Pobierz plik PDF

Czesław Bartula
Uniwersytet Jagielloński
Ze studiów nad Żywotami Konstantyna i Metodego
1. Na wstępie dziękuję bardzo Organizatorom za zaproszenie mnie na sympozjum
naukowe Paleoslawistyka dziś. Mój referat Ze studiów nad „Żywotami Konstantyna
i Metodego” jest skromną formą uczczenia przypadającej 14 lutego 2009 1140 rocznicy śmierci św. Cyryla. Według relacji biografa św. Cyryl zmarł 14 lutego 869 roku
podczas pobytu w Rzymie.
Data sympozjum 19 lutego br. zbiega się z dniem urodzin śp. Profesora Leszka Moszyńskiego (ur. 19 lutego 1928 roku), wybitnego slawisty, paleoslawisty i cyrylometodianisty. Naukowe spotkanie gdańskiej slawistyki i zaproszonych gości z innych ośrodków jest uczczeniem 81. rocznicy urodzin tego Uczonego. Należy się wielkie uznanie
Organizatorom za to, że nawiązali do tradycji spotkań paleoslawistycznych i cerkiewistycznych, którym w ubiegłych latach patronował śp. Profesor Leszek Moszyński.
W tym miejscu pragnę jeszcze dodać, że osobiście znałem Profesora L. Moszyńskiego i serdecznie Go wspominam jako Przyjaciela. W badaniach na polu slawistyki
i zagadnień cyrylometodiańskich wiele nas – L. Moszyńskiego i mnie – łączyło. Wymienialiśmy sobie nawzajem wyniki badań i spotykaliśmy się na sympozjach i konferencjach – krajowych i zagranicznych.
W związku z moim referatem chciałbym zaznaczyć, że jednym z ważnych zadań współczesnej paleoslawistyki jest zbadanie i opracowanie języka i stylu staro­
‍‑cerkiewno­‍‑słowiańskiego Żywotów Konstantyna i Metodego. W tym zakresie mimo
wielu dotychczasowych prac jest jeszcze niemało do zrobienia. Sądzę, że dalsze
studia i badania mogą doprowadzić do syntetycznego ujęcia obrazu języka i stylu
zabytków.
2. Z kolei przechodzę do uwag dotyczących wybranych zagadnień cyrylometodiańskich. Nawiązuję tu do poprzednich moich cząstkowych studiów w tym zakresie1.
1
Por.: Cz. Bartula, Ze składni i stylu „Żywotów Konstantyna i Metodego”, „Sprawozdania
z Posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN w Krakwie”, t. XVII (2) 1973, Kraków 1974,
s. 417­‍–419; „Żywoty Cyryla i Metodego” na tle zabytków starobułgarskich (staro­‍‑cerkiewno­
‍‑słowiańskich), Z polskich studiów slawistycznych, seria VII, Warszawa 1988, s. 19­‍–27; O języku
i stylu „Żywotów Konstantyna i Metodego”, Zeszyty naukowe UG, „Slawistyka”, nr 5, Gdańsk
1991, s. 71­‍–79; Ze słownictwa „Żywotów Konstantyna i Metodego”, [w:] Dzieje Słowian w świe‑
tle leksyki, Kraków 2002, s. 377­‍–380; Z zagadnień języka prasłowiańskiego i staro­‍‑cerkiewno­
12
Czesław Bartula
Żywoty Konstantyna i Metodego (dalej: ŻKM, ŻK, ŻM)2 jako oryginalne dzieło literackie, a nie tylko historyczne, są zróżnicowane pod względem tekstowym. W poszczególnych częściach i rozdziałach oprócz tekstów dotyczących wydarzeń historycznych przeplatają się w różnej proporcji teksty treści biograficzno­‍‑hagiograficznej,
religijno­‍‑teologiczno­‍‑filozoficznej i apologetycznej.
ŻK jako obszerniejsza część dzieła opowiada szerzej o pewnych wcześniejszych
wydarzeniach, o dysputach prowadzonych przez Konstantyna z przeciwnikami na
tematy wiary, religii, Boga, Trójcy Świętej itp., jak też o wprowadzeniu języka słowiańskiego do liturgii kościelnej. W ŻK znajdujemy też ciekawe fragmenty tekstów
o charakterze hagiograficznym, jak opowieści o cudach i nadzwyczajnych czynach
bohatera utworu.
