieka,
w: Antropologia, (red), Malinowski A. i Strzałko J. Warszawa – Poznań 1985.
Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce
1998.
Cudak H., Szkice z badań nad rodziną, Kielce 1980.
Czeżowski H., Aksjologiczne i deontyczne normy moralne, „Etyka” 1970.
Danilewicz W. T., Rodzina – podstawowe środowisko życia i wychowania, w: Koć-Seniuch G.,
Cichocka A. (red.), Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym. Wybrane problemy do
zajęć konwersatoryjnych z pedagogiki, Białystok 2000.
Danilewicz W. T., Rodzina – podstawowe środowisko życia i wychowania, w: Koć-Seniuch G.,
Cichocki A. (red.), Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym. Wybrane problemy do
zajęć konwersatoryjnych z pedagogiki, Białystok 2000.
Dąbrowska T.E., Wojciechowska-Charlak B., Między praktyką a teorią wychowania, Lublin
1997.
Dimoff T., Carper S., Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki, Warszawa 2000
Dłucik M., Lubińska L., Dialog i autorytet w rodzinie, „Nauczyciel i Szkoła” nr 3 – 4, 2001
Doroszewska J., Pedagogika specjalna, Warszawa-Kraków –Gdańsk 1981.
Drabik J., Aktywność fizyczna w treningu zdrowotnym osób dorosłych cz. II, Gdańsk 1996.
Dudek M., Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD, Warszawa 2009.
132
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
Dudziak U., Wychowanie do miłości, Częstochowa 2002.
Dunaj B., Słownik współczesnego języka polskiego, Kraków 2000.
Dyczewski L., Rodzina twórcą i przekazicielem kultury, Lublin 2000.
Dyczewski L., Stopień zaspokajania potrzeb podstawowych a rozwój potrzeb duchowych, w:
Komorowska J. (red.), Dziecko we współczesnej Polsce, Warszawa 1991.
Dziedziniewicz E., Janik J., Pogotowia Opiekuńcze w: Internet: www.forum prawne.org
Dziewiecki M., Uzależnienie od komputera i Internetu, w: Wychowawca Nr 6, 2003
Ekiert-Grabowska D., Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, Warszawa 1982.
Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci sporządzona w Strasburgu dnia 25
stycznia 1996 roku (Dz. U. 2000, Nr 107, poz. 1128).
Ferenz K., Wieloznaczność podstawowych pojęć z zakresu poradnictwa w: Teoretyczne
i metodologiczne problemy poradoznawstwa (red.) A. Kargulowa, M. Jędrzejczak, Wrocław
1985.
Fijałkowski W., Ekologia rodziny, Kraków 2001.
Filipczuk H., Dziecko w placówce opiekuńczo-wychowawczej, Warszawa 1988.
Filipczuk H., Funkcje diagnostyczne pogotowia opiekuńczego, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 3, Warszawa 1998.
Filipiak M. (red.), Przestępczość nieletnich źródła przejawy środki zaradcze, Lublin 1997.
Forma P., O rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 4, Warszawa 2006.
Frączak A., Psychologiczne i socjologiczne uwarunkowania przemocy wobec dzieci. Wrocław
1986.
Frączek A., Pufal-Struzik I., Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa
psychoedukacyjna, Kielce 1996.
Frączek Z., Świetlica szkolna jako placówka opiekuńczo-wychowawcza, w: Problemy
Gajewska G., Mity o rodzinach zastępczych barierą w szkolnym funkcjonowaniu dzieci, w:
Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 8, Warszawa 2008.
Gębuś D., Rodzina. Tak, ale jaka?, Warszawa 2006.
Gordon T., Wychowanie bez porażek w praktyce. Jak rozwiązywać konflikty z dziećmi?,
Warszawa, 2001.
Gordon T., Wychowanie bez porażek, Warszawa, 2000.
Grabowiec A., Samoocena dzieci krzywdzonych w rodzinie, Lublin 2011.
Greenstone J. L., Leviton S. C., Interwencja kryzysowa, Gdańsk, 2004.
Gross – Gołacka E., Działania MPiPS na rzecz dzieci i rodzin, w: Polityka Społeczna Nr
9/2009.
Gruca-Miąsik U., Zastosowanie technik systemowych w diagnozowaniu rodzin i kandydatów
na rodziców zastępczych, w: Deptuła M. (red.), Diagnostyka pedagogiczna i profilaktyka w
szkole i środowisku lokalnym, Bydgoszcz 2004.
