docSystemy ubezpieczenia i zabezpieczenia społecznego
download 
Reklamacja Transkrypt
Systemy ubezpieczenia i zabezpieczenia społecznego
FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ ul. Wspólna 30, Pokój 338 00- 930 Warszawa http://www.fapa.org.pl/saepr tel. (+48 22) 623 19 81 e-mail: [email protected] SYSTEMY UBEZPIECZENIA I ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO OECD ROLNIKÓW W KRAJACH Przegląd rozwiązań systemowych i źródeł finansowania systemów odrębnych dla rolników Autor: Zofia Giersz we współpracy z SAEPR WARSZAWA, MARZEC 2013 R. Wykonano w ramach umowy pn. „Kompleksowe wsparcie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie polityki rolnej i rozwoju wsi oraz współpracy z OECD” Spis treści: 1.Główne pojęcia, koncepcje i zasady w obszarze zabezpieczenia społecznego ...................................3 2.Systemy zabezpieczenia społecznego w rolnictwie w krajach OECD ..................................................8 3. Odrębne rolnicze systemy zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej. ................................. 14 4.Podsumowanie – najważniejsze ustalenia. ..................................................................................... 18 2 1.Główne pojęcia, koncepcje i zasady w obszarze zabezpieczenia społecznego1 Zabezpieczenie społeczne jest fundamentalnym prawem człowieka, przywoływanym w licznych międzynarodowych dokumentach prawnych, np. Deklaracji Filadelfijskiej z 1944 r. będącej integralną częścią Konstytucji Międzynarodowej Organizacji Pracy, czy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Ważnym dokumentem przyjętym w ostatnim czasie w tym obszarze jest Deklaracja Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) dotycząca Sprawiedliwości Społecznej na rzecz Uczciwej Globalizacji, przyjęta przez Międzynarodową Konferencję Pracy w 2008 r. Mimo, że zabezpieczenie społeczne jest prawem człowieka, to jedynie znikoma część populacji może z niego korzystać, natomiast zdecydowana większość cierpi na brak kompleksowej ochrony, a ponad połowa nie jest objęta żadnym systemem ochrony. Przykładowo w niektórych rejonach Afryki i Południowej Azji szacowana liczba ludzi z dostępem do najbardziej elementarnej ochrony wynosi mniej niż 10%. Terminy „zabezpieczenie społeczne” i „ochrona społeczna” są często używane nieprecyzyjnie i niejednolicie. Różnice w interpretacji wynikają z wielu powodów związanych m.in. ze specyfiką poszczególnych krajów, charakterem organizacji, jak też zmianami w czasie. Jednocześnie często określenia te są stosowane wymiennie. Na różnice w znaczeniu wskazuje Międzynarodowa Organizacja Pracy, wg której terminu „ochrona społeczna” ma szersze znaczenie i oznacza również ochronę zapewnianą pomiędzy członkami rodziny czy społeczności lokalnej. Określenia „ochrona społeczna” używa się jednak powszechnie w znaczeniu węższym niż „zabezpieczenie społeczne” i wtedy jest ona rozumiana jako zestaw instrumentów adresowanych do najbiedniejszych i wykluczonych bądź najbardziej podatnych na wykluczenie członków społeczeństwa. Ogólnie w dokumentach i opracowaniach MOP przyjęto znaczenie pojęcia zabezpieczenia społecznego jako realizację wszystkich instrumentów w postaci świadczenia, zarówno gotówkowych jak i rzeczowych (w formie towarów czy usług), zapewniających ochronę na wypadek m.in.: Braku dochodu z pracy (lub niewystarczającego dochodu) z powodu choroby, inwalidztwa, macierzyństwa, urazu przy pracy, bezrobocia, podeszłego wieku lub śmierci członka rodziny; Braku dostępu lub braku środków finansowych na dostęp do opieki zdrowotnej; Niewystarczającego wsparcia rodziny, szczególnie w odniesieniu do dzieci i osób dorosłych pozostających na utrzymaniu; Ubóstwa i społecznego wykluczenia. Istotą świadczeń zabezpieczenia społecznego są transfery, które mogą dotyczyć dochodu lub usług. Odbiorca tychże transferów (beneficjent świadczeń) może je uzyskiwać wg różnych mechanizmów, które decydują o klasyfikacji systemów: System składkowy – beneficjent korzysta ze specjalnego systemu ubezpieczenia społecznego na podstawie płaconych składek do tego systemu; System powszechny – przeznaczony dla wszystkich obywateli/mieszkańców; System kwalifikowany – obejmuje grupy osób spełniające określone kryteria; System pomocy społecznej – dla osób doświadczonych w szczególny sposób. 1 World Social Security Report 2010/2011 Providing coverage in times of crisis and beyond; International Labour Office, Geneva 2010 3 Składkowy system zabezpieczenia społecznego najczęściej jest realizowany w postaci ustawowego systemu ubezpieczenia społecznego przeznaczonego dla pracowników (zatrudnionych za wynagrodzeniem), a w niektórych krajach również dla samozatrudnionych. Inną powszechna formą systemu składkowego (zapewniającym określony poziom ochrony w przypadku braku ubezpieczenia) może być tzw. fundusz opatrznościowy, który zwykle wypłaca ryczałtowe świadczenia beneficjentom w przypadku określonych zdarzeń (wiek emerytalny, inwalidztwo, śmierć). W przypadku systemów ubezpieczeń społecznych dla pracowników składki są zwykle płacone przez obie strony: pracodawcę i pracownika. Systemy