Według relacji biografów Konstantyn zajmował czołowe miejsce w pierwszych
latach działalności misyjnej braci sołuńskich i ich pomocników. Miał on wszechstronne wykształcenie i był wybitnym teologiem, filozofem i filologiem. Znał szereg języków europejskich i pozaeuropejskich i posługiwał się nimi w większym lub
mniejszym stopniu. Na temat lat nauki Konstantyna, jego studiów i działalności
nauczycielskiej w cesarskiej akademii w Bizancjum, jak też o pracy przekładowej
z jednego języka na drugi oraz o wyprawach misyjnych lub poselskich znajdujemy
sporo wiadomości w spisanej po jego śmierci biografii, w której Konstantyn występuje z zaszczytnym przydomkiem „Filozof” (ŻK, rozdz. III­‍–VI, VIII–XIV).
ŻM pod względem objętości jest przeszło dwa razy mniejszy od ŻK, w związku z czym jest bardziej zwięzły. Uzupełnia on i rozwija tekst poprzedniej biografii, dodaje nowe fakty i wydarzenia mające związek z działalnością Metodego po
śmierci Konstantyna Filozofa, tj. po roku 869. Dotychczas św. Metody pozostawał
jakby w cieniu młodszego brata, z biografii jednak można wnioskować, że bardzo
pomagał Konstantynowi w jego poczynaniach i ściśle z nim współpracował. Nie brak
też w ŻM tematyki teologiczno­‍‑historycznej i fragmentów hagiograficznych, choć
w mniejszym stopniu niż w ŻK. W biografii podkreślane są zdolności prawnicze
i administracyjne Metodego, jak też inne jego dodatnie cechy (ŻM, rozdz. II, IV).
Z biegiem czasu doszedł Metody do godności arcybiskupa (ŻM, rozdz. X).
Metody konsekwentnie kontynuował rozpoczętą wraz z Konstantynem Filozofem
pracę nad słowiańskim językiem literackim i liturgicznym. Pod koniec życia pracował usilnie nad kolejnymi przekładami tekstów biblijnych z języka greckiego na
‑‍ słowiańskiego, „Biuletyn PTJ”, zesz. LVIII, Kraków 2002, s. 137–147; Z problematyki języko‑
znawczej w „Żywotach Konstantyna i Metodego”, „Amoenitates vel lepores philologiae”, Kraków
2007, s. 366–369.
2
Por.: T. Lehr­‍‑Spławiński, „Żywoty Konstantyna i Metodego” (obszerne). Przekład polski ze
wstępem i objaśnieniami wraz z dodatkiem zrekonstruowanych tekstów staro­‍‑cerkiewno­‍‑słowiańskich,
Poznań 1959; Konstantyn i Metody. Zarys monograficzny z wyborem źródeł, uzupełnił i słowem
wstępnym poprzedził F. Sławski, Warszawa 1967. Cytaty z rozdziałów ŻKM podaję według stron
pierwszego z wymienionych wydań: „Żywoty Konstantyna i Metodego”. Przekład z języka staro­
‍‑cerkiewno­‍‑słowiańskiego, wstęp i objaśnienia T. Lehr­‍‑Spławiński, uzupełnienia, komentarz i posłowie L. Moszyński, Warszawa 1988; F. Grivec, F. Tomšič, Constantinus et Methodius Thessalo‑
nicenses. Fontes, Zagrzeb 1960.
Ze studiów nad Żywotami Konstantyna i Metodego
13
słowiański (ŻM, rozdz. XV). Wykazał w tym zakresie zdolności literackie i bardzo
dobre przygotowanie filologiczne.
3. W ŻKM ukazany został ważny problem równouprawnienia języków w sferze
religijnej i liturgicznej. W związku z tym pozostaje ukazanie walki braci sołuńskich
o prawa stworzonego przez nich języka literackiego i liturgicznego dla Słowian. Na
podstawie wiarygodnych relacji biografów dowiadujemy się, że od samego początku
działalności misyjnej w państwie wielkomorawskim Konstantyn i Metody napotykali na sprzeciw i opór ze strony zwolenników obrządku łacińskiego. Przeciwnicy
odmawiali prawa do liturgii i przekładu Pisma św. językowi słowiańskiemu. Powoływali się oni przy tym na z gruntu fałszywą teorię (pseudoteorię), tzw. trójjęzyczną
względnie pilacjańską, według której Pan Bóg wybrał „tylko trzy języki, tj. hebrajski, grecki i łaciński, którymi się godzi chwałę Bogu oddawać” (ŻK, rozdz. XV).
Problemy słowiańskiego języka liturgicznego zostały poruszone podczas głośnej
dysputy w Wenecji, gdzie jesienią 867 roku zatrzymali się bracia sołuńscy, będąc
w podróży do Rzymu, dokąd ich wezwał papież. W Wenecji Konstantyn i Metody
trafili na synod duchowieństwa łacińskiego.