Gumienny B., Funkcjonowanie domu dziecka na przykładzie Domu dla Dzieci „Nasza Chata”,
Rzeszów 2005.
Guz S., Rozwój i edukacja dziecka: szanse i zagrożenia, Lublin 2005.
Gwizdek B., Eurorodzice, eurodzieci, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 7,
Warszawa 2010.
Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2007.
Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 2000.
Hołyst B., Problemy młodego pokolenia. Studium z zakresu profilaktyki społecznej, Warszawa
1991.
Hrynkiewicz J., Decentralizacja funkcji społecznych państwa, Warszawa 2001
http://www.116111.pl
http://www.bopp.pozytek.gov.pl
http://www.niebieskalinia.pl
http://www.ore.edu.pl
http://www.sos-wd.org
Humanae vitae - encyklika Pawła VI, Wrocław 1999.
Ilnicka R. M., Środowiskowy kontekst niedostosowania społecznego młodzieży, Toruń 2008.
Izdebska H., Rodzina i szkoła w jednolitym systemie wychowawczym, w: Kwartalnik
Pedagogiczny Nr 4, Warszawa 1988.
Jackowska E., Środowisko rodzinne a nieprzystosowanie społeczne w młodszym wieku
szkolnym, Warszawa 1980.
133
74. Jaczewski A., Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, Warszawa1994.
75. Jamrożek M., Rodzina zastępcza, w: Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna,
Warszawa1993.
76. Januszek H., Sikora J., Podstawy socjologii, Poznań 2000.
77. Jaras P., Przemoc wobec dzieci. Propozycja zmian systemowych, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze nr 1, Warszawa 2002.
78. Jarosz E., Interwencje wobec problemu krzywdzenia dzieci w rodzinie - niektóre uwagi i
rekomendacje dla pracy socjalnej, w: J. Brągiel, P. Sikora (red.), Praca socjalna – wielość
perspektyw, Opole 2004
79. Jarosz E., Międzynarodowe standardy przeciwdziałania krzywdzeniu dzieci, Warszawa 2008.
80. Jaroszewska M., Telefon zaufania dla dzieci Cztery funkcje telefonicznego pomagania, w:
Niebieska Linia Nr 1, Warszawa 2001.
81. Jaworska – Obłój Z., Skuza B., Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje w badaniach
naukowych, w: Przegląd Psychologiczny Nr 3, Warszawa 1986.
82. Jędryszek-Geisler A., Wyrównywanie zaległości szkolnych wychowanków MOW, w: Problemy
83. Jopkiewicz A., Suliga E., Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, Radom – Kielce
2005.
84. Juczyński Z., Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Warszawa
2008.
85. Jundziłł E., Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Gdańsk 2005.
86. Jundziłł I., Dziecko- ofiara przemocy. Warszawa 1993.
87. Kaczmarek M., Dekada zmian w opiece zastępczej nad dzieckiem, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 8, Warszawa 2009.
88. Kaczmarek M., Dekada zmian w opiece zastępczej nad dzieckiem, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 8, Warszawa 2009.
89. Kaczmarek M., Formy pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym – dekada zmian, w:
90. Kaczorowski S.,Pierwsza pomoc w nagłych przypadkach. Poradnik dla rodziców, Warszawa
2004.
91. Kamińska U., Społeczna percepcja wychowanków domów dziecka, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 5, Warszawa 2002.
92. Kamińska U., Zarys metodyki pracy opiekuńczo-wychowawczej w rodzinnych
i instytucjonalnych formach wychowania, Katowice 2002.
93. Kargulowa A., Ferenz K., Społeczny kontekst poradnictwa. Poszukiwanie szans dla
poradnictwa w działalności kulturalno-oświatowej, Warszawa 1999.
94. Kargulowa A., O teorii i praktyce poradnictwa, Warszawa 2005.
95. Kargulowa A., Poradnictwo jako wiedza i system działań. Wstęp do poradoznawstwa,
Wrocław, 1986.
96. Karpowicz P., Podstawowe kierunki w edukacyjnej oraz terapeutycznej pracy z rodzinami
młodzieży uzależnionej, w: Problemy Narkomanii Nr 1, 2002
97. Kartowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001.
98. Katz L., Jakie są podstawowe potrzeby małych dzieci?, w: Ogrodzińska T. (red.), Małe dziecko
– znaczenie wczesnej edukacji, Warszawa 2000.