składkowe mogą być finansowane całkowicie ze składek albo częściowo wspierane z podatków czy też innych źródeł, np. subsydiów (ogólnych czy dla określonych grup celowych). Systemy ubezpieczeniowe realizujące zabezpieczenie społeczne oznaczają systemy gwarantujące ochronę w oparciu o mechanizm ubezpieczeniowy, na który składają się: składki płatne z góry; podział ryzyka oraz tworzenie form wspólnego zarządzania (pooling); pojęcie gwarancji. Należy zauważyć, że wiele systemów zabezpieczenia społecznego opisywanych i klasyfikowanych jako ubezpieczeniowe w rzeczywistości ma charakter mieszany i zawiera również nieskładkowe elementy uprawniające do świadczeń, co pozwala na bardziej sprawiedliwą alokację świadczeń (szczególnie dla grup o niskich dochodach i zagrożonych bezrobociem). Nieskładkowe elementy przybierają różne formy i są finansowane albo ze składek innych członków systemu albo przez państwo. Nieskładkowe systemy oraz systemy pomocy społecznej z założenia nie wymagają od beneficjentów ani ich pracodawców żadnych składek, które stanowiłyby uprawnienie do uzyskania świadczeń. Te systemy mają charakter powszechny i obywatelski, są finansowane z podatków albo innych źródeł przychodów państwowych, są tworzone najczęściej w celu zapewnienia dostępu do opieki zdrowotnej. Warunki przyznawania świadczeń opierają się najczęściej na kryteriach dochodowych albo wymuszają określone zachowania, np. obowiązkowe badania profilaktyczne, regularne posyłanie dzieci do szkół. Systemy kwalifikowane - ukierunkowane na szczególne grupy społeczne, wykorzystują różne kryteria, np. wiekowe (seniorzy powyżej pewnego wieku albo dzieci poniżej pewnego wieku), związane ze strukturą gospodarstw domowych (samotni rodzice), czy też odnoszące się do grup zawodowych (także pracujących w rolnictwie i na obszarach wiejskich), jak również mogą stosować kryteria dochodowe czy zadaniowe. Większość systemów kwalifikowanych jest finansowana z podatków. 4 Zakres świadczeń z tytułu zabezpieczenia społecznego Zakres świadczeń w ramach systemu zabezpieczenia społecznego został zdefiniowany przez Międzynarodową Organizację Pracy w Konwencji Nr 102 dotyczącej Minimalnych Standardów Zabezpieczenia Społecznego z 1952 r. a następnie przez Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego z 1964 r. Składa się z następujących elementów, które stanowią tzw. rozszerzoną definicję: 1)ochrona na wypadek choroby, obejmująca opiekę medyczną i wsparcie dochodów w postaci zasiłków pieniężnych; 2)ochrona na wypadek inwalidztwa obejmująca wsparcie dochodów, opiekę medyczną, rehabilitację i leczenie długotrwałe; 3)zabezpieczenie emerytalne/ochrona na wypadek podeszłego wieku obejmująca wsparcie dochodów i leczenie długotrwałe; 4)ochrona członków rodzin na wypadek śmierci żywiciela obejmująca wsparcie dochodów; 5)ochrona na wypadek macierzyństwa obejmująca opiekę medyczna i wsparcie dochodów w postaci zasiłków macierzyńskich; 6)zabezpieczenie alimentacyjne obejmujące wkład rzeczowy (np. żywność, odzież, wakacje, itp.) jak również wsparcie dochodów w postaci zasiłków pieniężnych; 7)ochrona na wypadek bezrobocia obejmująca wsparcie dochodów w postaci zasiłków dla bezrobotnych oraz politykę promocji zatrudnienia; 8)ochrona na okoliczność wypadków przy pracy i chorób zawodowych obejmująca opiekę medyczną, rehabilitację, zasiłki chorobowe, inwalidzkie oraz renty rodzinne; 9)ogólne zabezpieczenie przed ubóstwem i wykluczeniem społecznym w postaci pomocy społecznej dla wszystkich obywateli pozbawionych środków, a nie objętych poszczególnymi działaniami wymienionymi powyżej. 5 Poza rozszerzoną definicją MOP istnieją co najmniej 3 inne międzynarodowe klasyfikacje, mieszczące się w opisanym powyżej zakresie. Są to klasyfikacje Komisji Europejskiej, OECD oraz Narodów Zjednoczonych. Tab. 1. Klasyfikacje zabezpieczenia społecznego wybranych organizacji międzynarodowych. Komisja Europejska OECD Narody Zjednoczone Funkcje ochrony społecznej Obszary polityki społecznej Funkcje zabezpieczenia społecznego 1 choroba/opieka medyczna 1 wiek emerytalny 1 zdrowie 2 inwalidztwo 2 renty rodzinne 2 ochrona społeczna 3 wiek emerytalny 3 inwalidztwo i pokrewne a choroba i inwalidztwo 4 renty rodzinne 4 zdrowie b wiek emerytalny 5 rodzina/dzieci 5 rodzina c renty rodzinne 6 bezrobocie 6 programy aktywizujące pracy d rodzina i dzieci rynek 7 utrzymanie mieszkania 7 bezrobocie e bezrobocie 8 wykluczenie społeczne nie klasyfikowane gdzie indziej 8 utrzymanie mieszkania f utrzymanie mieszkania 9 inne obszary polityki społecznej g wykluczenie społeczne nie klasyfikowane gdzie indziej h badania i rozwój ochrony społecznej i ochrona społeczna nie klasyfikowana gdzie indziej Źródło: Opracowanie własne na podstawie “World Social Security Report 2010/2011 Providing coverage in times of crisis and beyond”; International Labour Office, Geneva 2010 6 System zabezpieczenia społecznego w najbardziej rozwiniętej i złożonej formie składa się z 9-10 rodzajów świadczeń. Jednakże główny problem współczesnego świata, w skali globalnej, polega na tym, że ponad połowa populacji, zarówno pracowników jak ich rodzin, nie jest objęta żadnym