W ŻK znajdujemy bardzo istotne teksty apologetyczne, apologetyczno­‍‑teologiczne
i apologetyczno­‍‑lingwistyczne. Bracia, walcząc na słowa z przeciwnikami, bronili
praw pisanego języka słowiańskiego i liturgii słowiańskiej. Przede wszystkim Konstantyn Filozof wykazał wielki talent argumentacji, zbijając umiejętnie zarzuty tzw.
herezji trójjęzycznej i pilacjańskiej. Znamienny jest wyrzut i protest skierowany
przez Konstantyna do przeciwników: „Jakżeż więc nie wstydzicie się uznawać tylko
trzy języki, a wszystkim innym językom kazać być ślepymi i głuchymi” (ŻK, rozdz.
XVI: 74).
W toku dysputy weneckiej Konstanty Filozof, broniąc praw języka słowiańskiego, przytoczył też szereg faktów znanych mu z terenów kościelnych na Wschodzie,
gdzie wytworzyła się tradycja lokalnych języków uznawanych w funkcji liturgicznej i przekładach Pisma św. Według relacji biografa Konstantyn wymienił języki
dwunastu ludów (narodów): „My znamy przecież wiele ludów, które znają pismo
i Bogu chwałę oddają, każdy w swoim (własnym) języku: wiadomo, że są Ormianie,
Persowie, Iberowie, Dugdowie, Gotowie, Awarzy, Tursowie, Chazarowie, Arabowie,
Egipcjanie, Syryjczycy i wiele innych” (ŻK, rozdz. XVI: 74–76).
Do powyższych danych lingwistycznych odniósł się Leszek Moszyński w swoim interesującym artykule, opracowanym jeszcze za życia, opublikowanym jednak już pośmiertnie3. Autor dał próbę zestawienia języków występujących w ŻK
ze stanem współczesnej lingwistyki. Uściślił także pojęcia języków liturgicznych
i misyjnych.
Na poparcie swoich wywodów podczas debaty weneckiej Konstantyn Filozof
użył szeregu cytatów z Pisma św., głównie z Psałterza, Ewangelii i Listów św. Pawła
(ŻK, rozdz. XVI: 76, 82). Na koniec tych różnych wypowiedzi Konstantyna biograf
3
L. Moszyński, Argumenty Konstantego Filozofa broniącego w Wenecji praw Słowian do wła‑
snego języka liturgicznego, „Slawistyka”, nr X, Mistrz i Jego przyjaciele, Gdańsk 2006, s. 17­‍–23.
14
Czesław Bartula
dodał: „Tymi to słowy i lepszymi jeszcze zawstydził ich [tzn. przeciwników – Cz. B.]
i odszedł” (ŻK, rozdz. XVI: 82).
Po wielkiej batalii i obronie praw języka słowiańskiego w Wenecji bracia sołuńscy udali się do Rzymu, gdzie przebywali na przełomie lat 868­‍–869. Papież Hadrian
II podczas spotkania i rozmów z braćmi przekonał się o ich prawowierności wobec
Kościoła rzymskiego i o słuszności wysuwanych przez nich argumentów w obronie
języka słowiańskiego. Papież przyznał oficjalnie językowi słowiańskiemu prawa języka liturgicznego na równi z językiem łacińskim i greckim. W ten sposób język słowiański (cyrylometodiański) uznany został za trzeci język uświęcony (tertia lingua
sacra) w ówczesnym świecie chrześcijańskiej Europy.
Biograf podaje, że w związku z tym wydarzeniem w kilku kościołach rzymskich
odprawiane były msze i nabożeństwa po słowiańsku (ŻK, rozdz. XVII: 84).
Tym powyższym optymistycznym fragmentem z żywotu Konstantyna­‍‑Cyryla,
mówiącym o triumfie liturgii słowiańskiej, kończę mój krótki referat. Postuluję dalsze badania nad językiem braci sołuńskich.
The Lives of Constantine and Methodius is an original literary work, not just historical paper. In the individual sections and chapters in addition to the texts about historical events there is intertwined the hagiographic biographical, religious­‍‑theological­
‍‑philosophical and apologetic content in varying proportions. The article emphasized that
despite many studies there is still a need to synthesize the image of language and style of
this monumental paper.
Životi Konstantina i Metoda izvorni je književni, a ne samo povijesni rad. U pojedinim
dijelovima i poglavljama uz tekstove o povijesnim zbivanjjma isprepleteni su u različitim
proporcijama sadržaje hagiografskoga, biografskog, religijsko­‍‑teološko­‍‑filozofskog
i apologetičkog tipa. U članku naglašeno je da unatoč mnogih studija još je uvijek
potrebno sintetizirati sliku jezika i stila ovoga spomenika.