99. Kawalec J., Rola środowiska rodzinnego w wychowaniu dziecka sukcesu, w: Edukacja
i Dialog Nr 5, Warszawa 2000.
100. Kawula S., Wsparcie społeczne – kluczowy wymiar pedagogiki społecznej. Głos w dyskusji, w;
101. Kawula S., Wsparcie społeczne, w: Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki
społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999.
102. Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000.
103. Kiełbasiewicz – Drozdowska I., Siwiński W., (red.), Teoria i metodyka rekreacji, Poznań 2001.
104. Kirenko J., Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Ryki 2002.
105. Knapp H., Komunikacja w terapii, Warszawa, 2009
106. Kolankiewicz M., Szanse i zagrożenia instytucjonalnej opieki nad dziećmi, w: WacławMarkowska M. (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata o nowym
systemie, Warszawa 2005.
107. Kolankiewicz M., Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, Warszawa
1998
108. Konstytucja RP
134
109. Konwencja o Prawach Dziecka – Zgromadzenie Ogólne ONZ z 20 listopada 1989r.; Dz. U RP
z dnia 23 grudnia 1991r.
110. Kornafel D., Czynniki determinujące urodzeniową masę ciała człowieka, Wrocław 1995.
111. Kornas- Biela D., Wokół początku życia ludzkiego, Warszawa 2002.
112. Korpanty A., Rola i skuteczność kurateli dla nieletnich, w: Opieka – Wychowanie – Terapia Nr
3-4, Warszawa 2004.
113. Kotański M., Ty zaraziłeś ich narkomanią, Warszawa 1984
114. Kowalewska E., W szkolnej świetlicy środowiskowej, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze
Nr 7, Warszawa 2000.
115. Kowalska I., Bariery w rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej z punktu widzenia PCPR, w:
116. Kowalski W., Wioski dziecięce Sos w świecie i w Polsce 1949–1999, Kraśnik 1999.
117. Kozaczuk L., Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Warszawa 1995.
118. Kozak S., Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007.
119. Kozakiewicz M. (red.), Wybrane zagadnienia poradnictwa małżeńskiego i rodzinnego,
Warszawa 1985.
120. Kozdrowicz E., Ośrodek szkolno-wychowawczy, w: Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne
pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999.
121. Kozdrowicz E., Pogotowie opiekuńcze, w: Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia
pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999.
122. Kozdrowicz E., Poradnictwo w teorii i praktyce w: Pedagogika społeczna, Pilch T., Lepalczyk
I. (red.), Warszawa 2003.
123. Kozdrowicz E., Rodzina zastępcza, w: Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia
124. Kozdrowicz E., Rodzinny dom dziecka, w: Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia
125. Kozdrowicz E., Wioska dziecięca, w: Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki
społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999.
126. Kozielecki J., O godności człowieka, Czytelnik Warszawa 1997.
127. Kozioł W., Instytucje wspierające ofiary przemocy domowej w rodzinie, w: Auxilium Sociale Nr
1, Katowice 2003.
128. Koźmińska I., Bez ojców, w: Niebieska Linia Nr 5, Warszawa 2002.
129. Król A., Rodzina zastępcza jako alternatywa dla opieki instytucjonalnej, w: M. Biedroń, M.
Prokosz (red.), Teoretyczne i praktyczne aspekty współczesnej pedagogiki opiekuńczej, Toruń
2001.
130. Krzanowska-Ociepka M., Zasada dobra dziecka i jej stosowanie w postępowaniu adopcyjnym,
w: Krzemiński Z. Komentarz do ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz.U.64.9.59), [w:] Z. Krzemiński, Alimenty i ojcostwo. Komentarz do przepisów,
Zakamycze, 2002.
131. Krzemiński Z. Komentarz do ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz.U.64.9.59), [w:] Z. Krzemiński, Alimenty i ojcostwo. Komentarz, Oficyna, 2008, wyd. III.
(Dz.U.64.9.59), [w:] Z. Krzemiński, Alimenty i ojcostwo. Praktyczny komentarz. Orzecznictwo.
Piśmiennictwo. Wzory pism, Zakamycze 2006, wyd. II.
(Dz.U.64.9.59), [w:] Z. Krzemiński, Rozwód. Komentarz do przepisów, Zakamycze, 2001, wyd.
III.
(Dz.U.64.9.59), [w:] Z. Krzemiński, Rozwód. Praktyczny komentarz, orzecznictwo,
piśmiennictwo, wzory pism, Zakamycze, 2006, wyd. V.