systemem zabezpieczenia społecznego. Jest to szczególnie widoczne w rolnictwie. Badania Międzynarodowej Organizacji Pracy wskazują, że nawet mniej niż 20% światowej populacji zatrudnionych w rolnictwie jest objętych ochroną w zakresie co najmniej jednego z dziewięciu standardowych świadczeń. Ponieważ pracowników najemnych w rolnictwie charakteryzuje wysoki poziom ubóstwa oraz duże wahania dochodów, to ta grupa zawodowa jest szczególnie wrażliwa ekonomicznie, przede wszystkim na straty siły nabywczej zarobków w przypadku śmierci, urazów, chorób, inwalidztwa czy klęsk naturalnych. Nawet jeśli istnieje prawna ochrona ubezpieczeniowa dla pracowników w rolnictwie, to wiele programów ubezpieczenia społecznego nie obejmuje faktycznie wszystkich albo części tej grupy zawodowej i znacznej części potencjalnych beneficjentów nie udaje się skorzystać ze świadczeń2 Niewiele krajów rozwijających się może pozwolić sobie na kompleksową ochronę w ramach ubezpieczenia społecznego, czy to ze względu na wielość i różnorodność składników systemu czy z powodu wielkości populacji. Dla tych krajów kluczowym celem rozwojowym jest doskonalenie systemów zabezpieczenia społecznego. Standardy zawarte w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy odnośnie Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w Rolnictwie (nr 184 z 2001 r.), obejmują postanowienia, z których ważne dla populacji obszarów wiejskich są: Art. 21 1)Zgodnie z prawem krajowym i praktyką, pracownicy zatrudnieni w rolnictwie powinni być objęci ubezpieczeniem lub systemem zabezpieczenia społecznego w zakresie chorób i urazów przy pracy – w tym ze skutkiem śmiertelnym, jak również w zakresie inwalidztwa i innych ryzyk zdrowotnych związanych z pracą; ochrona w rolnictwie powinna być zapewniona na poziomie porównywalnym z innymi branżami zawodowymi. 2)Systemy zabezpieczenia społecznego w rolnictwie powinny być częścią krajowego systemu albo przybierać inne formy, odpowiednie i spójne z prawem krajowym i praktyką. Preferencyjne ubezpieczenia społeczne a podatki i zwolnienia podatkowe w rolnictwie Podatki występują w różnych formach, oddziaływują na siebie wzajemnie, jak również istnieją możliwości ich zamiany i zastępowania. Zawsze są powiązane z krajowymi systemami rachunkowości. W niektórych krajach zabezpieczenie społeczne jest finansowane z podatków. Nawet jeśli system rachunkowości dla celów podatkowych jest oddzielony od funduszu ubezpieczeń społecznych, to w praktyce składki są postrzegane przez rolników, jak również przez innych samozatrudnionych członków rodziny oraz pracowników, jako forma opodatkowania. Z tego powodu, w krajach gdzie podatki są naliczane wg oddzielnych zasad, panuje pogląd, że dla wykluczenia uprzedzeń i tendencyjnego traktowania składek społecznych w ogólnej ocenie wsparcia dla rolnictwa, wskazane jest zachowanie jednolitej podstawy podatkowej i traktowanie obu obszarów (podatki i ubezpieczenia społeczne) łącznie. 2 Report of the Asian Regional Roundtable Meeting on Social Security Protection for the Rural Population, Jakarta. International Social Security Association, Geneva, 1996, p. 15.). 7 2.Systemy zabezpieczenia społecznego w rolnictwie w krajach OECD3 Komitet ds. Rolnictwa OECD w ramach programu działań w zakresie projektowania reform polityki rolnej, przeprowadził analizy systemów podatkowych i systemów zabezpieczenia społecznego w rolnictwie z uwzględnieniem zagadnień zwolnień podatkowych i subsydiów. Opracowanie, które zostało opublikowane w 2005 r. powstało w oparciu o źródła naukowe, bazy własne OECD jak również informacje pozyskane z materiałów rządowych dostarczonych przez poszczególne kraje. Analizowany przez OECD materiał charakteryzował się różnym poziomem szczegółowości, jak też aktualności oraz tym, że nie wszystkie państwa uczestniczyły w projekcie. Poniżej przedstawiono przegląd i krótki opis systemów zabezpieczenia społecznego wynikający z ww. analizy. Tab.2.Charakterystyka systemów zabezpieczenia społecznego w rolnictwie w wybranych krajach OECD. L.p. Opis 1 Australia Nie wyodrębnia się składek na ubezpieczenie/zabezpieczenie społeczne. 2 Austria Rolnicy i ich rodziny są objęci specjalnym systemem zabezpieczenia społecznego (SVB SOZIALVERSICHERUNGSANSTALT DER BAUERN), który obejmuje 3 obszary świadczeń: ubezpieczenie zdrowotne, ubezpieczenie wypadkowe i emerytury. Emerytowani rolnicy, którzy przekazali gospodarstwa następcom, również są objęci ochroną tego systemu. Podobne systemy funkcjonują w obrębie innych grup zawodowych (kolejarze, górnicy, notariusze), chociaż świadczenia dla nich nie są tak szerokie jak dla rolników. Ubezpieczenie społeczne SVB jest obowiązkowe. Poziom składek płaconych w ramach systemu jest ustalany zazwyczaj na podstawie szacunkowych wartości produkcji w działalności rolniczej a nie na podstawie bieżących dochodów. Składki płacone w ramach systemu są niewystarczające na pokrycie świadczeń społecznych przyznawanych rolnikom i ich rodzinom, w związku z tym brakujące fundusze są uzupełniane z podatków ogólnych. Dofinansowanie rządowe nie jest ograniczone wyłącznie do systemu SVB. Podobne dofinansowanie jest realizowane dla systemów emerytalnych osób prowadzących działalność gospodarczą na zasadzie samozatrudnienia i dla drobnych przedsiębiorców 3 Belgia Sektor rolniczy nie posiada odrębnego, specyficznego ani preferencyjnego systemu zabezpieczenia społecznego. 