(Dz.U.64.9.59), [w:] Z. Krzemiński, Separacja. Komentarz do przepisów, Zakamycze, 2002,
wyd. II.
(Dz.U.64.9.59), [w:] Z. Krzemiński, Separacja. Praktyczny komentarz, orzecznictwo,
piśmiennictwo, wzory pism, Zakamycze, 2006, wyd. III.
137. Kozaczuk F. (red.), Zagadnienia marginalizacji i patologizacji życia społecznego, Rzeszów
2005.
138. Krzywicka Ł., Przemoc w rodzinie – specyfika pracy socjalnej ofiarami przemocy, w: PawlasCzyż S. (red.), Praca socjalna wobec współczesnych problemów społecznych, Toruń 2007.
135
139. Ks. Wandrasz M. (red.), Przygotowanie bliższe do małżeństwa, Katowice 2004.
140. Kukołowicz T., Zaspokajanie potrzeb religijnych dziecka, w: Komorowska J. (red.), Dziecko we
współczesnej Polsce, Warszawa 1991.
141. Kulesza J., Analiza bazy i struktury miejsc w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i
młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, Warszawa 2009.
142. Kunowski S., Wartości w procesie wychowania, „Impuls” Kraków 2003
143. Kurcz J., Skarżyńska K., Słownik psychologii, Warszawa 2000.
144. Latoś A., Nowe formy opieki zastępczej, częściowej i całkowitej jako szansa przeciwdziałania
zjawiskom, patologii społecznej wśród młodego pokolenia, w: Sołtysiak T., KowalczykJamnicka M. (red.), Zjawiska patologiczne wśród dzieci i młodzieży i możliwości
przeciwdziałań, Bydgoszcz 2007.
145. Latoś A., Nowe formy opieki zastępczej, częściowej i całkowitej jako szansa przeciwdziałania
zjawiskom, patologii społecznej wśród młodego pokolenia, w: Sołtysiak T., Kowalczyk –
Jamnicka M. (red.), Zjawiska patologiczne wśród dzieci i młodzieży i możliwości
przeciwdziałań, Bydgoszcz 2007.
146. Lewandowska-Kidoń T., Dom dziecka jako środowisko opiekuńczo–wychowawcze, w:
Wojciechowska-Charlak B. (red.), Środowisko opiekuńczo–wychowawcze, Kielce 2002.
147. Lewicka M. (red), Jednostka i społeczeństwo, Gdańsk 2002.
148. Liciński M, Rodzina dzieci bez przyszłości, Warszawa 2008 w: Internet www.frs.pl
149. Lipkowski O., Resocjalizacja, Warszawa 1979.
150. Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc. Warszawa 1993.
151. Lishman J., Podręcznik teorii dla nauczycieli praktyki w pracy socjalnej, Warszawa 1996
152. Lisowski A., Badanie potrzeb społecznych, Warszawa 1996.
153. Ładyżyński A., Adopcja a rodzicielstwo biologiczne, w: Biedroń M., Prokosz M. (red.),
Teoretyczne i praktyczne aspekty współczesnej pedagogiki opiekuńczej, Toruń 2001.
154. Łęcki K., Szóstak A., Komunikacja interpersonalna w pracy socjalnej, Warszawa, 1996
155. Łopatkowa M., Miłość i bezpieczeństwo – elementarne potrzeby dziecka w aspekcie prawnym,
społecznym i wychowawczym, w: Komorowska J. (red.), Dziecko we współczesnej Polsce,
Warszawa 1991.
156. Łopatyńska A., Eichner T., W. Śliczny, Pogotowie opiekuńcze – co o nim wiemy, a czego
jeszcze nie?, w: Opieka – Wychowanie – Terapia Nr 1, Warszawa 2000.
157. MacKenzie R. J., Kiedy pozwolić? Kiedy zabronić?, Gdańsk 2008.
158. Majchrzyk Z., Nieletni, młodociani, dorośli zabójcy i mordercy. Gdzie kończy się norma a
zaczyna patologia, Warszawa 2004.
159. Malinowski A., Czynniki rozwoju osobniczego, w: Antropologia fizyczna, (red) Malinowski A.,
Warszawa – Poznań 1980.