4 Kanada Funkcjonuje specjalny system w formie prywatnego ubezpieczenia dla rolników, na który składki są odliczane z podatków. 5 Dania System zabezpieczenia społecznego w Danii jest określany jako stosunkowo otwarty dla różnych grup. Publiczny system emerytalny w podstawowym zakresie jest otwarty dla wszystkich, a wymagania dotyczą jedynie wieku emerytalnego i odpowiedniego stażu pracy 3 Na podstawie TAXATION AND SOCIAL SECURITY IN AGRICULTURE – ISBN-92-64-013644 © OECD 2005 8 w kraju. Tylko część świadczeń społecznych w Danii opiera się na składkach płaconych przez pracodawców i składkach płaconych bezpośrednio przez ubezpieczonych, a prawo do pomocy finansowej tylko częściowo zależy od wcześniejszego zatrudnienia. Około 2/3 wydatków na cele społeczne jest finansowane z budżetu państwa poprzez podatki i inne zobowiązania, wobec 1/3 odpowiednio w krajach UE (średnio). 6 Finlandia Fiński system zabezpieczenia społecznego składa się z trzech podstawowych elementów: 1)polityka prewencyjna, społeczna i zdrowotna; 2) usługi opieki zdrowotnej i socjalne oraz 3)ubezpieczenie społeczne. System wyróżnia się tym, że większość ubezpieczeń społecznych jest zarządzana przez prywatne firmy ubezpieczeniowe, chociaż system jest ustawowo obowiązkowy, np. prywatna firma ubezpieczeniowa zarządza systemem ubezpieczenia społecznego dla większości rolników fińskich. System jest finansowany ze składek pracodawców, składek ubezpieczonych i podatków. Główna zasada systemu ubezpieczenia społecznego dla rolników zakłada, że system gwarantuje taki sam zakres ochrony i świadczeń jak w innych zawodach, np. odnośnie emerytur, rent inwalidzkich czy zasiłków dla bezrobotnych. Ponadto istnieje możliwość uzyskania pomocy w gospodarstwie. Specjalna renta jest wypłacana rolnikom, którzy zaprzestaną działalności zarobkowej przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Świadczenia ubezpieczeniowe obliczane są na podstawie wielkości gospodarstwa, liczby godzin pracy w gospodarstwie oraz dochodu. 7 Francja Francja posiada własny system zabezpieczenia społecznego dla rolników, ich rodzin i pracowników rolnych. Około 42 % wydatków budżetowych na rolnictwo we Francji pochłania specjalny system zabezpieczenia społecznego (dane za 1999-2000). System jest częściowo finansowany z budżetu państwa, a częściowo z innych źródeł (np. opłat z tytułu produkcji wyrobów tytoniowych czy alkoholowych). Składki własne rolników kształtują się na poziomie ok. 18% całkowitych kosztów systemu. Jednakże uznanie tego system za preferencyjny jest zagadnieniem, które musi być rozważane w kontekście ogólnokrajowym i w bezpośrednim związku z organizacją francuskiego systemu zabezpieczenia społecznego. We Francji nie ma jednolitego systemu zabezpieczenia społecznego, natomiast funkcjonuje szereg branżowych regulacji, spośród których wiele jest niezbilansowanych z powodów demograficznych. Tak jest w przypadku rolników, ale również rybaków, górników czy kolejarzy. Jednakże istnieją krajowe rozwiązania solidarnościowe, czy też powiązania pomiędzy poszczególnymi regulacjami, które wyrównują finansowy brak zrównoważenia poszczególnych systemów, a mechanizmy te nie są traktowane jako pomoc dla konkretnego sektora. Brak równowagi demograficznej w rolnictwie jest obserwowany również w wielu innych krajach i wszędzie powoduje takie same skutki finansowe. 8 Niemcy Specjalny, subsydiowany system zabezpieczenia społecznego w sektorze rolnym obejmuje podmiotowo rolników, ich współmałżonków i członków rodzin pracujących w gospodarstwie, natomiast zakres ochrony obejmuje świadczenia emerytalne (wynikające z wieku), ubezpieczenie zdrowotne i ubezpieczenie wypadkowe. Jako narzędzie otoczenia społecznego służące złagodzeniu negatywnych skutków przemian strukturalnych, rząd subsydiuje składki na ubezpieczenie społeczne aktywnych rolników. Ponadto pracownicy rolni otrzymują wsparcie w postaci świadczeń dodatkowych, ale te mają dużo mniejsze znaczenie w porównaniu z finansowaniem przez rząd federalny. 9 9 Irlandia Nie ma specjalnych ulg w składkach rolników na ubezpieczenie społeczne, zarówno dla rolników indywidualnych samozatrudnionych jak i pracowników rolnych. Jednakże , podobnie jak w innych krajach, jest wdrażany System Pomocy dla Gospodarstw Rolnych w postaci programu ubezpieczeń społecznych dla gospodarstw rolnych o niskich dochodach. 10 Włochy Informacje (jedyne dostępne) dotyczące systemu zabezpieczenia społecznego obowiązującego przed 1988 r. Publiczny system ubezpieczenia społecznego składa się z: ubezpieczenia chorobowego, świadczeń z tytułu posiadania dzieci, ubezpieczenia wypadkowego oraz emerytury ze względu na wiek. Składka rolnika wynosi 6,5% podatku dochodowego za rok poprzedni. Stawka dla rolników na obszarach górskich jest zmniejszona do 5,5%. Ponadto jako uzupełnienie płatności od płatników podatku, rząd wspiera system ubezpieczenia społecznego. Dopłaty rządowe do funduszu emerytalnego stanowią ok. 59 % całkowitego wsparcia, natomiast nie dotyczą składek na ubezpieczenie wypadkowe. Po uzyskaniu 15-letniego stażu składkowego rolnicy mogą występować o emeryturę, pod warunkiem osiągnięcia wieku emerytalnego, 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet. Wypłaty dla rolników na terenach górskich są ok. 40% niższe niż na pozostałych. 