160. Malinowski J.A., Pętla przemocy. " Wychowanie na co dzień” 1996, nr 9.
161. Martysz C., Nitecki G., Szpor G., Komentarz do ustawy o pomocy społecznej, Gdańsk 2001
162. Marynowicz-Hetka E.(red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 2007.
163. Matuszczyk A., Działalność pedagogiczna w poradnictwie wychowawczym, Warszawa 1989.
164. Maxwell R., Dzieci, alkohol, narkotyki, Gdańsk 1994
165. Mazur J., Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002.
166. McCarney W., Dzieci w ośrodkach opiekuńczo-wychowawczych, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 8, Warszawa 2010.
167. McKay M., Davis M., Fanning P., Komunikacja w rodzinie, [w:] Stewart J. (red.), Mosty zamiast
murów. O komunikowaniu się między ludźmi, Warszawa, 2000
168. Mellibruda J., O zjawisku krzywdzenia dzieci w rodzinie, czyli długa historia krzywdzenia,
krótka historia pomagania, „Niebieska Linia” nr 2, 2001.
169. Mellibruda J., Tajemnice ETOH, Warszawa 1997
170. Michnik G., Z praktyki pogotowia opiekuńczego, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr
8, Warszawa 2005.
171. Mięsowicz I., Genetyczne i środowiskowe czynniki rozwoju człowieka i zachowania,
w: Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, (red) Jaczewski A., Warszawa
2001.
172. Mitchell J. Einzig, Terril H. Hart, ABC zdrowia dziecka. Poradnik pierwszej pomocy dla
rodziców, Warszawa 2009.
173. Moczyńska H., Toruński system wsparcia rodziny i dziecka, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 7, Warszawa 2008.
174. Muraszko B., Azyl w świetlicy, w: Edukacja i Dialog Nr 6, Warszawa 1995.
175. Murgatroyd S., Poradnictwo i pomoc, Poznań 2000.
136
176. Nęcki Z., komunikacja międzyludzka, Kraków, 2000
177. Niedźwiedź J., O potrzebach psychicznych dziecka, w: Wychowanie w Przedszkolu Nr 6,
Warszawa 2008.
178. Noszczyk – Bernasiewicz M., Bernasiewicz M., Zadowolenie z pracy kadry zakładów
poprawczych i schronisk dla nieletnich, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 1,
Warszawa 2011.
179. Nowak A. (red.), Wybrane zjawiska powodujące zagrożenia społeczne, Kraków 2000.
180. Obara M., Psychospołeczne problemy rozwoju rodziny, w: Położnictwo i ginekologia,(red.), T.
Pisarski, Warszawa 1996.
181. Oblubiński A., Konflikty rodzice – dzieci, Toruń 1992.
182. Obuchowski K., Galaktyka potrzeb – psychologia ludzkich dążeń, Warszawa 2006.
183. Ochmański M., Alkoholizm ojców a sytuacja rodzinna i szkolna dzieci, Lublin 2001.
184. Ochmański M., Nagrody i kary w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym, Warszawa
2001a.
185. Ogryzko – Wiewiórowska M., Instytucjonalizacja działań socjalnych w Polsce lat 90. XX wieku
w: „Annales” Nr 10, Lublin 2001
186. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998.
187. Olbrycht K., O roli przykładu, wzoru, mistrza w wychowaniu osobowym, Toruń 2007
188. Olszewski J. K., Rola rodziny w powstawaniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci, w: Problemy
Rodziny Nr 2-3, Warszawa 2000.
189. Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych, Warszawa
2003
190. Papierkowski A., Choroby wieku rozwojowego, Warszawa 1982.
191. Passini B., Adopcja, w: Pilch T. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom I,
Warszawa 2003.
192. Passini B., Opieka nad dzieckiem i polityka społeczna, w: Problemy Opiekuńczo –
Wychowawcze 2000 Nr 4
193. Pawłowska R., Poradnictwo pedagogiczne, Warszawa 1986.
194. Pawłowska R., Środowisko rodzinne a rozwój osobowości dziecka (poziom świadomości
psychopedagogicznej i logopedycznej rodziców), w: Żebrowski J. (red.), Rodzina polska na
przełomie wieków. Przeobrażenia, zagrożenia, patologie, Gdańsk 2001.
195. Piekarska A., Przemoc w rodzinie. Warszawa 1991.
196. Pighin G., Jak przekazywać dzieciom wartości, WAM- Kraków 2006
197. Pilch T, Lepalczyk I (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 2003.
198. Pilch T., Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze, w: Pedagogika społeczna,
Warszawa 1995.