11 Japonia Fundusz Emerytalny Rolników zabezpiecza na pewnych warunkach, dodatkową emeryturę dla rolników w wieku 60-65 lat, jako uzupełnienie świadczeń z Krajowego Systemu Emerytalnego. Jednym z celów systemu emerytalnego dla rolników jest wpływ na zmiany strukturalne rolnictwa – zwiększenie średniej powierzchni gospodarstwa poprzez zachęcenie rolników do przechodzenia na emeryturę, a tym samym zapewnienie większej płynności rynku ziemi rolniczej. Jednakże do roku 1988 system ten nie był efektywny ze względu na niski poziom emerytur, niewystarczająco motywujący do przechodzenia na wcześniejsze emerytury. 12 Korea System zabezpieczenia społecznego w Korei składa się z dwóch publicznych filarów: krajowego ubezpieczenia zdrowotnego i krajowego systemu emerytalnego. Rolnicy mogą korzystać z obydwu programów. Obecny program ubezpieczenia zdrowotnego nosi tę nazwę od 2000 r., kiedy dokonały się zmiany w wyniku połączenia pracowniczego ubezpieczenia medycznego z regionalnym ubezpieczeniem medycznym, natomiast program emerytalny dla rolników i rybaków został wprowadzony w 1995 r. w ramach krajowego systemu emerytalnego. Krajowy system emerytalny jest finansowany ze składek indywidualnych i budżetu państwa. Świadczenia są gwarantowane dla obywateli w podeszłym wieku, osób niepełnosprawnych i rodzin zmarłych (renty rodzinne). Krajowy Podstawowy System Zabezpieczenia Życia wprowadzony w 1988 jest dostępny również dla rolników. Gospodarstwa domowe, których dochody są poniżej minimum socjalnego są uprawnione do uzyskania pomocy. Mimo to liczba beneficjentów wśród rolników jest niewielka, ponieważ stosowane kryteria nie są korzystne dla mieszkańców obszarów wiejskich. 13 Holandia Składki na ubezpieczenie społeczne są włączone w obszar podatku dochodowego. 10 14 Nowa Zelandia W Nowej Zelandii nie istnieją żadne ulgi podatkowe dla sektora rolnego realizowane za pomocą systemu ubezpieczeń społecznych. 15 Norwegia Norweski system zabezpieczenia społecznego jest finansowany głównie z podatków i krajowego systemu ubezpieczeniowego. Świadczenia społeczne są finansowane z budżetu komunalnego, natomiast Krajowy System Ubezpieczeniowy jest finansowany przez składki pracodawców i pracowników oraz składki skarbu państwa, które pochodzą z rządowych przychodów podatkowych, opodatkowania produkcji ropy naftowej i gazu jak również z innych źródeł. Niektóre przychody pochodzące z przemysłu naftowego są gromadzone w funduszu przeznaczonym na pokrycie przyszłych świadczeń społecznych. Wszyscy pracownicy zatrudnieni na etatach (pobierający wynagrodzenie) odprowadzają składki w postaci ustalonego procenta wynagrodzeń na rzecz krajowego podatku ubezpieczeniowego, a pracodawcy są zobowiązani do podatku płacowego. Stawka składki od działalności rolniczej wynosi 7,8% dochodu, podczas gdy stawka dla innych branż wynosi 10,7% do pewnej ustalonej kwoty, a następnie również 7,8%. Osoby ubezpieczone w ramach Krajowego Systemu Ubezpieczeniowego mają prawo do świadczeń emerytalnych, rent rodzinnych i wypadkowych, świadczeń podstawowych i dodatków opiekuńczych w razie inwalidztwa, świadczeń rehabilitacyjnych, świadczeń z tytułu chorób zawodowych, świadczeń z tytułu samotnego rodzicielstwa jak również świadczeń pieniężnych w przypadku choroby, macierzyństwa, adopcji i bezrobocia, świadczeń medycznych w przypadku choroby i macierzyństwa oraz zasiłku pogrzebowego. 16 Słowacja Zunifikowany ogólnokrajowy system ubezpieczeń społecznych, zdrowotnych, chorobowych, wypadkowych z tytułu bezrobocia ma zastosowanie do wszystkich grup społecznozawodowych: rolników i innych osób samo zatrudnionych oraz pracowników. Składki do krajowego funduszu ubezpieczeń społecznych pochodzą z dwóch źródeł; pracodawców i pracowników. Wielkość przychodu stanowiąca podstawę obliczenia składek jest ograniczona przez pułapy zróżnicowane dla poszczególnych rodzajów ubezpieczeń (społeczne, zdrowotne, chorobowe). Obecnie (2005) te pułapy wynoszą: 40,5 tys. SKK miesięcznie dla ubezpieczenia emerytalnego, 32 tys. SKK dla ubezpieczenia zdrowotnego, 20,3 SKK dla ubezpieczenia chorobowego, inwalidzkiego, z tytułu bezrobocia oraz dla funduszu gwarancyjnego. Najniższa podstawa do obliczenia składek nie może być niższa niż minimalne wynagrodzenie. Podstawa dla ubezpieczeń wypadkowych nie jest ograniczona. Zagregowane składki wynoszą do 47,9% podstawy przychodu. Pracownik płaci 13,4% a pracodawca 34,5%. Od czasu wprowadzenia reformy warunki ubezpieczeń i stawki taryfowe stopniowo zmieniały się, aż osiągnęły poziom, jak przedstawiony w tabeli poniżej. Składki na Ubezpieczenie zdrowotne Ubezpieczenie emerytalne Ubezpieczenie na wypadek inwalidztwa Ubezpieczenie chorobowe Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia Ubezpieczenie wypadkowe Fundusz rezerwowy Fundusz gwarancyjny Składki ogółem Pracownik 4.0 4.0 3.0 1.4 1.0 13.4 Źródło: Towarzystwo Ubezpieczeń Społecznych, Słowacja 11 Pracodawca 10.0 16.0 3.0 1.4 1.0 0.8 2.75 0.25 34.48 17 Szwecja Szwedzki system ubezpieczeń społecznych jest finansowany głównie z podatków ogólnych, w szczególności z podatków od wynagrodzeń. Zachodzą stopniowe zmiany w tym systemie, a polegają na tym, że składki płacone przez pracowników rosną, natomiast te płacone przez pracodawców zmniejszają się. System zabezpieczenia społecznego w Szwecji opiera się na 4 filarach: 1)świadczenia z tytułu krótkookresowego spadku dochodów w przypadku braku zatrudnienia, choroby albo obrażeń odniesionych w pracy; 2)świadczenia z tytułu długookresowego spadku dochodów z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego lub niezdolności do pracy; 3)wsparcie rodziny w postaci świadczeń z tytułu strat w dochodzie spowodowanych opieką nad dziećmi oraz świadczeń na wyrównanie wysokich kosztów utrzymania mieszkania, 4)świadczenia i usługi skierowane na obniżenie kosztów gospodarstw domowych w zakresie zdrowia, wieku podeszłego i opieki nad dziećmi. Rolnicy i ich rodziny podlegają tym samym zasadom odnośnie płatności składek na ubezpieczenie społeczne co inni pracownicy i pracodawcy. 18 Szwajcaria Równość traktowania ma zastosowanie również do głównych zasad płacenia składek na ubezpieczenie społeczne oraz mierników dobrobytu. Rolnicy, podobnie jak inne osoby, są ubezpieczeni poprzez Federalne Biuro Ubezpieczenia Społecznego. Chociaż nie ma ulg podatkowych, można zauważyć, że istnieją specjalne świadczenia dla małych rolników (tzw. Familienzulage) osiągających dochody poniżej pewnego poziomu. Jeżeli dochód kształtuje się na poziomie poniżej 32 tys. CHF na rodzinę rolniczą, wtedy ta rodzina otrzymuje płatność miesięczna na każde dziecko. Wielkość świadczenia jest regionalnie zróżnicowana (ze względu na obszary górskie), jak również wyższe kwoty przysługują na trzecie i kolejne dziecko. Roczne kwoty płatności kształtują się w zakresie od 1980 do 2280 CHF na dziecko. Całkowita kwota płatności w ramach tego instrumentu wyniosła w 1997 r. 102 mln CHF, natomiast w 2002 r., z uwagi na wzrost płatności w styczniu tego roku, wyniosły ok. 120 mln CHF. Świadczenia rodzinne dla małych rolników są wymienione w szwedzkim akcie notyfikacyjnym WTO jako narzędzia wsparcia krajowego zgodnie z kategorią „zieloną” WTO. 19 Wielka Brytania Brak specjalnych rodzajów zabezpieczenia społecznego stosowanych w rolnictwie. 20 USA Federalny system podatkowy zawiera również podatki na ubezpieczenie społeczne, zarówno dla pracowników jak i samo zatrudnionych. Zasady podatków na ubezpieczenie społeczne są takie same dla rolników I innych osób samozatrudnionych. Zawierają 2 składniki: Emeryturę/rentę (ze względu na wiek, rodzinna i inwalidzka)- OASIS, Opiekę medyczną i ubezpieczenie szpitalne - HI 12 W kilku krajach składki na zabezpieczenie społeczne w rolnictwie są pobierane z wykorzystaniem specjalnych rozwiązań, jednakże nie zawsze oznacza to, że stosowany system jest preferencyjny. Czasami systemy ubezpieczeń społecznych dla rolników rządzą się zasadami całkiem odrębnymi niż zasady dla pozostałej części społeczeństwa i trudno jednoznacznie ocenić, czy z tego faktu wynikają dodatkowe korzyści dla rolników. Natomiast nie ulega wątpliwości, że podejście alternatywne polegające na tym, że obowiązuje ogólny system a rolnicy są uprawnieni do specjalnych ulg, jest preferencyjne. Analizy OECD wykazały, że spośród 24 krajów badanych pod względem ulg w systemie podatkowym i zabezpieczenia społecznego jedynie w kilku zidentyfikowano preferencyjne zasady pobierania składek na ubezpieczenie społeczne w rolnictwie, aczkolwiek nie zawsze interpretacja i ocena w tym zakresie jest jasna. Tab.3.Zestawienie krajów OECD z zastosowaniem preferencji w systemach zabezpieczenia społecznego w rolnictwie. Państwo Preferencje Austria Funkcjonuje specjalny system, który generuje duży deficyt Finlandia Specjalne emerytury dla rolników, którzy przejdą na świadczenie przed osiągnięciem wieku emerytalnego Francja Specjalne wsparcie publiczne dla programów pomocy Niemcy Specjalne wsparcie publiczne dla sektorowych programów pomocy: Rolniczy program emerytalny, Rolnicze ubezpieczenie zdrowotne, Rolnicze ubezpieczenie wypadkowe, Rolniczy program ubezpieczeniowy dla najemnych pracowników rolnych Włochy Specjalne publiczne wsparcie dla programów pomocy Japonia Fundusz Emerytalny Rolników, dodatkowe świadczenia emerytalne Norwegia Rolnicy podlegają niższej stopie składki (7,8% dochodu, dla porównania początkowa stawka od przychodu z innej działalności wynosi 10,7%) Polska Niższe składki, specjalny program finansowany w ponad 90% przez budżet Szwajcaria Specjalny dodatkowy system płatności dla rolników o niskich dochodach Źródło: Opracowanie na podstawie TAXATION AND SOCIAL SECURITY IN AGRICULTURE – ISBN-92-64-013644 © OECD 2005 13 3. Odrębne rolnicze systemy zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej. W sześciu państwach członkowskich Unii Europejskiej (Austria, Finlandia, Francja, Grecja, Niemcy