199. Pilch T., Lepalczyk I. (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 2003.
200. Piotrowski P., Subkultury młodzieżowe. Aspekty psychospołeczne, Warszawa 2003.
201. Posłuszna-Owcarz M., Siedlecka A., Dzięciołowska I., Kiełt J., Bik M., Problemy rodzin
zastępczych w opinii praktyków, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 6, Warszawa
2010.
202. Pospiszyl K., Psychopatia, Warszawa 2000.
203. Pospiszyl I., Patologie społeczne, Warszawa 2008
204. Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994.
205. Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa
1985.
206. Prokosz M., Nowy model domu dziecka, w: Biedroń M., Prokosz M. (red.), Teoretyczne i
praktyczne aspekty współczesnej pedagogiki opiekuńczej, Toruń 2001.
207. Przetacznik – Gierowska M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Warszawa 2002.
208. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku
dziecięcego, Warszawa 1992.
209. Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2011
210. Pytka L., Nieprzystosowanie społeczne w: Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna,
Warszawa 1993.
211. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne
i metodyczne, Warszawa 2000.
212. Pytka L., Zacharuk T., Wielowymiarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego
w: Pilch T., Lepalczyk I. (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 2003.
213. Raczkowska J., Dom dziecka w: Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa
1993.
137
214. Reber A., Słownik psychologii, Warszawa 2000
215. Regulamin Pogotowia Opiekuńczego w Lublinie, Tekst jednolity z uwzględnieniem Aneksu
nr 1 z 15.02.2005r, Załącznik do Zarządzenia nr 9/2002 Dyrektora Pogotowia Opiekuńczego
w Lublinie z dnia 04 listopada 2002 r w sprawie wprowadzenia Regulaminu Pogotowia
Opiekuńczego w Lublinie ul. Kosmonautów 51
216. Rembowski J., Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1987.
217. Retter H., Komunikacja codzienna w pedagogice, Gdańsk, 2005.
218. Ricken F., Etyka ogólna, Kęty 2001.
219. Rostowska T., Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie, Łódź, 2001.
220. Rostowska T., Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia, Kraków 2009.
221. Rostowska T., Rola modelowania w procesie socjalizacji dziecka w rodzinie w: Problemy
rodziny Nr 3, 1995
222. Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dn. 18.10.2004r. w sprawie rodzin zastępczych.
223. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie
szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich
w młodzieżowym ośrodku wychowawczym oraz młodzieżowym ośrodku socjoterapii.
224. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. w sprawie rodzajów i
szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w
tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich
dzieci w tych placówkach.
225. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej w sprawie placówek opiekuńczowychowawczych z dnia 14 lutego 2005r.
226. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005r. w sprawie placówek
opiekuńczo-wychowawczych (Dz. U. Nr 37 poz.331).
227. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005r. w sprawie placówek
opiekuńczo-wychowawczych).
228. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 5 października 2001 roku w sprawie ośrodków
kuratorskich.
229. Rudnicka-Drożak E., Stan zdrowia społeczeństwa i jego uwarunkowania, w: Zdrowie
publiczne, Lublin 1999
230. Rybczyńska A., Olszak- Krzyżanowska B., Aksjologia pracy socjalnej - wybrane zagadnienia,
Warszawa 1995.
231. Rżysko M., Rodzinne domy dziecka – raport z badań, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 7, Warszawa 2005.
232. Rżysko M., Rodziny zastępcze – doświadczenia, problemy, potrzeby, w: Problemy
233. Sajkowska M, Dzieci wykorzystywane seksualnie – polskie badania, w: Niebieska Linia, nr 3,
2002.
234. Samoć A. (red.), Naturalne planowanie rodziny, Gdańsk 1991.
235. Sasal H. D., Niebieskie Karty. Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec przemocy w
rodzinie, Warszawa 1998.
236. Satir V., Teoria komunikacji – porozumiewanie się jako proces wymiany informacji, „Nowiny
Psychologiczne” nr 55, 1988.
237. Schaffer H. R., Psychologia dziecka, Warszawa 2005.
238. Sendyk M., Postawy wychowawcze rodziców wobec córek i synów, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 6, Warszawa 2009.
239. Sęk H., Profilaktyka a różnorodność ryzyka, w: Remedium Nr 5, 2003.
240. Siek S., Rozwój potrzeb psychicznych, mechanizmów obronnych i obrazu siebie. Warszawa
1984.
241. Siemionow J., Ewaluacja oddziaływań resocjalizacyjnych w instytucjach opiekuńczo –
wychowawczych, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 8, Warszawa 2010.