i Polska) funkcjonują odrębne rolnicze systemy ubezpieczeń społecznych. Instytucje ubezpieczeniowe tych krajów stworzyły branżową organizację Europejską Sieć Rolniczego Systemu Ochrony Społecznej (ENASP – European Network of Agricultural Social Protection). Przesłanką powstania sieci była potrzeba lepszej reprezentacji na szczeblu europejskim. Celem sieci jest wzajemna współpraca na rzecz ochrony interesów ludności rolniczej, reprezentacja wobec władz unijnych, jak również tworzenie forum wymiany informacji i dobrych praktyk pomiędzy jej członkami i innymi partnerami w ubezpieczeniach społecznych. Rys. 1. Państwa tworzące sieć ENASP. Źródło: ENASP Booklet 2010 14 Tab. 4.Zestawienie głównych cech systemów zabezpieczenia społecznego rolników w państwach sieci ENASP. Austria Finlandia SOZIALVERSICHERUNGSANSTALT DER BAUERN (SVB) MAATALOUSYRITTA- JIEN ELAKELAITOS (MELA) Data utworzenia Charakter organizacji Struktura 1974 Niezależna organizacja publiczna 1 Fundusz Centralny na poziomie krajowym; 7 funduszy lokalnych na poziomie regionalnym Całkowite świadczenia (2008 r.) Ryzyka (rodzaje świadczeń) 2,92 mld euro (2009r.) 1969 Niezależna organizacja publiczna 1 Fundusz Centralny na poziomie krajowym; 58 okręgów i ok. 200 biur na poziomie lokalnym 1,1 mld euro Kategorie osób objętych ochroną Rolnicy indywidualni i ch rodziny Wypadki przy pracy i choroby zawodowe; Zdrowie; Emerytury; Rodzina Wypadki przy pracy i choroby zawodowe; Emerytury; Rodzina (zastępczy system urlopowy) Rolnicy indywidualni, właściciele lasów, rybacy, hodowcy reniferów oraz ich rodziny, jak również artyści i pracownicy naukowi pracujący w oparciu o dotacje i stypendia Liczba ubezpieczonych 292 000 84 000 Liczba świadczeniobiorców 387 000 162 000 Zakres głównej działalności Gospodarka rolna, uprawa winorośli, Rolnictwo (również ogrodnictwo i ubezpieczonych sadownictwo, ogrodnictwo, myślistwo, sadownictwo),właściciele lasów, rybacy, łowiectwo hodowcy reniferów Warunki podmiotowe Obejmują obowiązkowo gospodarstwa Są dostępne dla przedsiębiorców (małżonków i ubezpieczenia (przedsiębiorstwa) o wartości jednostkowej co bliskich krewnych), którzy: najmniej 150 euro (ubezpieczenia wypadkowe) -są w wieku 18-67 lat, lub 1500 euro (ubezpieczenia zdrowotne i -uprawiają ziemię (własną lub dzierżawioną) o emerytalne) oraz przedsiębiorstwa mniejsze, areale co najmniej 5 ha, jeśli ich dochód pochodzi głównie z -wnoszą wartość nakładów pracy co najmniej działalności rolniczej. 3300 euro rocznie. Wysokość składki jest ograniczona górnym Ponadto dla rolników prowadzących limitem. działalność w niepełnym wymiarze, niektórzy dzierżawcy oraz artyści i naukowcy – beneficjenci dotacji i stypendiów Finansowanie Wypadki przy pracy i choroby Wypadki przy pracy i choroby zawodowe; zawodowe(wymiar składki 1,9%) 35,5% samofinansowania 75,5% samofinansowanie 29,5% dotacja państwa 24,5% dotacja państwa; 37% fundusze powszechnego systemu ubezp. Zdrowie (wymiar składki 7,65%) społ. 53,6% samofinansowanie Emerytury; 46,4% dotacja państwa; 25% samofinansowania Emerytury (wymiar składki 15%) 75% dotacja państwa 25,7% samofinansowanie Wymiar składki zależny od dochodów, od 74,3% dotacja państwa; 10.2% do 20,8% Rodzina 0,2% samofinansowanie 99,8% dotacja państwa 15 Data utworzenia Charakter organizacji Struktura Całkowite świadczenia (2008 r.) Ryzyka (rodzaje świadczeń) Kategorie osób objętych ochroną Francja Mutualite Sociale Agricole(MSA) Grecja ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΝ (OGA) 1945 Organizacja zawodowa, rolnicza, niepubliczna; wywodzi się z towarzystwa pomocy wzajemnej i pierwszych towarzystw ubezp. wzajemnych 1 Fundusz Centralny na poziomie krajowym; 35 funduszy MSA (w 2010r.); Inne jednostki (domy starców – 130, sieć bezpieczeństwa, centra wypoczynkowe- 8, centra rehabilitacyjne-6, zakłady pracy chronionej-47, wiejskie kluby seniorów-9000) 27,1 mld euro 1961 Niezależna organizacja publiczna Wypadki przy pracy i choroby zawodowe; Zdrowie; Emerytury; Rodzina Rolnicy indywidualni oraz pracownicy w branży rolnej (również sezonowi) i ich rodziny Zdrowie; Emerytury; Rodzina Liczba ubezpieczonych Liczba świadczeniobiorców Zakres głównej działalności ubezpieczonych 1 260 000 6 000 000 Wszystkie rodzaje upraw, hodowli i tresury zwierząt, rybołówstwo i leśnictwo; wszelkiego rodzaju działalność będąca kontynuacją działalności rolniczej lub pozostająca z nią w związku (również organizacje i szkoły rolnicze) Warunki podmiotowe ubezpieczenia Obejmują rolników indywidualnych prow. działalność rolniczą w określonym wymiarze (progi obszarowe lub czasu pracy) ustalanym różnie ze względu na region czy też rodzaj działalności. Ponadto rolnicy prowadzący dodatkową działalność pozarolniczą mogą; -podlegać systemowi ubezp. społecznego tylko z głównej działalności lub -należeć do wszystkich odpowiednich systemów ubezp. społecznego (jednakże składki zdrowotne płacą z głównej działalności) Zasady ustalane corocznie, zróżnicowane ze względu na rodzaj ryzyka(składki, system ochrony społecznej, dotacje państwa), wydatki na działania zdrowotne i społeczne(wyłącznie ze składek) oraz wydatki związane z zarządzaniem (wyłącznie ze składek) Rolnicy indywidualni 18% składki i podatki 82% źródła zewnętrzne Pracownicy zatrudnieni w rolnictwie 47% składki i podatki 53% źródła zewnętrzne Finansowanie 16 1 Fundusz Centralny na poziomie krajowym; 8 departamentów regionalnych, przedstawicielstwa na terenie całego kraju 7,8 mld euro Rolnicy indywidualni i ich rodziny, pracownicy w branży rolnej; mieszkańcy obszarów pon. 5000 osób niezależnie od branży zatrudnienia (nie należący do innej organizacji ubezp. społ.), samozatrudnieni i rzemieślnicy z ob. wiejskich do 2000 mieszk.; zakonnicy i siostry zakonne w sektorze rolnym 725 000 2 030 000 Działalność rolnicza, hodowle, pszczelarstwo, rybołówstwo; przedsiębiorstwa rolnicze (dla zatrudnionych pracowników); prowadzenie działalności na własny rachunek oraz wiejskie firmy rzemieślnicze na obszarach wiejskich do 2000 mieszkańców Obejmują osoby, których główne zatrudnienie leży a główny dochód pochodzi z działalności rolniczej lub pokrewnej wymienionej powyżej, 13% fundusze społeczne(socjalne) 7,8% składki (w tym: 4,1% emerytury, 3,4% zdrowie, 0,2% programy socjalne) 76,8% dotacje państwa 1% inne Data utworzenia Charakter organizacji Struktura Niemcy DIE LANDWIRTSCHAFTLICHE SOZIALVERSICHERUNG (LSV) Polska KASA ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (KRUS) 1957(emeryt-rentowe) 1972(zdrowotne) 1988(wypadkowe) Niezależna organizacja publiczna 1 Fundusz Centralny na poziomie krajowym; 9 funduszy wypadkowych, 9 funduszy emerytalnych i 9 funduszy chorobowych na poziomie regionalnym 1990 Całkowite świadczenia (2008 r.) Ryzyka (rodzaje świadczeń) 6,9 mld euro Niezależna organizacja publiczna 1 Fundusz Centralny; 16 oddziałów regionalnych i 256 biur lokalnych; Inne jednostki (Centra Rehabilitacji Rolników, Centrum Szkolenioworehabilitacyjne) 3,9 mld euro Wypadki przy pracy i choroby zawodowe; Zdrowie; Emerytury; Wypadki przy pracy i choroby zawodowe; Zdrowie; Emerytury; Kategorie osób objętych ochroną Rolnicy indywidualni i ich rodziny (pełny zakres)oraz zatrudnieni pracownicy i pracownicy sezonowi (tylko wypadki przy pracy i choroby zawodowe) 1 600 000 (wypadki i choroby zawodowe) 270 000 (emerytury) 214 000 (zdrowie) 3 500 000 (wypadki i choroby zawodowe) 650 000 (emerytury) 850 000 (zdrowie) Wszelka działalność rolnicza i leśna jak również związana z ochrona środowiska i krajobrazu (przedsiębiorstwa, prywatni kontrahenci, gospodarstwa rodzinne oraz szkolenie zawodowe) Obejmują gospodarstwa ze względu na kryterium poziomu wykorzystania potencjału gospodarstwa: -fundusze wypadkowe – obowiązek od poziomu 0,25 ha wykorzystywanych gruntów, -fundusze emerytalne i chorobowe – obowiązek od poziomu ok. 6 ha wykorzystywanych gruntów (w zależności od regionu i funduszu) Wypadki przy pracy i choroby zawodowe; Składki (podział funduszy ustalany corocznie) oraz dotacje państwa wypłacane jako rolnicza rekompensata socjalna Zdrowie i emerytury; Składki subsydiowane przez państwo w wys. ok. 75% Rolnicy indywidualni oraz małżonkowie i domownicy pracujący w gospodarstwie Liczba ubezpieczonych Liczba świadczeniobiorców Zakres głównej działalności ubezpieczonych Warunki podmiotowe ubezpieczenia Finansowanie Źródło: Opracowanie na podstawie ENASP Booklet 2010 17 1 180 000 1 440 000 Wszelkie rodzaje upraw, hodowle, łowiectwo, leśnictwo; przedsięwzięcia będące kontynuacją działalności rolniczej, organizacje rolnicze Obejmują obowiązkowo rolnika prowadzącego gospodarstwo o pow. powyżej 1 ha, małżonka i domowników pracujących w gospodarstwie. Możliwa dobrowolna forma ubezpieczenia (na wniosek) oraz łączenie działalności rolniczej z inną na określonych warunkach. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe, 100% składki gromadzone w Funduszu składkowym Zdrowie; Składki i dotacje państwa Emerytury; 90% dotacja państwa, jedynie uzupełniana przez składki 4.Podsumowanie – najważniejsze ustalenia. Zabezpieczenie społeczne jest przywilejem unikatowym; ponad połowa populacji świata nie jest objęta jego żadną formą; System zabezpieczenia społecznego w najbardziej rozwiniętej i złożonej formie składa się z 9 rodzajów świadczeń obejmujących: opiekę medyczną, zasiłki chorobowe, macierzyńskie, rodzinne, dla bezrobotnych, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy, inwalidztwa, renty rodzinne, emerytury. Mniej niż 20% światowej populacji zatrudnionych w rolnictwie jest objętych ochroną w zakresie co najmniej jednego z dziewięciu standardowych świadczeń. Systemy ubezpieczeń społecznych w rolnictwie mogą być powiązane z podatkami, preferencyjne (podobnie jak ulgi podatkowe) lub też wyodrębnione. Spośród krajów OECD zidentyfikowano jedynie 9 krajów, w których występują jakiekolwiek działania w zakresie zabezpieczenia społecznego w rolnictwie interpretowane jako preferencyjne. W Unii Europejskiej 6 krajów posiada odrębne systemy ubezpieczeń społecznych w rolnictwie; kraje te utworzyły organizację ENASP. Wszystkie systemy odrębne dla rolnictwa są dotowane przez państwo, jednakże w różnym wymiarze i zakresie. Francja i Finlandia posiadają najszerszy zakres ryzyk i katalog świadczeń objętych systemami dla rolników. 18