242. Sieradzan J.(red.), Mit autorytetu – autorytet mitu, Białystok 2009.
243. Sierpowska I., Prawo pomocy społecznej, Zakamycze 2006.
244. Sillamy N., Słownik psychologii, Warszawa 1994.
245. Sitarczyk M., Diagnozowanie rozwoju dzieci. Poznawanie rozwoju dziecka – możliwości
diagnostyczne i profilaktyczne przedszkola, w: Guz S. (red.), Edukacja przedszkolna na
przełomie tysiącleci. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2001.
246. Siwek S., Sieroctwo społeczne w genezie nieprawidłowego rozwoju, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 6, Warszawa 2009.
247. Skałbania B., Poradnictwo pedagogiczne, Kraków 2009.
138
248. Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa1987.
249. Skorupka S., Auderska H., Łempicka Z., Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1993.
250. Slany K., Małżeństwo i rodzina w zglobalizowanym świecie, w: Problemy Rodziny Nr 4-5-6,
Warszawa 2001.
251. Sobańska J., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1999.
252. Spionek H., Zaburzenia rozwojowe uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985.
253. Stefaniak W., Adopcja – czyje dobro jest najważniejsze, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 5, Warszawa 2006.
254. Stefaniak W., Tożsamość dziecka przebywającego w placówce, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 7, Warszawa 2010.
255. Stefaniak W., Tożsamość dziecka przebywającego w placówce, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 7, Warszawa 2010.
256. Strelau J., Osobowość jako zespól cech, w: Strelau J. (red.), Psychologia, tom 2, Gdańsk
2006.
257. Sujak E., Poradnictwo małżeńskie i rodzinne, Katowice 1988.
258. Sułkowski B., Zabawa – studium socjologiczne, Warszawa 1984.
259. Szamański A., Wzrasta liczba dzieci w opiece zastępczej, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 5, Warszawa 2010.
260. Szczepka
B.,
System
wartości
społeczno-moralnych
podopiecznych
zakładu
wychowawczego, w: Marzec D., Stochmiałek J. (red.), Organizacja i kierowanie działalnością
opiekuńczo-wychowawczą, Częstochowa 1991.
261. Szewczuk W. (red.), Słownik psychologiczny, Warszawa 1985.
262. Szymańczak M., Pojęcie krzywdzenia dzieci, w: Niebieska Linia Nr 1, Warszawa 1999.
263. Szymańska D., Bariery w rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 3, Warszawa 2010a.
264. Szymańska D., Rodzinne formy opieki zastępczej – szanse i zagrożenia, w: Problemy
265. Szymański Z., Płodność i planowanie rodziny, Szczecin 2004.
266. Śliwerski B., Pedagogika, GWP Gdańsk 2006.
267. Śniegulska A., Środowiskowe uwarunkowania przemocy w pogotowiu opiekuńczym, Rzeszów
2004.
268. Środa M., O wartościach, normach i problemach moralnych, Warszawa 1994.
269. Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 2001.
270. Terlecka W., Dom dziecka – opieka i wychowanie, w: Pilch T. (red.): Encyklopedia
pedagogiczna XXI wieku, tom I, Warszawa 2003.
271. Terlecka W., Dom dziecka – opieka i wychowanie, w: Pilch T. (red.), Encyklopedia
pedagogiczna XXI wieku, tom I, Warszawa 2003.
272. Tillmann K.J., Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie Warszawa 1996.
273. Tischner J., Myślenie według wartości, Kraków 1993.
274. Trafiałek E., Środowisko społeczne i praca socjalna. Zarys problematyki, Katowice 2001.
275. Trawkowska D., Pomoc społeczna i jej pracownicy wobec problemów pracy socjalnej z
rodzinami zastępczymi, w: Racław-Markowska M. (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie
w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, Warszawa 2005.
276. Trawkowska D., Sukcesy i trudności w tworzeniu systemu wsparcia dla dzieci i rodzin. Część
druga, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 1, Warszawa 2010.
277. Troszyński M. (red.), Naturalne planowanie rodziny, Warszawa 2005.
278. Turner J. S., Helms D. B., Rozwój człowieka, Warszawa 1999.
279. Twardowski A., Jak dorośli mogą pomóc dziecku nauczyć się języka?, [w:] Rzepa T. (red.),
Psychologia komunikowania się, Szczecin, 2001
280. Tyszka Z., Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2002.
281. Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Kraków 2000.
282. Urban Z., Zachowania dewiacyjne młodzieży, Kraków 2000.
283. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ( Dz.U nr 9 poz. 59 z późn.zm.)
284. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004r. (Dz. U. Nr 64 poz. 593 z poźn. zm.)
285. Walewska-Zielecka B., Zanim przyjdzie lekarz, Warszawa 2005.
286. Walker W., Przygoda z komunikacją, Gdańsk, 2001.
287. Waloszek D., Pedagogika przedszkolna. Metamorfoza statusu i przedmiotu badań, Kraków
2006.
288. Wiechowska J., Poczucie własnej wartości, Remedium Nr 4, Warszawa 1998.
139
289. Wilczewski J., System pomocy dziecku i rodzinie w Gdańsku, w: Problemy Opiekuńczo –
Wychowawcze Nr 5, Warszawa 2009.
290. Wilk T., Możliwości zaspokojenia potrzeb edukacyjnych młodzieży w warunkach zmiany
społecznej, Katowice 2002.
291. Winogrodzka L., Rodziny zastępcze i ich dzieci, Lublin 2007.
292. Witczak J., Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa 1987.
293. Włodarczyk D., Wsparcie społeczne a radzenie sobie ze stresem u chorych po zawale serca,
w: Przegląd Psychologiczny Nr 4, Warszawa 1995.
294. Wojciechowska-Charlak B., O standardach opieki i wychowania, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze” nr 8, Warszawa 2005.
295. Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 2005.
296. Wolański N., Zmiany środowiskowe a rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 1983.
297. Woronowicz B., Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009.
298. Woronowicz B., Na zdrowie. Jak poradzić sobie z uzależnieniem od alkoholu, Warszawa
2008.
299. Wosik-Kawala D., Zastępcze środowiska rodzinne, w: Wojciechowska-Charlak B. (red.),
Środowiska opiekuńczo-wychowawcze, Kielce 2002.
300. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna, Warszawa 2008.
301. Woynarowska B., Kowalewska A., Izdebski Z., Komosińska K., Biomedyczne podstawy
kształcenia i wychowania, Warszawa 2010.
302. Woynarowska B., Nieorganiczny zespół opóźnienia rozwoju – etiologia, patogeneza,
diagnozowanie i leczenie, w: Zdrowie dzieci i młodzieży w aspekcie fizycznym, psychicznym,
społecznym i duchowym, (red.) Jopkiewicz A. i Schejbała J., Kielce1998.
303. Wszołek J., Ocena domów dziecka, w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze Nr 4, Warszawa
2011.
304. Wszołek J., Zmiany w opiece nad dzieckiem i rodziną w latach 1989 – 2009, w: Problemy
305. Zaborowski Z., O rodzinie. Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, Warszawa 1980.
306. Zajączkowski K., Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży, Toruń 2000.
307. Zajęcka B., Świat wartości wychowanków resocjalizowanych na przykładzie Młodzieżowego
Ośrodka Wychowawczego w Łękawie, w: Deptuła M. (red.), Diagnostyka pedagogiczna i
profilaktyka w szkole i środowisku lokalnym, Bydgoszcz 2004.
308. Zatorska J. Komentarz do ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks
rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw LEX/el. 2011.
309. Zawada A., Pogotowia rodzinne jako alternatywa placówek instytucjonalnych, w: Problemy
310. Zawadzka A., Świetlica jako miejsce odrabiania lekcji, w: Problemy OpiekuńczoWychowawcze Nr 9, Warszawa 1999.
311. Zgółkowa H., Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, Poznań 2003.
312. Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Warszawa 2009.
313. Zimbardo P. G., Psychologia i życie, Warszawa 1999.
314. Zinkiewicz B., Rola kuratora sądowego w systemie wsparcia rodziny i dziecka w kryzysie, w:
315. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1982.
316. Żebrowski J., Rodzinne uwarunkowania nieletnich przestępców, Gdańsk 1993.
140

praca socjalna z dziećmi - Kolegium Pracowników Służb

Transkrypt

Podobne dokumenty

Nowa definicja pracy socjalnej

jak uczy dziecko przestrzegania zasad ? ć

Informacja dla dzieci o rodzinach zastępczych

Pracownik socjalny w Klubie Samopomocy

Co rodzice powinni wiedzieć na temat wspomagania

WSKAZÓWKI DLA RODZICÓW DZIECI

Seminarium pt. „Pomoc dziecku – ofierze przemocy, w pracy